Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Α. ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ (1821-1843)

1. Α. ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ
ΚΑΙ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ (1821-1843)
3. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ
Μπακάλης Κώστας : history-logotexnia.blogspot.com
 Γελοιογραφία του 1850 από την Τρακατρούκα (σατιρική
εφημερίδα): τρεις οπαδοί, ένας του αγγλικού, ένας του
γαλλικού και ένας του ρωσικού κόμματος συζητούν σ’ ένα
φαρμακείο.

2. α. Το αγγλικό κόμμα
Με το αγγλικό κόμμα συμπαρατάχθηκαν πρόκριτοι, στρατιωτικοί, λόγιοι και έμποροι που
είχαν σπουδάσει ή διαμείνει στη Δυτική Ευρώπη, με κύριο χαρακτηριστικό τους τις
εθνικιστικές και δημοκρατικές ιδέες. Αισθάνονταν την ανάγκη ενός κράτους δικαίου, το οποίο
θα τους εξασφάλιζε την περιουσία και τις επαγγελματικές τους δραστηριότητες.
Οι ηγέτες και οι οπαδοί του αγγλικού κόμματος ξεκινούσαν από τη σκέψη που είχε ωριμάσει
από τις αρχές της δεκαετίας του 1820, ότι ένα ελληνικό κράτος θα μπορούσε να ιδρυθεί και να
έχει ασφαλή σύνορα μόνο με την υποστήριξη της Αγγλίας. Όταν μάλιστα θα κατέρρεε η
Οθωμανική αυτοκρατορία, θα μπορούσε να διευρύνει τα εδαφικά του όρια. Ο Αλέξανδρος
Μαυροκορδάτος, ηγέτης του αγγλικού κόμματος, περίμενε την υποστήριξη της Βρετανίας στις
εδαφικές διεκδικήσεις της Ελλάδας, ενώ η Βρετανία έπαιρνε σαφή θέση υπέρ της ακεραιότητας
της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο Έλληνας πολιτικός πίστευε ότι η προϊούσα διάλυση της
Οθωμανικής αυτοκρατορίας θα ανάγκαζε την Αγγλία να επιλέξει τη συμμαχία της Ελλάδας
στην περιοχή, ως φραγμό στα επεκτατικά σχέδια της Ρωσίας. Το αγγλικό κόμμα, λοιπόν,
θεωρούσε ότι οι Έλληνες έπρεπε να συγκροτήσουν έναν ισχυρό κρατικό οργανισμό και να
αναμένουν τις εξελίξεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία.
ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ/
ΗΓΕΤΗΣ/ ΠΟΛΙΤΙΚΟ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
Ιδέες/Αντιλήψεις
ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ
ΠΟΛΙΤΙΚΗ:
Προσδοκίες για το
ρόλο της Αγγλίας
Ηγέτης:
Αλέξανδρος
Μαυροκορδάτος
Οι επιλογές του αγγλικού κόμματος επηρεάζονταν και από την αντίληψη ότι η Βρετανία
αποτελούσε πρότυπο για την εξέλιξη της εσωτερικής κατάστασης της χώρας. Ως θεμελιώδεις
αρχές του πολιτικού συστήματος, το αγγλικό κόμμα θεωρούσε το κοινοβουλευτικό
αντιπροσωπευτικό σύστημα και τη διάκριση των εξουσιών, αρχές τις οποίες υποστήριξε σε
όλη τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα. Ο Μαυροκορδάτος στην αρχή ήθελε να οριστεί
η κρατική οργάνωση με γραπτό σύνταγμα, αργότερα όμως τροποποίησε τη θέση του και
έβλεπε το σύνταγμα ως την τελική πράξη μιας σειράς εσωτερικών μεταρρυθμίσεων. εκλογή των
κοινοτικών συμβουλίων, ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, ελευθερία του τύπου και συγκρότηση
εθνικού στρατού. Επίσης επιζητούσε τον περιορισμό της κρατικής εξουσίας, ατομικές
ελευθερίες και αυτοκέφαλη ελληνική εκκλησία, χωρίς δεσμεύσεις από το Πατριαρχείο. Σ’ ένα
δεύτερο στάδιο επιζητούσε γραπτό σύνταγμα, κράτος δικαίου και κοινοβουλευτικό έλεγχο
των πράξεων της κυβέρνησης. Γενικότερα, το αγγλικό κόμμα υποστήριζε την άσκηση
μετριοπαθούς πολιτικής, τόσο ως προς τους στόχους όσο και ως προς τα μέσα.
Βρετανία: πρότυπο
ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ
ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Αρχές πολιτικού
συστήματος
Στάδια κρατικής
οργάνωσης
Αποτίμηση

3. β. Το γαλλικό κόμμα
Ο Ιωάννης Κωλέττης, αρχηγός του γαλλικού κόμματος, προσεταιρίστηκε στην αρχή
αρματολούς και κλέφτες της Στερεάς. Κοινά χαρακτηριστικά των στελεχών του κόμματος
υπήρξαν η πολεμική διάθεση, η έλλειψη κατανόησης για τα διπλωματικά παιγνίδια και η
υπερεκτίμηση των δικών τους δυνάμεων. Απαιτούσαν δικαιοσύνη για τους αγωνιστές της
ελευθερίας, την οποία εννοούσαν ως την υλική αποκατάστασή τους μετά το πέρας του πολέμου.
Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, το γαλλικό κόμμα κέρδισε οπαδούς στα νησιά και
σχεδόν σε ολόκληρη την Πελοπόννησο. Τα μεσαία στελέχη ήταν συνταγματικοί οι οποίοι δεν
υιοθετούσαν τις θέσεις του αγγλικού κόμματος σε θέματα εσωτερικής ή εξωτερικής πολιτικής. Οι
οπαδοί του κόμματος ήταν ακτήμονες ή μικροϊδιοκτήτες γης και απλοί αγωνιστές. Σε αντίθεση
με το αγγλικό, στο γαλλικό κόμμα ήταν ευρέως διαδεδομένη η άποψη για απελευθέρωση του
αλύτρωτου ελληνισμού με πολεμικές ενέργειες, το συντομότερο δυνατόν. Το 1844 ο Κωλέττης
διατύπωσε με σαφήνεια στην Εθνοσυνέλευση τη ≪Μεγάλη Ιδέα≫: Το βασίλειο αποτελούσε
μόνο ένα μικρό φτωχό μέρος της Ελλάδας. Το σημαντικότερο βρισκόταν υπό οθωμανική κατοχή
και θα έπρεπε όλες οι δυνάμεις του έθνους να διατεθούν για την απελευθέρωση αυτού του τμήματος.
Το πρόγραμμα του γαλλικού κόμματος, ως προς την εσωτερική πολιτική, ήταν ασαφές. Η
ικανοποίηση των αιτημάτων των απομάχων του πολέμου ήταν η μόνη σαφής διεκδίκηση.
Βασική πολιτική επιδίωξη του κόμματος ήταν η κατοχύρωση των δικαιωμάτων του λαού
απέναντι στη μοναρχική εξουσία, με την παραχώρηση συντάγματος, και η καθιέρωση μιας
ισχυρής εκτελεστικής εξουσίας. Κατά την περίοδο της βαυαροκρατίας το γαλλικό κόμμα
αγωνίστηκε εναντίον της ξενοκρατίας στο στράτευμα και τη διοίκηση και απαιτούσε την
επάνδρωσή τους με ελληνικά στελέχη.
Το γαλλικό κόμμα υποστήριζε την πολιτική διεύρυνσης των εδαφικών ορίων του κράτους,
εκφράζοντας κατά κύριο λόγο τα συμφέροντα των ατάκτων, οι οποίοι μπορούσαν να κερδίσουν
τη ζωή τους μόνο από τον πόλεμο. Ασφαλώς, μέλημα των προσφύγων από αλύτρωτες περιοχές
ήταν η απελευθέρωση της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Εξαιτίας αυτής της πολιτικής ονομάστηκε
και ≪εθνικό κόμμα≫.
Τα μέλη του έβλεπαν τη Γαλλία ως το φυσικό σύμμαχο, προπάντων επειδή πίστευαν ότι μόνο
η Γαλλία, η οποία ήταν αναμεμειγμένη λιγότερο από όλες τις ξένες δυνάμεις στις υποθέσεις της ανατολικής
Μεσογείου, θα βοηθούσε την Ελλάδα, χωρίς να θέλει να επηρεάζει τις επιλογές της. Πολλοί οπαδοί του
κόμματος είχαν μια ιδεατή εικόνα για τη Γαλλία, την οποία θεωρούσαν ως πρότυπό τους.
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ
Κοινά
χαρακτηριστικά
ΜΕΤΑ ΤΟ 1831
ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ
ΠΟΛΙΤΙΚΗ –
«Μεγάλη Ιδέα»
+ σ.15/16, σ. 46,
σ. 48, σ. 96, σ. 99
ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ
ΠΟΛΙΤΙΚΗ –
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
ΒΑΥΑΡΟΚΡΑΤΙΑ
«ΕΘΝΙΚΟ
ΚΟΜΜΑ»
ΓΑΛΛΙΑ
= ΦΥΣΙΚΟΣ ΣΥΜΜΑΧΟΣ
- ΠΡΟΤΥΠΟ

4. γ. Το ρωσικό κόμμα
Σε αντίθεση με τις σχετικά ασαφείς θέσεις και τη συγκεχυμένη ιδεολογία του γαλλικού
κόμματος, το ρωσικό χαρακτηριζόταν από σταθερές πολιτικές θέσεις. Η ομοιότητα με τα δύο
άλλα κόμματα βρισκόταν στο γεγονός ότι στη Μεγάλη Δύναμη, στην οποία στήριζαν τις ελπίδες
τους για την εξωτερική πολιτική, αναγνώριζαν και ένα πρότυπο για την εσωτερική οργάνωση
της χώρας. Η Ρωσία μπορούσε να βρει αποδοχή από μεγάλο τμήμα του πληθυσμού, επειδή ήταν
η μοναδική Μεγάλη Δύναμη με ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα.
Χαρακτηριστικό του ρωσικού κόμματος ήταν η άκρως συντηρητική στάση σε όλες τις επιλογές
του. Το θεμέλιο της κοινωνικής τάξης ήταν γι’ αυτό η θρησκεία. Σ’ αυτήν βασιζόταν και η
νομιμότητα της εξουσίας. Έβλεπε την Εκκλησία σε διαρκή κίνδυνο και καταπολεμούσε τον
κοσμοπολιτισμό και την οποιαδήποτε αποστασιοποίηση από τις παραδόσεις. Η ξενοφοβία,
όπως επίσης η άρνηση του διαφωτισμού και της δυτικής παιδείας αποτελούσαν κυρίαρχες
αντιλήψεις των μελών του. Προκειμένου να προσεγγίσει ευρύτερα στρώματα, απευθυνόταν
συχνά στο θρησκευτικό συναίσθημα των Ελλήνων. Με το κόμμα αυτό συμπαρατάχθηκαν, ιδίως κατά
την εποχή της διακυβέρνησης της χώρας από τον Καποδίστρια, όσοι είχαν υποφέρει ιδιαίτερα κατά την εποχή
της Επανάστασης και κατά τους εμφύλιους πολέμους: οι ακτήμονες, οι μικροϊδιοκτήτες γης, αγωνιστές
και χαμηλόβαθμοι αξιωματικοί, μοναχοί, και δημόσιοι υπάλληλοι που διορίστηκαν από τον
Καποδίστρια και μετά τη δολοφονία του απολύθηκαν. Όλοι αυτοί απαιτούσαν την ίδρυση ενός
ισχυρού κράτους, το οποίο, σε συνεργασία με τη Ρωσία και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, θα
φρόντιζε για την καθαρότητα της πίστης και θα αναγνώριζε στην Εκκλησία κυρίαρχη θέση.
Πίστευαν ότι κάποιοι ικανοί πολιτικοί γνώριζαν τα προβλήματα του λαού καλύτερα από τον ίδιο, κι αυτοί θα
έπρεπε να κυβερνήσουν. Ήταν κατά κύριο λόγο αντισυνταγματικοί, υπέρ ενός συγκεντρωτικού
συστήματος διακυβέρνησης και κατά της πολυφωνίας, μολονότι σε ορισμένες περιπτώσεις φαίνεται
να συνεργάστηκαν στην ψήφιση συνταγμάτων.
Το ιδιαίτερο πρόβλημα που έβλεπε το κόμμα των ≪ναπαίων≫ (όπως αλλιώς ονομαζόταν),
στην περίοδο της βαυαροκρατίας, δεν ήταν ο αυταρχισμός του καθεστώτος, αλλά οι κίνδυνοι
που αντιμετώπιζαν η πίστη και η Εκκλησία από τα μέτρα που ψήφισε η αντιβασιλεία, π.χ. το
αυτοκέφαλο της Ελληνικής Εκκλησίας, η οποία έως τότε υπαγόταν στο Οικουμενικό
Πατριαρχείο. Θεωρούσαν ότι η υποταγή της Εκκλησίας της Ελλάδας στο Πατριαρχείο επέτρεπε
στη Ρωσία να επεμβαίνει για την προστασία των ορθοδόξων. Στην απόφαση για το αυτοκέφαλο
της Εκκλησίας οι ναπαίοι άσκησαν έντονη αντιπολίτευση.
Σταθερές πολιτικές
θέσεις
ΡΩΣΙΑ:
ΠΡΟΤΥΠΟ
ΠΟΛΙΤΙΚΗ
ΑΝΤΙΛΗΨΗ
ΟΠΑΔΟΙ
ΘΕΣΕΙΣ
ΒΑΥΑΡΟΚΡΑΤΙΑ
Εκκλησία σε
κίνδυνο

5. α. Το αγγλικό κόμμα

6. Με το αγγλικό κόμμα συμπαρατάχθηκαν:
ΠΡΟΚΡΙΤΟΙ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ ΛΟΓΙΟΙ και ΕΜΠΟΡΟΙ
που είχαν σπουδάσει ή διαμείνει
στη Δυτική Ευρώπη,
ΠΟΙΟΙ ΣΥΜΠΑΡΑΤΑΧΘΗΚΑΝ ΜΕ ΤΟ ΑΓΓΛΙΚΟ ΚΟΜΜΑ ΚΑΙ ΠΟΙΕΣ ΙΔΕΕΣ ΤΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΑΝ;

7. ΠΟΙΕΣ ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ ΣΤΟΥΣ ΗΓΕΤΕΣ/ΟΠΑΔΟΥΣ ΤΟΥ ΑΓΓΛΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥΣΕ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΑΓΓΛΙΑΣ;
▪ Οι ηγέτες και οι οπαδοί του αγγλικού κόμματος ξεκινούσαν από τη σκέψη που είχε
ωριμάσει από τις αρχές της δεκαετίας του 1820,
✓ ότι ένα ελληνικό κράτος θα μπορούσε ΝΑ ΙΔΡΥΘΕΙ
✓ και να έχει ΑΣΦΑΛΗ ΣΥΝΟΡΑ μόνο με την ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ της ΑΓΓΛΙΑΣ.
✓ Όταν μάλιστα θα ΚΑΤΕΡΡΕΕ η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ, θα μπορούσε να
ΔΙΕΥΡΥΝΕΙ τα εδαφικά του όρια.
▪ Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Μαυροκορδάτος, ηγέτης του αγγλικού κόμματος,
✓ περίμενε την υποστήριξη της Βρετανίας στις εδαφικές διεκδικήσεις της Ελλάδας,
✓ ενώ η ΒΡΕΤΑΝΙΑ έπαιρνε σαφή θέση ΥΠΕΡ της ΑΚΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ της Οθωμανικής
αυτοκρατορίας.
✓ Ο Έλληνας πολιτικός πίστευε ότι η προϊούσα διάλυση της Οθωμανικής
αυτοκρατορίας θα ανάγκαζε την Αγγλία να επιλέξει τη ΣΥΜΜΑΧΙΑ της
ΕΛΛΑΔΑΣ στην ΠΕΡΙΟΧΗ, ως ΦΡΑΓΜΟ στα ΕΠΕΚΤΑΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ της ΡΩΣΙΑΣ.
▪ Το αγγλικό κόμμα, λοιπόν, θεωρούσε ότι
✓ οι Έλληνες έπρεπε να συγκροτήσουν έναν ΙΣΧΥΡΟ ΚΡΑΤΙΚΟ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟ
✓ και να ΑΝΑΜΕΝΟΥΝ τις ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ στην Οθωμανική αυτοκρατορία.

8. Οι επιλογές του αγγλικού κόμματος επηρεάζονταν και από την αντίληψη ότι
✓ η Βρετανία αποτελούσε  ΠΡΟΤΥΠΟ για την εξέλιξη της εσωτερικής κατάστασης της χώρας.
Ως θεμελιώδεις αρχές του
πολιτικού συστήματος, το
αγγλικό κόμμα θεωρούσε
✓ το κοινοβουλευτικό
αντιπροσωπευτικό σύστημα
✓ και τη διάκριση των
εξουσιών,
αρχές τις οποίες υποστήριξε σε όλη
τη διάρκεια του απελευθερωτικού
αγώνα.
Ο Μαυροκορδάτος
ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ ήθελε να
οριστεί η κρατική
οργάνωση  με γραπτό
σύνταγμα,
ΑΡΓΟΤΕΡΑ όμως τροποποίησε τη θέση του και έβλεπε το σύνταγμα  ως
την τελική πράξη μιας σειράς ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝ.:
1. εκλογή των κοινοτικών συμβουλίων,
2. ανεξαρτησία της δικαιοσύνης,
3. ελευθερία του τύπου
4. και συγκρότηση εθνικού στρατού.
Επίσης επιζητούσε:
5. τον περιορισμό της κρατικής εξουσίας,
6. ατομικές ελευθερίες
7. και αυτοκέφαλη ελληνική εκκλησία, χωρίς δεσμεύσεις από το
Πατριαρχείο.
Σ’ ένα ΔΕΥΤΕΡΟ ΣΤΑΔΙΟ
επιζητούσε
8. γραπτό σύνταγμα,
9. κράτος δικαίου
10. και κοινοβουλευτικό έλεγχο των πράξεων της κυβέρνησης.
Γενικότερα, το αγγλικό κόμμα υποστήριζε την ΑΣΚΗΣΗ ΜΕΤΡΙΟΠΑΘΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ,
✓ τόσο ως προς τους στόχους
✓ όσο και ως προς τα μέσα.
ΠΟΙΟ ΥΠΗΡΞΕ ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΑΓΓΛΙΚΟΎ ΚΟΜΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ;

9.  Υποδοχή του Βύρωνα στο Μεσολόγγι στις 5 Ιανουαρίου 1824 - Με το
μαύρο παλτό ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος
 Ο Μαυροκορδάτος διευθύνει την
άμυνα στην Πρώτη πολιορκία του
Μεσολογγίου, του Πέτερ φον Ες
 Προσωπογραφία του
1830, Άνταμ Φρίντελ

10. β. Το γαλλικό κόμμα

11. ΧΡΟΝΟΣ ΟΠΑΔΟΙ ΘΕΣΕΙΣ
ΣΤΗΝ
ΑΡΧΗ
(Επανάσταση –
Καποδίστριας)
Ο Ιωάννης Κωλέττης,
αρχηγός του γαλλικού
κόμματος, προσεταιρίστηκε
στην αρχή
 ΑΡΜΑΤΟΛΟΥΣ
 και ΚΛΕΦΤΕΣ ΤΗΣ ΣΤΕΡΕΑΣ.
Κοινά χαρακτηριστικά των στελεχών του κόμματος
υπήρξαν:
• η πολεμική διάθεση,
• η έλλειψη κατανόησης για τα διπλωματικά
παιγνίδια
• και η υπερεκτίμηση των δικών τους δυνάμεων.
• Απαιτούσαν δικαιοσύνη για τους αγωνιστές
της ελευθερίας,
➢ την οποία εννοούσαν ως την υλική
αποκατάστασή τους μετά το πέρας
του πολέμου.
Μετά τη
δολοφονία του
Καποδίστρια,
το γαλλικό κόμμα κέρδισε
οπαδούς
 ΣΤΑ ΝΗΣΙΑ
 ΚΑΙ ΣΧΕΔΟΝ ΣΕ ΟΛΟΚΛΗΡΗ ΤΗΝ
ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ.
Οι οπαδοί του κόμματος
ήταν:
 ΑΚΤΗΜΟΝΕΣ
Η ΜΙΚΡΟΪΔΙΟΚΤΗΤΕΣ ΓΗΣ
 ΚΑΙ ΑΠΛΟΙ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ.
Τα ΜΕΣΑΙΑ στελέχη ήταν ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΙ
• οι οποίοι δεν υιοθετούσαν τις θέσεις του αγγλικού
κόμματος σε θέματα
➢ εσωτερικής
➢ ή εξωτερικής πολιτικής.

12. ΧΡΟΝΟΣ ΟΠΑΔΟΙ ΘΕΣΕΙΣ
1844 Σε αντίθεση με το αγγλικό, στο γαλλικό κόμμα ήταν ευρέως διαδεδομένη
η άποψη για απελευθέρωση του αλύτρωτου ελληνισμού
• με πολεμικές ενέργειες, το συντομότερο δυνατόν.
Το 1844 ο Κωλέττης διατύπωσε με σαφήνεια στην Εθνοσυνέλευση τη
≪ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ≫:
• Το βασίλειο αποτελούσε μόνο ένα μικρό φτωχό μέρος της Ελλάδας.
• Το σημαντικότερο βρισκόταν υπό οθωμανική κατοχή
• και θα έπρεπε όλες οι δυνάμεις του έθνους να διατεθούν για την
απελευθέρωση αυτού του τμήματος.
Βαυαροκρατία
(1833-1843)
Το πρόγραμμα του γαλλικού κόμματος, ως προς την εσωτερική πολιτική,
• ήταν ΑΣΑΦΕΣ.
• Η ικανοποίηση των αιτημάτων των ΑΠΟΜΑΧΩΝ του ΠΟΛΕΜΟΥ ήταν η μόνη
σαφής διεκδίκηση.
Βασική πολιτική επιδίωξη του κόμματος ήταν
• η κατοχύρωση των δικαιωμάτων του λαού απέναντι στη μοναρχική
εξουσία,
➢ με την ΠΑΡΑΧΩΡΗΣΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ,
➢ και η καθιέρωση μιας ΙΣΧΥΡΗΣ ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ.
Κατά την περίοδο της ΒΑΥΑΡΟΚΡΑΤΙΑΣ το γαλλικό κόμμα αγωνίστηκε
• εναντίον της ΞΕΝΟΚΡΑΤΙΑΣ στο στράτευμα και τη διοίκηση
• και απαιτούσε την επάνδρωσή τους με ελληνικά στελέχη.

13. ΧΡΟΝΟΣ ΟΠΑΔΟΙ ΘΕΣΕΙΣ
 ΑΤΑΚΤΟΙ
 ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ
ΑΠΟ ΑΛΥΤΡΩΤΕΣ
ΠΕΡΙΟΧΕΣ
Το γαλλικό κόμμα
• υποστήριζε την πολιτική διεύρυνσης των εδαφικών ορίων του
κράτους,
➢ εκφράζοντας κατά κύριο λόγο τα συμφέροντα των ατάκτων,
 οι οποίοι μπορούσαν να κερδίσουν τη ζωή τους μόνο
από τον πόλεμο.
➢ Ασφαλώς, μέλημα των προσφύγων από αλύτρωτες περιοχές
 ήταν η απελευθέρωση της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
• Εξαιτίας αυτής της πολιτικής ονομάστηκε και ≪ΕΘΝΙΚΟ ΚΟΜΜΑ≫.
Τα μέλη του έβλεπαν τη ΓΑΛΛΙΑ:
1. ως το ΦΥΣΙΚΟ ΣΥΜΜΑΧΟ, προπάντων
➢ επειδή πίστευαν ότι μόνο η Γαλλία, η οποία ήταν
αναμεμειγμένη λιγότερο από όλες τις ξένες δυνάμεις στις
υποθέσεις της ανατολικής Μεσογείου,
 θα βοηθούσε την Ελλάδα, χωρίς να θέλει να
επηρεάζει τις επιλογές της.
2. Πολλοί οπαδοί του κόμματος είχαν μια ιδεατή εικόνα για τη Γαλλία,
την οποία θεωρούσαν ως ΠΡΟΤΥΠΟ τους.

14. ► Ηπειρώτης πολιτικός που πρωταγωνίστησε στην
πολιτική ζωή του ελληνικού κράτους στις δεκαετίες
του 1830 και του 1840. Υπήρξε ηγέτης του γαλλικού
κόμματος και στήριζε τη δύναμή του στις σχέσεις του
με τους ρουμελιώτες καπετάνιους αλλά και στην
ικανότητά του να εξουδετερώνει τους αντιπάλους του
δρώντας παρασκηνιακά.
http://www.ime.gr/chronos/12/gr/general/gallery/073.html
 Ιωάννης Κωλέττης: με καταγωγή από το Συρράκο
Ιωαννίνων. Οι αγωνιστές του 1821 τον αποκαλούσαν
"τζίτζιλε φίτζιλε», λόγω βλαχικής καταγωγής.
Πηγή:http://homouniversalisgr.blogspot.com/2017/01/bl
og-post_43.html
ΕΛΛΑΣ – ΓΑΛΛΙΑ
ΣΥΜΜΑΧΙΑ

15. Να δώσετε τη σημασία του όρου «Μεγάλη Ιδέα» και να σχολιάσετε τη βαρύτητα του
αλυτρωτισμού στην ελληνική πολιτική ζωή κατά την πρώτη πεντηκονταετία του ελεύθερου
πολιτικού βίου των Ελλήνων.
Οι διαφορετικές εκτιμήσεις για τη Μεγάλη Ιδέα
«Μολονότι κατά την περίοδο της απολυταρχίας εμφανίστηκαν αμυδρότατα μόνο σημάδια
κάποιας θεμελιακής διαφοράς γύρω από την εφαρμογή της Μεγάλης Ιδέας, το 1848 πλέον ο
χαρακτήρας των κομμάτων καθοριζόταν από μια διευρυνόμενη διάσταση πάνω στο ζήτημα της
Μεγάλης Ιδέας. Το ένα στρατόπεδο ήταν υπέρ της φιλικής συνύπαρξης με την Οθωμανική
Αυτοκρατορία, της διοικητικής εδραίωσης του ελληνικού κράτους και της εσωτερικής ανάπτυξης
των πλουτοπαραγωγικών πηγών, στοιχείων τα οποία θεωρούσε ασφαλείς προϋποθέσεις για την
πραγματοποίηση της Μεγάλης Ιδέας στο μέλλον. Κατά τη γνώμη τους, οι σποραδικές προσπάθειες
για υποκίνηση εξεγέρσεων στην Τουρκία προκαλούσαν απλώς την εχθρότητα της οθωμανικής
κυβέρνησης, συνεπάγονταν σκληρά αντίποινα για τους Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
και κρατούσαν την Ελλάδα σε αναταραχή. Το άλλο στρατόπεδο πίστευε ότι η μικρή εδαφική
έκταση της Ελλάδας ήταν η αιτία της διοικητικής ανεπάρκειας και της μη βιωσιμότητας της
οικονομίας. Συνηγορούσε για τη χρησιμοποίηση όλων των πόρων για τη συγκαλυμμένη
υποστήριξη ένοπλων εξεγέρσεων, όπου και όποτε ήταν δυνατό. Με λίγα λόγια, επιθυμούσε να
εκπληρώσει την εθνική αποστολή και ταυτόχρονα να επιλύσει τα εσωτερικά προβλήματα. Το να
διατηρήσει κανείς φιλικές σχέσεις με την Τουρκία ήταν αδύνατο, έλεγαν, και το να περιμένει μια
σαφώς ευνοϊκή διεθνή κατάσταση για να επιτεθεί εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν
τόσο ηττοπαθές όσο θα ήταν το 1821»
John. Α. Petropoulos, Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο ελληνικό βασίλειο (1833- 1843),
ΜΙΕΤ, Αθήνα 1997, σ. 632-633.

16. Να μελετήσετε την πηγή α.
• Ποια είναι η αποστολή της Ελλάδας, σύμφωνα με το κείμενο; Ποια σημεία του κειμένου
δείχνουν ότι ο Κωλέττης αναφέρεται στην εδαφική επέκταση της Ελλάδας;
• Ποια στάση τηρεί απέναντι στη Μεγάλη Ιδέα ο συντάκτης της πηγής β; Προτείνει κάποιο
εναλλακτικό σχέδιο δράσης για την πρόοδο του ελληνισμού; Αν ναι, ποιο είναι αυτό;

17. ◄ Γελοιογραφία από το σατιρικό περιοδικό Νέος
Αριστοφάνης: Οι «αλύτρωτες» περιοχές είναι τα
πουλερικά που ταΐζει η Ελλάδα.
http://museduc.gr/docs/Istoria/C/LAI_ K03_K04.pdf
▲ Η Ελλάδα κοιμάται και ονειρεύεται τις Μεγάλες
Δυνάμεις να την οδηγούν στην Κωνσταντινούπολη και
στο θρόνο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

18. 2. Οι παραγωγικές δυνάμεις μέσα και
έξω από την Ελλάδα και η «Μεγάλη
Ιδέα»
2.Ταπρώταβήματατου
εργατικού
κινήματος
3. Οι οικονομικές συνθήκες κατά την περίοδο
1910-1922
3. Τα πρώτα ελληνικά
κόμματα β. Το γαλλικό
κόμμα
β. Από τη συνθήκη
των Σεβρών έως την
ήττα στη Μ. Ασία
1. Οι συνέπειες της
Μικρασιατικής
καταστροφής
σ.σ. 15/16 σ. 46 σ. 48 σ. 65 σ. 96 σ.99
Στο μεταξύ η πρόοδος του
εκτός των εθνικών συνόρων
ελληνισμού ταλάνιζε το
μικρό βασίλειο. Ενίσχυε την
ιδέα ότι το υπάρχον κράτος
δεν ήταν παρά μία ημιτελής
κατασκευή, τα θεμέλια απλώς
για κάτι μεγαλύτερο. Η
≪Μεγάλη Ιδέα≫ που
εκπορεύθηκε απ’ αυτήν την
αντίληψη, δημιουργούσε
προσδοκίες για ολοκλήρωση
του εθνικού οράματος, που
προϋπέθετε σημαντική
διεύρυνση των συνόρων. Η
έντονη παρουσία της εθνικής
αυτής ιδεολογίας είχε
επιπτώσεις στον πολιτικό και
οικονομικό χώρο, ιδιαίτερα
σε εποχές που τα
προβλήματα έμοιαζαν με
ανοικτές πληγές, στην
περίπτωση της Κρήτης ή,
αργότερα, της Μακεδονίας.
Οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν
είχαν στραμμένο το
ενδιαφέρον τους, μέσα σ’
αυτές τις συνθήκες,
αποκλειστικά στα εσωτερικά
ζητήματα, στην οικονομική
ανόρθωση και τη γεφύρωση
του χάσματος με τη Δύση.
Όλα αυτά συνυφαίνονταν με
το εθνικό όραμα,
μεγαλώνοντας το κόστος των
προσπαθειών και
καθιστώντας συχνά τις
οικονομικές πρωτοβουλίες
έρμαια των εθνικών κρίσεων.
Στον
ιδεολογικό
τομέα η
επικράτηση
της
Μεγάλης
Ιδέας
εμπόδιζε
την
ανάπτυξη
και διάδοση
ιδεολογιών
με
κοινωνικό
και ταξικό
περιεχόμενο
.
Ο Βενιζέλος δεν ήταν μόνος στη
διαδικασία διαμόρφωσης και
υλοποίησης των νέων επιλογών.
Συσπείρωσε γύρω του μια δραστήρια
αστική τάξη που εξακολουθούσε
ακόμα να πλουτίζει σε όλη τη λεκάνη
της ανατολικής Μεσογείου και που
φιλοδοξούσε να κυριαρχήσει και
πολιτικά στο χώρο όπου άπλωνε τις
οικονομικές της δραστηριότητες.
Κατά την περίοδο αυτή, υπήρχε
ακόμα ισχυρή ελληνική οικονομική
παρουσία στα λιμάνια της Νότιας
Ρωσίας, στη λεκάνη του Δούναβη και
το εσωτερικό της Ρουμανίας, στον
Πόντο και τα μικρασιατικά παράλια,
στην Κωνσταντινούπολη και τη
Σμύρνη, τη Θεσσαλονίκη, την
Αίγυπτο, το Σουδάν, την
Αλεξάνδρεια. Όλος αυτός ο πλούτος
μπορούσε να διασφαλιστεί
μόνο μέσα από τη δημιουργία ενός
ισχυρού εθνικού κέντρου, μιας
περιφερειακής δύναμης ικανής να
παρεμβαίνει και να προστατεύει τα
συμφέροντα των πολιτών της.
Επρόκειτο για ένα αίτημα αρκετά
κρίσιμο, σε μια εποχή κατά την
οποία πολλά εθνικιστικά κινήματα
έκαναν αισθητή την παρουσία τους.
Για τους λόγους αυτούς η Μεγάλη
Ιδέα και οι προϋποθέσεις της –ο
εκσυγχρονισμός του κράτους–
αποτέλεσαν ισχυρά ιδεολογικά,
πολιτικά και οικονομικά ερείσματα
για τη διεκδίκηση της Μεγάλης
Ελλάδας με πιθανότητες επιτυχίας.
Σε αντίθεση με το
αγγλικό, στο γαλλικό
κόμμα ήταν ευρέως
διαδεδομένη η άποψη
για απελευθέρωση του
αλύτρωτου
ελληνισμού με
πολεμικές ενέργειες, το
συντομότερο δυνατόν.
Το 1844 ο Κωλέττης
διατύπωσε με
σαφήνεια στην
Εθνοσυνέλευση τη
≪Μεγάλη Ιδέα≫: Το
βασίλειο αποτελούσε
μόνο ένα μικρό φτωχό
μέρος της Ελλάδας. Το
σημαντικότερο
βρισκόταν υπό
οθωμανική κατοχή και
θα έπρεπε όλες οι
δυνάμεις του έθνους
να διατεθούν για την
απελευθέρωση αυτού
του τμήματος.
Η Συνθήκη των
Σεβρών (10
Αυγούστου
1920) αποτέλεσε
τη μεγαλύτερη
διπλωματική
επιτυχία της
Ελλάδας και
δικαίωσε την
τολμηρή
πολιτική του
Βενιζέλου. Η
μικρή Ελλάδα
των παραμονών
των Βαλκανικών
πολέμων γίνεται
με την
υπογραφή της
Συνθήκης ≪η
Ελλάδα των δύο
Ηπείρων και
των πέντε
Θαλασσών≫.
Το όραμα της
Μεγάλης Ιδέας
φαίνεται να
γίνεται απτή
πραγματικότητα.
Με τη Μικρασιατική
καταστροφή (1922)
χάθηκαν οι
ανεπτυγμένες
οικονομικά και
πολιτιστικά περιοχές
της Μικράς Ασίας
και της Ανατολικής
Θράκης. Αυτό
αποτέλεσε και την
τελευταία πράξη της
Μεγάλης Ιδέας.
Κανένα κόμμα
δεν προέβαλλε πλέον
την επιλογή της
εδαφικής επέκτασης
και του πολέμου.
Αυτή η μεγάλη
αλλαγή προκάλεσε
κρίση ταυτότητας
στην Ελλάδα,
δεδομένου
ότι η Μεγάλη Ιδέα
αποτέλεσε για έναν
σχεδόν αιώνα το
θεμέλιο, στο οποίο
πολλοί άνθρωποι
βάσιζαν το λόγο
ύπαρξης του
κράτους. Η
πλειονότητα των
προσφύγων τάχθηκε
στο πλευρό των
Φιλελευθέρων,
πιστεύοντας ότι οι
Αντιβενιζελικοί ήταν
υπεύθυνοι για την
καταστροφή.

19.  Ιωάννης Κωλέττης (Συρράκο Ιωαννίνων - 1847,
Αθήνα) | Ηπειρώτης γιατρός του Αλή Πασά
(Tepedelenli Ali Paşa) υπήρξε μεγάλη αλλά
αμφιλεγόμενη μορφή του αγώνα | Ηγέτης των προεστών
της Ρούμελης| Πολιτικότατος ως αρχηγός του Γαλλικού
κόμματος ωφέλησε και έβλαψε τον Αγώνα | Ως
πρωθυπουργός και αντίπαλος τον τέως συμμάχου του
Μαυροκορδάτου στη μετεπαναστατική πολιτική αρένα
προώθησε πρώτος τη μεγάλη ιδέα | Πολεμικό Μουσείο |
Πανόραμα Ελληνικής Επαναστάσεως | Εκδόσεις
Κουμουνδουρέας | Αθήνα | 1995
Πηγή:https://anemourion.blogspot.com/2018/07/1847.htm
l?q=%CE%BA%CE%A9%CE%9B%CE%88%CE%A4%C
E%A4%CE%97%CF%82
 Ομάδα ατάκτων στρατιωτών. Τα παλικάρια του Αγώνα, οι
πρωτόγονοι της εξέγερσης προεπαναστατικά. Η αποκατάσταση των
ατάκτων υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που
αντιμετώπισε το νεότευκτο κράτος στα πρώτα χρόνια της ύπαρξής
του. (Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη)

20.  Χαρακτικό με Βαυαρούς στρατιώτες να συγκρούονται με
άτακτους πολεμιστές. Το 1833 υπήρχαν στο ελληνικό βασίλειο
5.000 περίπου άτακτοι πολεμιστές. Οι πιο πολλοί είχαν πολεμήσει
στην Ελληνική Επανάσταση και περίμεναν βοήθεια από την
κυβέρνηση. Όμως ο νέος στρατός που δημιούργησε η
Αντιβασιλεία τούς άφηνε απ’ έξω. Οι αυστηροί κανόνες, η
σκληρή εκπαίδευση και η πειθαρχία, η εξάρτηση του στρατού
από την κεντρική εξουσία και οι χαμηλοί μισθοί είχαν
αποτέλεσμα να πάνε σ’ αυτόν μόνο 35 παλιοί πολεμιστές.
 Χαρακτικό με ληστή (μέσα19ου αιώνα). Το ελληνικό κράτος
προσπάθησε να αντιμετωπίσει τη ληστεία με τον τακτικό στρατό, χωρίς
όμως ιδιαίτερα αποτελέσματα. Οι ληστές είχαν συχνά καλές σχέσεις με
τους κατοίκους σε πολλά ορεινά χωριά, αλλά έπαιρναν επίσης μέρος σε
εξεγέρσεις που γίνονταν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Πηγή:
http://museduc.gr/docs/Istoria/C/LAI_K03_K04.pdf
 Χαρακτικό με
καταυλισμό
Βαυαρών
στρατιωτών στο
Σπερχειό ποταμό,
σύνορο της Ελλάδας
και της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας
μέχρι το 1881.

21. γ. Το ρωσικό κόμμα

22. Η ΟΜΟΙΟΤΗΤΑ με τα δύο άλλα κόμματα βρισκόταν στο γεγονός ότι
• στη Μεγάλη Δύναμη, στην οποία στήριζαν τις ελπίδες τους για την ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ,
• αναγνώριζαν και ένα ΠΡΟΤΥΠΟ για την ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ της χώρας.
➢ Η Ρωσία μπορούσε να βρει ΑΠΟΔΟΧΗ από μεγάλο τμήμα του πληθυσμού,
 επειδή ήταν η μοναδική Μεγάλη Δύναμη
 με ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΔΟΓΜΑ.
Σε αντίθεση με τις
σχετικά ασαφείς θέσεις
και τη συγκεχυμένη
ιδεολογία του
γαλλικού κόμματος,
το ρωσικό
χαρακτηριζόταν από
ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ.
 By Imperio_Ruso_zenith.PNG: Камень as fixed by
StalwartUKderivative work: Mnmazur (talk) -
Imperio_Ruso_zenith.PNG, CC BY-SA 3.0,
https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=6715703

23. ► Σκίτσο που δείχνει τη
ΡΩΣΙΑ
(ως αρκούδα) να προσφέρει σε
ορθόδοξο (εικονίζεται ως μικρό
παιδί) την Κωνσταντινούπολη.
Στο δεύτερο μισό του 18ου
αιώνα όλο και περισσότεροι
ορθόδοξοι άρχισαν να πιστεύουν
ότι η ισχυρή Ρωσία μπορούσε να
διαλύσει την Οθωμανική
Αυτοκρατορία, που είχε πια
εξασθενήσει.

24. ΑΠΟΨΕΙΣ
Χαρακτηριστικό του ρωσικού κόμματος ήταν η ΑΚΡΩΣ ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ σε όλες τις επιλογές του.
• Το θεμέλιο της κοινωνικής τάξης ήταν γι’ αυτό η ΘΡΗΣΚΕΙΑ.
➢ Σ’ αυτήν βασιζόταν και η νομιμότητα της εξουσίας.
➢ Έβλεπε την Εκκλησία σε διαρκή κίνδυνο
 και καταπολεμούσε τον κοσμοπολιτισμό
 και την οποιαδήποτε αποστασιοποίηση από τις παραδόσεις.
• Η ΞΕΝΟΦΟΒΙΑ, όπως επίσης
• η ΑΡΝΗΣΗ του ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ και της ΔΥΤΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ
➢ αποτελούσαν κυρίαρχες αντιλήψεις των μελών του.
• Προκειμένου να προσεγγίσει ευρύτερα στρώματα,
➢ απευθυνόταν συχνά στο θρησκευτικό συναίσθημα των Ελλήνων.
ΟΠΑΔΟΙ ΘΕΣΕΙΣ
Με το κόμμα αυτό συμπαρατάχθηκαν,
ιδίως κατά την εποχή της διακυβέρνησης
της χώρας από τον Καποδίστρια,  όσοι
είχαν υποφέρει ιδιαίτερα κατά την εποχή
της Επανάστασης και κατά τους εμφύλιους
πολέμους:
1. ΟΙ ΑΚΤΗΜΟΝΕΣ,
2. ΟΙ ΜΙΚΡΟΪΔΙΟΚΤΗΤΕΣ ΓΗΣ,
3. ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ
4. ΚΑΙ ΧΑΜΗΛΟΒΑΘΜΟΙ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΙ,
5. ΜΟΝΑΧΟΙ,
6. ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΙ ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ
 που διορίστηκαν από τον
Καποδίστρια και μετά τη
δολοφονία του απολύθηκαν.
Όλοι αυτοί απαιτούσαν
• την ίδρυση ενός ΙΣΧΥΡΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ,
➢ το οποίο, σε συνεργασία με τη Ρωσία
➢ και το Οικουμενικό Πατριαρχείο,
 θα φρόντιζε για την καθαρότητα της πίστης
 και θα αναγνώριζε στην Εκκλησία κυρίαρχη
θέση.
• Πίστευαν ότι κάποιοι ικανοί πολιτικοί γνώριζαν τα
προβλήματα του λαού καλύτερα από τον ίδιο,
➢ κι αυτοί θα έπρεπε να κυβερνήσουν.
• Ήταν κατά κύριο λόγο ΑΝΤΙΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΙ,
• υπέρ ενός ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ διακυβέρνησης
• και ΚΑΤΑ της ΠΟΛΥΦΩΝΙΑΣ,
➢ μολονότι σε ορισμένες περιπτώσεις φαίνεται να
συνεργάστηκαν στην ψήφιση συνταγμάτων.

25. ΒΑΥΑΡΟΚΡΑΤΙΑ - ΑΥΤΟΚΕΦΑΛΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ
Το ιδιαίτερο
πρόβλημα που
έβλεπε το κόμμα
των ≪ναπαίων≫
(όπως αλλιώς
ονομαζόταν), στην
περίοδο της
βαυαροκρατίας,
δεν ήταν ο αυταρχισμός του καθεστώτος,
αλλά οι κίνδυνοι που αντιμετώπιζαν η πίστη και η Εκκλησία από
τα μέτρα που ψήφισε η αντιβασιλεία,
 π.χ. το ΑΥΤΟΚΕΦΑΛΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ, η οποία έως τότε
υπαγόταν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.
 Θεωρούσαν ότι η υποταγή της Εκκλησίας της Ελλάδας στο
Πατριαρχείο επέτρεπε στη Ρωσία να επεμβαίνει για την
προστασία των ορθοδόξων.
 Στην απόφαση για το αυτοκέφαλο της Εκκλησίας οι ναπαίοι
άσκησαν έντονη αντιπολίτευση.

26. Η ρύθμιση για το αυτοκέφαλο της
Ελληνικής Εκκλησίας έγινε κυρίως από το
Μάουερ, που βασίστηκε στις προτάσεις που
έκανε ο αρχιμανδρίτης ΘΕΟΚΛΗΤΟΣ ΦΑΡΜΑΚΙΔΗΣ.
Σ’ αυτό το γεγονός αναφέρεται το
παρακάτω απόσπασμα:
Στο πιο μεγάλο μέρος της η ελληνική κοινωνία
ήταν αντίθετη με το αυτοκέφαλο και συνέχιζε να
θεωρεί τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως αρχηγό
του «ορθόδοξου γένους». Την ιδέα αυτή
υποστήριζαν ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ (1780–1857)
και οι οπαδοί του, που πίστευαν ότιο χωρισμός
από το Οικουμενικό Πατριαρχείο ήταν παράνομος
Τον Ιούλιο του 1833 έγινε αυτοκέφαλη και
ανεξάρτητη η Εκκλησία στο Βασίλειο της
Ελλάδας […]. Διότι […] ο σκοπός […] [της
Επανάστασης] δεν ήταν μόνο η πολιτική,
αλλά και η εκκλησιαστική αυτονομία και
ανεξαρτησία […]. Και [το έθνος] δεν είχε
ανάγκη από άδεια και συγκατάθεση, γιατί
η πολιτική και η εθνική αυτονομία
σημαίνει υποχρεωτικά, και σύμφωνα με την
Ορθόδοξη Εκκλησία, και την
εκκλησιαστική […] και δε χρειάζεται καμιά
άλλη ιδιαίτερη […] συνθήκη γι’ αυτό. Διότι
επικράτεια και θρησκεία είναι ένα.
Θεόκλητος Φαρμακίδης, Απολογία, έτος
1840 Απόδοση στη σύγχρονη γλώσσα
Τι δεν τράβηξαν για χάρη της ελεύθερης Ελλάδας
οι αδελφοί που έμειναν έξω από το νέο κράτος;
Και όμως εκείνους ούτε Έλληνες ούτε αδελφούς
μας κάνετε τον κόπο να τους ονομάζετε, αλλά
κατοίκους [της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας] και
υπόδουλα μέλη της υπόδουλης (όπως την
αποκαλείτε) Εκκλησίας. Έτσι όμως χωρίζετε την
Ελλάδα […] και τους Έλληνες […], κομματιάζετε το
έθνος και σπέρνετε θρησκευτικές διχόνοιες που
γεννούν εμφύλιες αρρώστιες και […] πολέμους
ανάμεσα σε αδέλφια […]. Πώς φέρεστε, άνθρωποι;
Κωνσταντίνος Οικονόμου, Επίκριση στη σύντομη
απάντηση σχετικά με τη νεοελληνική εκκλησία
του σοφού δασκάλου Νεόφυτου Βάμβα, έτος 1839
Απόδοση στη σύγχρονη γλώσσα
ΑΥΤΟΚΕΦΑΛΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

27. ΘΕΟΚΛΗΤΟΣ ΦΑΡΜΑΚΙΔΗΣ (1784-1860). Λόγιος, κληρικός και θεολόγος.
Φιλελευθέρων αρχών. Η προσφορά του στα ελληνικά γράμματα και στη
δημοσιογραφία είναι μεγάλη. Εξέδωσε στη Βιέννη την εφημερίδα «Λόγιος
Ερμής» και στην επαναστατημένη Ελλάδα την εφημερίδα «Σάλπιγξ
ελληνική». Πρωταγωνίστησε στην ανακήρυξη του αυτοκέφαλου της
Εκκλησίας της Ελλάδας... Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πανόραμα Νεώτερης
Ελληνικής Ιστορίας 1828-1862 / Συλλογικό έργο - Αθήνα :
Κουμουνδουρέας, 1995.
Πηγή: https://anemourion.blogspot.com/2017/08/blog-
post_91.html?view=classic
Ο ΠΑΠΟΥΛΑΚΟΣ (1780-1861) καταγόταν από την επαρχία Καλαβρύτων. Στα τέλη της
δεκαετίας του 1840 εμφανίστηκε στην περιοχή ως καλόγερος με το όνομα Χριστόφορος.
Το κήρυγμά του στις αρχές της δεκαετίας του 1850 προκάλεσε κοινωνική ένταση στην
Πελοπόννησο, καθώς χιλιάδες πιστών τον ακολουθούσαν, ενώ θερμές ήταν οι υποδοχές
όπου πήγαινε. Το απότελεσμα ήταν η σύλληψή του και ο περιορισμός του στη μονή
Παναχράντου στην Άνδρο όπου έζησε μέχρι το τέλος της ζωής του.’γιο Όρος, Μονή
Αγίου Γρηγορίου του Σιναίτου. Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Παγκόσμιο
Βιογραφικό Λεξικό, τ. 8 , Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1991, σ. 165. © Ιερά Κοινότητα
Αγίου Όρους, Άθως. http://www.ime.gr/chronos/12/gr/general/gallery/166.html

28. ΛΙΓΗ ΑΚΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

29.  Ο Ιωάννης Καποδίστριας,
κυβερνήτης της Ελλάδας από
το 1828, κατόρθωσε, χάρη
στις διπλωματικές του
ικανότητες, να δημιουργηθεί
ανεξάρτητο ελληνικό κράτος
με τα μέγιστα δυνατά για τις
συνθήκες της εποχής σύνορα.
Επίσης έθεσε τα θεμέλια ενός
συγκεντρωτικού
ευνομούμενου κράτους.
(Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό
Μουσείο)

30.  Άφιξη του Όθωνα στο
Ναύπλιο, 25 Ιαν. 1833. Όταν
έφθασε ο Όθωνας στην Αθήνα,
την 1η Δεκεμβρίου 1834, έτυχε
θερμής υποδοχής, καθώς ο
πρόσφατα απελευθερωμένος
ελληνικός λαός συγκέντρωνε
στο πρόσωπο του τις ελπίδες
του

32. ΑΓΓΛΙΚΟ ΚΟΜΜΑ ΓΑΛΛΙΚΟ ΚΟΜΜΑ ΡΩΣΙΚΟ ΚΟΜΜΑ
Οι περισσότεροι οπαδοί
του ήταν από τα ανώτερα
αστικά στρώματα, τους
λόγιους και τους
ετερόχθονες εμπόρους.
Στην αρχή αντιπροσώπευε
τους στρατιωτικούς από τη
Στερεά Ελλάδα. Στη
συνέχεια απέκτησε
οπαδούς και στην
υπόλοιπη Ελλάδα.
Οι περισσότεροι οπαδοί
του ήταν αγρότες και
μικροϊδιοκτήτες.
• ακολουθούσε την
πολιτική της Μεγάλης
Βρετανίας,
• υποστήριζε το
κοινοβουλευτικό
σύστημα και ήθελε
σύνταγμα,
• προσπαθούσε να
καθιερώσει ορισμένους
φιλελεύθερους θεσμούς
(ελευθεροτυπία,
ανεξαρτησία
δικαιοσύνης κτλ.).
• ακολουθούσε την
πολιτική της Γαλλίας,
• ήθελε ισχυρή βασιλική
εξουσία,
• ζητούσε σύνταγμα και
ισχυρή εκτελεστική
εξουσία,
• υποστήριζε την
αλυτρωτική πολιτική.
• ακολουθούσε την
πολιτική της Ρωσίας,
• θεωρούσε βάση της
κοινωνίας τη θρησκεία
και υπερασπιζόταν τις
παραδόσεις,
• ήταν αντίθετο με πολλές
φιλελεύθερες ιδέες.

33. Τα πρώτα χρόνια της εγκαθίδρυσης του ελληνικού κράτους παγιώνονται οι πολιτικοί σχηματισμοί που έμειναν ευρύτερα γνωστοί
ως αγγλικό, γαλλικό και ρωσικό κόμμα ή αλλιώς Ναπαίοι (από το όνομα κάποιου που λεγόταν Nάπας και υπήρξε ένθερμος και
γνωστός υποστηρικτής του Kαποδίστρια). Οι τρεις αυτοί σχηματισμοί είναι η απόληξη διεργασιών και ζυμώσεων που λαμβάνουν
χώρα στη διάρκεια της Επανάστασης, ιδίως την περίοδο του Καποδίστρια, και επιβιώνουν έως τα χρόνια του Κριμαϊκού πολέμου.
Σε όλη αυτή την περίοδο εντάσσονται σταδιακά στα κόμματα οι παραδοσιακές κοινωνικοπολιτικές δυνάμεις
της ελληνικής κοινωνίας. Έχοντας ως μέτρο τα δυτικά πρότυπα δεν μπορούμε ασφαλώς να κάνουμε λόγο για
κόμματα αρχών. Πρόκειται μάλλον για συσσωματώσεις απαρτιζόμενες από τοπικοσυγγενικές ομάδες και
φατρίες, οι οποίες συνδέονταν μεταξύ τους με χαλαρούς δεσμούς και συσπειρώνονταν γύρω από το πρόσωπο
ενός αρχηγού ή μιας μικρής ηγετικής ομάδας. Ταυτόχρονα, καθένα από τα κόμματα αυτά πριμοδοτούνταν από
τις τρεις Μεγάλες Δυνάμεις (Aγγλία, Γαλλία και Ρωσία αντίστοιχα), γεγονός που ευθύνεται για τα ονόματα με
τα οποία έμειναν τελικά γνωστά. Η πολιτική δύναμη ωστόσο των κομμάτων αυτών δεν εξαρτιόταν τόσο από τις
προνομιακές σχέσεις που διατηρούσαν με τους εν Ελλάδι εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων. Πολύ
περισσότερο είχε να κάνει με την ικανότητά τους να προσεταιρίζονται ομάδες συμφερόντων, φατρίες και δίκτυα
που συγκροτούνταν στη βάση των δεσμών συγγένειας και διέθεταν ισχυρά κοινωνικοπολιτικά ερείσματα σε
τοπικό και περιφερειακό επίπεδο.
Η πρόσδεση των φατριών με τα κόμματα επιχειρούνταν μέσω ενός πολύπλοκου συστήματος ανταλλαγών και
αμοιβαίων εξυπηρετήσεων, το οποίο έχει θεματοποιηθεί ως "σύστημα πελατείας-προστασίας". Οι σχέσεις αυτές
έδιναν τη δυνατότητα στις ηγεσίες των κομμάτων να πριμοδοτούν και να υποθάλπουν για αντιπολιτευτικούς
λόγους την ένταση σε τοπικό επίπεδο (π.χ. εξεγέρσεις, ληστεία), κεφαλαιοποιώντας οφέλη στο πεδίο της
κεντρικής πολιτικής σκηνής. Η τακτική αυτή αφορά κυρίως το γαλλικό και το ρωσικό κόμμα. Στο πρώτο
συγκεντρώνονταν ένα ευρύ φάσμα κοινωνικοπολιτικών ομάδων (ρουμελιώτες οπλαρχηγοί, ορισμένοι
πελοποννήσιοι προεστοί και νησιώτες προύχοντες καθώς και πολλοί ετερόχθονες) που συσπειρώνονταν γύρω
από τη χαρισματική προσωπικότητα του Ι. Κωλέττη. Στους Ναπαίους, οι οποίοι διατηρούσαν προνομιακή σχέση
με τη ρωσική διπλωματική αποστολή, ηγετικές φυσιoγνωμίες υπήρξαν ο Θ. Κολοκοτρώνης και ο A. Μεταξάς και
η δύναμή τους επεκτείνεται, με πυρήνα την Πελοπόννησο, σε ολόκληρη την επικράτεια. Σε αντίθεση με τα
λεγόμενα συνταγματικά κόμματα, το γαλλικό και το αγγλικό, που αντιπολιτεύτηκαν κατά την πρώτη οθωνική
δεκαετία (1833-43) με βασική τους διεκδίκηση την παραχώρηση συντάγματος, οι Ναπαίοι έριξαν το βάρος τους
στην "προάσπιση της Ορθοδοξίας", γεγονός που τους προσέδωσε μεγαλύτερο λαϊκό έρεισμα. Το αγγλικό κόμμα
τέλος στερούνταν τοπικών ερεισμάτων στις επαρχίες και η δύναμή του εντοπίζεται σε ένα στενό κύκλο
εγγράμματων και εξοικειωμένων σε ζητήματα διοίκησης προσωπικοτήτων, που έθεταν το αίτημα του θεσμικού
εκσυγχρονισμού της δημόσιας ζωής και συγκεντρώνονταν γύρω από τον Αλ. Mαυροκορδάτο.
http://www.ime.gr/chronos/12/gr/1833_1897/domestic_policy/people/03.html

34. ΘΕΜΑΤΑ Κ.Ε.Ε.

35. ΘΕΜΑ 1
ΠΗΓΗ 1
Κόμματα: διάρθρωση – λειτουργία
Η (φιλελεύθερη) εφημερίδα Αθηνά (του Εμμ. Αντωνιάδη) ... τον Ιούλιο του 1837, προσδιόριζε τα κόμματα ως
«... ενώσεις ανθρώπων, οίτινες έχουν ίδια συμφέροντα, ιδίας δοξασίας, τα οποία αντίκεινται εις τα συμφέροντα
και εις τας δοξασίας άλλων παρομοίων ενώσεων».
Ο κ. Ζωγράφος (έμπειρος πολιτικός με μακρά και βαθιά γνώση της πολιτικής ζωής του τόπου) υποστήριζε πως
ο διαχωρισμός ανάμεσα στα ελληνικά κόμματα βασιζόταν περισσότερο σε διαφορές οφειλόμενες σε
συμφέροντα και σε προσωπικές σχέσεις παρά σε φρονήματα και πολιτικές αρχές. Ανάλογη στάθηκε η άποψη
του Γάλλου διπλωμάτη Θ. Πισκατόρυ, γνώστη των ελληνικών προβλημάτων, όταν δήλωνε ότι δεν μπορούσε να
δεχθεί την ύπαρξη «πραγματικών» κομμάτων, εφόσον δεν έβλεπε να υπάρχουν διαφορές ουσιαστικές σε
προβλήματα αποφασιστικής σημασίας για τη χώρα.
Κοινό χαρακτηριστικό των απόψεων αυτών είναι ότι θεωρούν τα αποκαλούμενα κόμματα ως ενώσεις
βασιζόμενες από το ένα μέρος στην προσωπικότητα ενός ηγέτη με δύναμη και επιρροή και από το άλλο στις
προσωπικές σχέσεις των μελών τους. Θεωρούν επίσης ότι τα «πραγματικά» κόμματα για να υπάρξουν και να
λειτουργήσουν αποτελεσματικά πρέπει να διαθέτουν τρία βασικά χαρακτηριστικά: κατά κύριο λόγο να
εκπροσωπούν ιδέες, δεύτερον να έχουν δομή και οργάνωση και τρίτο οπαδούς τους οποίους να μπορούν να
κατευθύνουν. Ταυτόχρονα επιδιώκουν να δείξουν ότι όλες αυτές οι προϋποθέσεις, οι απαραίτητες για την
ύπαρξη και λειτουργία των κομμάτων, ήταν ανύπαρκτες στις ελληνικές πολιτικές ενώσεις, ανεξάρτητα από το
γεγονός ότι για τον προσδιορισμό τους χρησιμοποιείται η επωνυμία «κόμματα».
ΠΗΓΗ 2
Γενικές Αδυναμίες των Κομμάτων
Η μελέτη της προέλευσης των κομμάτων καθιστά κατανοητές αρκετές γενικές αδυναμίες των κομμάτων που
είχαν προκύψει: την αδυναμία και ασάφεια των αρχών τις οποίες αντιπροσώπευαν, τη σχετική απουσία
θεσμών και οργανωτικών φορέων, που να τους προσδίδουν ιδιαιτερότητα, τη συχνότατη έλλειψη σύμπνοιας
και αποτελεσματικότητας των ενεργειών τους σε εθνικό επίπεδο, και την αντίφαση ανάμεσα στην ιδιαίτερα
έντονη αφοσίωση προς τα κόμματα σε τοπικό επίπεδο και στην κατάφωρα καιροσκοπική συμπεριφορά σε
εθνικό επίπεδο. Η πρώτη αδυναμία κληρονομήθηκε από τις φατρίες, που δεν είχαν ποτέ την πρόθεση να
εκφράσουν αρχές.

36. Η δεύτερη αδυναμία οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι τα θεσμικά πλαίσια των φατριών είχαν ως
βάση την οικογένεια, και συνεπώς, δεν απαιτούσαν ιδιαίτερη οργάνωση για την εξυπηρέτηση της λειτουργίας
τους. Η τρίτη και η τέταρτη απαιτούν περαιτέρω εξέταση.
Τα συστατικά μέρη ενός κόμματος –δηλαδή οι τοπικές πελατείες- διέθεταν τη συνοχή και ανθεκτικότητα που
τους προσέδιδαν οι άμεσες προσωπικές επαφές, οι οικογενειακοί δεσμοί και τα αμοιβαία οικονομικά
συμφέροντα. Απέκτησαν κάποια μονιμότητα χάρη στη σχετικά σταθερή δύναμη την οποία ανέπτυξαν οι τοπικοί
προστάτες ύστερα από τα πρώτα ρευστά χρόνια της Επανάστασης. Τέτοιες εγγυήσεις όμως αποδείχτηκαν
αποτελεσματικές μόνο για σχετικά μικρούς, περιφερειακούς σχηματισμούς. Ο μέσος άνθρωπος φαίνεται ότι
πρόσφερε την αφοσίωσή του κατά κύριο λόγο στον άμεσο προστάτη του, και υποστήριζε τον αναγνωρισμένο
αρχηγό μιας πολιτικής συμμαχίας μόνον επειδή, και για όσο χρόνο, έκανε το ίδιο ο προστάτης του. Αντίστοιχα,
όλες οι εύνοιες που παρέχονταν από αυτόν τον αρχηγό κατανέμονταν με τη μεσολάβηση της ιεραρχίας των
προστατών. Η αφοσίωση στο κόμμα, με την έννοια της κεντρικής οργάνωσης, ήταν αναμφισβήτητα ασθενής και
για μεγάλο μέρος οπαδών σχεδόν ανύπαρκτη.
Όσο ψηλότερα ανέβαινε ένας προστάτης στην πυραμίδα του κόμματος, και όσο ευρύτερη γινόταν η εθνική βάση
αυτής της πυραμίδας, τόσο πιο ανομοιογενείς ως προς τη γεωγραφική τους κατανομή γίνονταν οι πελάτες, τόσο
ασθενέστεροι γίνονταν οι συναισθηματικοί δεσμοί που ένωναν αυτούς τους πελάτες μεταξύ τους και με τον
προστάτη τους, και τόσο μεγάλωνε η δική του αδυναμία να χρησιμοποιήσει τον όποιο πλούτο και τοπική ισχύ
διέθετε για να ελέγχει πελάτες, οι οποίοι στο δικό τους επίπεδο διέθεταν την ίδια με αυτόν, αν όχι μεγαλύτερη ...
Συνεπώς οι τοπικές πελατείες είχαν την τάση να αναδιπλώνονται στις δικές τους δυνάμεις, να υποστηρίζουν
τους μακρινούς προστάτες τους σε εθνικό επίπεδο, όταν μπορούσαν να αποκομίσουν κάτι από αυτούς, και να
αποσύρουν την υποστήριξή τους όταν ήταν δυσαρεστημένες· έφταναν μάλιστανα συμβιβάζονται με οποιοδήποτε
καθεστώς, οποιασδήποτε απόχρωσης, προκειμένου να εξυπηρετούν την πρωταρχική τους λειτουργία, την
προστασία των πελατών τους από την εκμετάλλευση. Έτσι, στο εθνικό επίπεδο, όπου η συνεκτική δύναμη του
συναισθήματός ήταν ασθενέστερη, το συμφέρον (ο κύριος κινητήριος παράγοντας) έβρισκε τη λιγότερη
ικανοποίηση. Ακόμη και όταν εξασφαλιζόταν όμως, η ικανοποίηση αυτή διοχετευόταν μέσο των τοπικών
προστατών, οι οποίοι χρωστούσαν την προσωπική αφοσίωση των οπαδών τους στα στερεά στηρίγματα του
συμφέροντος και του συναισθήματος.
J. Petropulos, Πολιτική και Συγκρότηση Κράτους... , σσ. 172-173
ΑΦΟΥ ΜΕΛΕΤΗΣΕΤΕ ΤΑ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ, ΝΑ ΕΞΗΓΗΣΕΤΕ ΓΙΑΤΙ ΤΑ ΑΠΟΚΑΛΟΥΜΕΝΑ «ΚΟΜΜΑΤΑ» (ΣΗΜ.: ΤΑ ΤΡΙΑ ΞΕΝΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ) ΔΕΝ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΑΝ ΝΑ
ΔΙΕΚΔΙΚΗΣΟΥΝ ΕΠΑΞΙΑ ΤΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟ ΤΟΥΣ ΩΣ «ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ» ΚΟΜΜΑΤΑ.

37. ΘΕΜΑ 2
ΠΗΓΗ 1
Ελληνικά «Κόμματα» – Ιδεολογικό περιεχόμενο
Όσοι υποστήριζαν πως τα ελληνικά κόμματα δεν είχαν ιδεολογικό περιεχόμενο μπορούσαν να επικαλεστούν το
επιχείρημα ότι δεν υπήρχαν σημαντικές διαφορές στις απόψεις τις οποίες το καθένα εξέφραζε ή ότι οι συχνές
μετακινήσεις και αποσκιρτήσεις από το ένα κόμμα στο άλλο έδειχναν πως οι ανάγκες της στιγμής παρά οι
πραγματικές πεποιθήσεις και η πίστη προς τη γραμμή του κόμματος έπαιζαν ρόλο στην ένταξή τους. Οι
αρνητικές αυτές θέσεις μπορούσαν να αντικρούονται, χωρίς να εξουδετερώνονται εντελώς, από το γεγονός ότι
τα κόμματα σ’ όλη τη διάρκειά τους έστω και ελάχιστα διαφοροποιημένα το ένα από το άλλο, διατήρησαν
επίμονα τους αρχικούς τους προσδιορισμούς: συνταγματικοί-κυβερνητικοί, φιλελεύθεροι-συντηρητικοί, δυτικοί-
παραδοσιακοί.
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΓ΄, σσ. 25-26
ΠΗΓΗ 2
Ελληνικά «Κόμματα» –Ιδεολογική Τοποθέτηση
Τα κόμματα δεν διαφωνούσαν συνήθως ως προς τους απώτερους στόχους. Υιοθετούσαν ενδεχομένως
ασυμβίβαστες επιδιώξεις, ή ενεργούσαν αντίθετα στις διακηρύξεις τους, αλλά επίσημα τουλάχιστον όλα
ασπάζονταν ένα κοινό σύστημα αξιών, όπως ήταν η υιοθέτηση της Μεγάλης Ιδέας, ο συνταγματισμός ως
επιθυμητή μορφή διακυβέρνησης, η απονομή από το κράτος ανταμοιβών για υπηρεσίες προς την Επανάσταση, η
χρησιμοποίηση όλων των επαγγελματικών εξειδικευμένων ατόμων στην διοίκηση, η αποκήρυξη κάθε ξένης
επιρροής και κάθε είδους εύνοιας προς οποιαδήποτε από τις τρεις δυνάμεις, η αποδοχή μιας Εκκλησίας
αυτοκέφαλης απέναντι στο Πατριαρχείο και αυτόνομης απέναντι στο ελληνικό κράτος. Θα μπορούσε κανείς να
πει ότι η βάση γι’ αυτού του είδους την ομοφωνία, είτε αυτή ήταν ειλικρινής είτε μόνον επιφανειακή, ήταν το
εθνικιστικό αίσθημα με τον απώτερο στόχο του (τη Μεγάλη Ιδέα) και οι προϋποθέσεις που απαιτούσε η θεσμική
του έκφραση στο έθνος-κράτος (εθνική ενότητα). Όσο ανεύθυνα και αν ενεργούσαν τα κόμματα σε ορισμένες
περιπτώσεις, φαίνονταν όλα να συμφωνούν στην αναγκαιότητα αποφυγής κάθε ζητήματος που θα μπορούσε να
καταστρέψει την εύθραυστη ενότητα του κράτους. Αυτό ακριβώς κάλυπτε κάπως το βασικό πολιτισμικό χάσμα.

38. Έτσι λοιπόν, ανάμεσα στα συγκεκριμένα ζητήματα πολιτικής και τα απώτερα ζητήματα αξιών, τα κόμματα
ανέπτυξαν αντικρουόμενες θέσεις σ’ έναν ενδιάμεσο χώρο: στα ευρύτερα ζητήματα που αναφέρονταν σε
γενικά μέσα για την κατάκτηση καθολικά αποδεκτών σκοπών. Υπήρχαν πέντε τέτοια ζητήματα στην αρχή της
περιόδου (η βαυαροκρατία, ο συνταγματισμός, η Μεγάλη Ιδέα, η εξωτερική πολιτική, οι σχέσεις Εκκλησίας
και κράτους) και έξι στο τέλος της (το θέμα των ετεροχθόνων, η μορφή του συντάγματος, η Μεγάλη Ιδέα, η
εξωτερική πολιτική, οι σχέσεις Εκκλησίας και κράτους και το ζήτημα της διαδοχής).
Το «ρωσικό» κόμμα είχε μάλλον τη σαφέστερη ιδεολογική τοποθέτηση, εξαιτίας της στενής του ταύτισης με
την υπεράσπιση των συμφερόντων της Εκκλησίας. Εφόσον η Εκκλησία είχε μια σωματειακή οργάνωση και
έναν διαρθρωμένο τρόπο ζωής, το κόμμα αυτό βρήκε, κατά κάποια έννοια, προετοιμασμένη τη θέση που θα
υιοθετούσε. Έτσι, υποστήριζε τη συμφιλίωση με την Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης (μέσα στο πλαίσιο του
αυτοκέφαλου), μεγαλύτερες εξουσίες για την Εκκλησία μέσα στο κράτος, και ορθόδοξη μοναρχία. Σε άλλα
ζητήματα η θέση του «ρωσικού» κόμματος ήταν συνήθως συγκεχυμένη ή ασυνεπής. Μέσα στην ενδεκάχρονη
αυτή περίοδο διένυσε όλο το φάσμα από την υποστήριξη της απολυταρχίας ως την υποστήριξη της πιο
φιλελεύθερης μορφής συνταγματισμού, δεδομένου ότι η θέση του σε κάθε συγκεκριμένη στιγμή εξαρτιόταν από
το βαθμό της εύνοιας που του έδειχνε ο βασιλιάς.
Κατά τα πρώτα χρόνια της απολυταρχίας το «γαλλικό» και το «αγγλικό» κόμμα δεν είχαν πολλούς λόγους
διαφωνίας σε θέματα αρχών. Θεωρητικά, και τα δύό υιοθετούσαν την άμεση εγκαθίδρυση συνταγματικού
καθεστώτος, μολονότι στην πράξη οι ηγέτες τους ευνοούσαν την προσωρινή αναβολή του. Καθώς έλειπαν οι
πραγματικές διαφορές, η αντίθεση των κοινωνικών ομάδων που κυριαρχούσαν στον προσωπικό κύκλο κάθε
ηγέτη έδινε στο καθένα από τα κόμματα αυτά μια ταυτότητα στην οποία όμως δεν ανταποκρινόταν εντελώς:
στο «γαλλικό» ότι ήταν το κόμμα των παλικαριών, και στο «αγγλικό» ότι ήταν το κόμμα της μορφωμένης
υπαλληλίας και των επαγγελματιών.
Μολονότι κατά την περίοδο της απολυταρχίας εμφανίστηκαν αμυδρότατα μόνο σημάδια κάποιας Θεμελιακής
διαφοράς γύρω από την εφαρμογή της Μεγάλης Ιδέας, το 1848 πλέον ο χαρακτήρας των κομμάτων
καθοριζόταν από μια διευρυνόμενη διάσταση πάνω στο ζήτημα της Μεγάλης Ιδέας. Το ένα στρατόπεδο ήταν
υπέρ της φιλικής συνύπαρξης με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, της διοικητικής εδραίωσης του ελληνικού
κράτους και τηςεσωτερικής ανάπτυξης των πλουτοπαραγωγικών πηγών, στοιχείων τα οποία θεωρούσε
ασφαλείς προϋποθέσεις για την πραγματοποίηση της Μεγάλης Ιδέας στο μέλλον.

39. Κατά τη γνώμη τους, οι σποραδικές προσπάθειες για υποκίνηση εξεγέρσεων στην Τουρκία προκαλούσαν
απλώς την εχθρότητα της οθωμανικής κυβέρνησης, συνεπάγονταν σκληρά αντίποινα για τους Έλληνες της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και κρατούσαν την Ελλάδα σε αναταραχή. Το άλλο στρατόπεδο πίστευε ότι η
μικρή εδαφική έκταση της Ελλάδας ήταν η αιτία της διοικητικής ανεπάρκειας και της μη βιωσιμότητας της
οικονομίας. Συνηγορούσε για τη χρησιμοποίηση όλων των πόρων για τη συγκαλυμμένη υποστήριξη ένοπλων
εξεγέρσεων όπου και όποτε ήταν δυνατό. Με λίγα λόγια, επιθυμούσε να εκπληρώσει την εθνική αποστολή και
ταυτόχρονα να λύσει τα εσωτερικά προβλήματα. Το να διατηρήσει κανείς φιλικές σχέσεις με την Τουρκία ήταν
αδύνατο, έλεγαν, και το να περιμένει μια σαφώς ευνοϊκή διεθνή κατάσταση για να επιτεθεί εναντίον της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν τόσο ηττοπαθές όσο θα ήταν και το 1821.
J. Petropulos, Πολιτική και Συγκρότηση Κράτους... , σσ. 631-633
Λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο των πηγών και τις πληροφορίες του σχολικού βιβλίου, ΝΑ ΕΝΤΟΠΙΣΕΤΕ ΤΑ
ΣΗΜΕΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΩΝΙΑΣ ΣΤΙΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΞΕΝΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ
ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥΣ.

40. ΘΕΜΑ 3
ΠΗΓΗ 1
Σε ό,τι αφορά την επωνυμία του καθενός αξίζει να σημειωθεί πως οι εφημερίδες της εποχής αναφέρονται στα
κόμματα ως: «το λεγόμενον αγγλικόν», «το λεγόμενον γαλλικόν», «το λεγόμενον ρωσικόν», για να
υπογραμμίσουν κάπως έμμεσα τις συμπάθειες τις οποίες το καθένα έτρεφε προς τους ξένους. Οι όροι αυτοί
αποτελούσαν συνάμα συνθήματα πολεμικής, χρησιμοποιούμενα για να τονισθεί η απομάκρυνση από τα εθνικά
συμφέροντα με αντίδωρο την ξένη «προστασία». Εν τούτοις, ακόμα και σε περιπτώσεις οξείας πολιτικής
διαμάχης, ο τύπος προσπαθούσε να αποφεύγει τη χρησιμοποίηση του όρου «αγγλικό» ή «γαλλικό» ή «ρωσικό»,
προτιμώντας το λιγότερο οξύ «το λεγόμενο γαλλικόν» κλπ.
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΓ΄, σ. 25
ΠΗΓΗ 2
Οι Γάλλοι και οι οπαδοί του «γαλλικού» κόμματος το αποκαλούσαν «εθνικό», υπονοώντας ότι στηριζόταν σε
πλατιά λαϊκή βάση. Η αλληλογραφία του Piscatoty αποκαλύπτει ο όρος «εθνικό κόμμα», όπως τον
χρησιμοποιούσε, ήταν αόριστος και χωρίς νόημα. Περιέγραφε μ’ αυτόν όλους τους πατριώτες που επιθυμούσαν
την ανεξαρτησία της Ελλάδας και ένα σταθερό διοικητικό σύστημα που θα προστάτευε το άτομο στην άσκηση
των δικαιωμάτων του. Όλοι σχεδόν οι Έλληνες περιλαμβάνονταν σ’ αυτό τον ορισμό, είτε ανήκαν
στο«γαλλικό», είτε στο «ρωσικό», είτε στο «αγγλικό» κόμμα. Τέτοιου είδους κριτήρια δεν μπορούσαν να
χρησιμεύσουν ως βάση ουσιαστικού διαχωρισμού των κομμάτων.
Η χρήση του όρου «εθνικό κόμμα» ήταν μάλλον ένα πρόχειρο επινόημα για προπαγανδιστικούς σκοπούς, για
να επιτρέψει στο «γαλλικό» κόμμα και στη γαλλική πολιτική να εμφανίζεται ως καθρέπτης της μεγάλης μάζας
της κοινής γνώμης.
J. Petropulos, Πολιτική και Συγκρότηση Κράτους... , σσ. 515-516
ΜΕ ΑΦΕΤΗΡΙΑ ΤΗΝ ΕΠΩΝΥΜΙΑ (ΤΟ ΛΕΓΟΜΕΝΟΝ ΑΓΓΛΙΚΟΝ Κ.ΛΠ.) ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΞΕΝΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ, ΝΑ ΣΧΟΛΙΑΣΕΤΕ ΤΗΝ
ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΟΥ ΕΙΧΑΝ ΟΙ ΟΠΑΔΟΙ ΚΑΘΕΝΟΣ ΑΠΟ ΤΑ ΤΡΙΑ ΚΟΜΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ ΤΩΝ
ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ.

41. ΘΕΜΑ 4
ΠΗΓΗ
Σε ότι αφορά την επωνυμία του καθενός από τα κόμματα αξίζει να σημειωθεί πως οι εφημερίδες της εποχής
αναφέρονται στα κόμματα, ως: «το λεγόμενον αγγλικόν», «το λεγόμενον γαλλικόν», «το λεγόμενον ρωσικό», για
να υπογραμμίσουν κάπως έμμεσα τις συμπάθειες τις οποίες το καθένα έτρεφε προς τους ξένους. Οι όροι αυτοί
αποτελούσαν συνάμα συνθήματα πολεμικής, χρησιμοποιούμενα για να τονισθεί η απομάκρυνση από τα εθνικά
συμφέροντα με αντίδωρο την ξένη «προστασία». Εντούτοις, ακόμα και σε περιπτώσεις οξείας πολιτικής
διαμάχης, ο τύπος προσπαθούσε να αποφεύγει τη χρησιμοποίηση του όρου «αγγλικό» ή «γαλλικό» ή «ρωσικό»,
προτιμώντας το λιγότερο οξύ «το λεγόμενον γαλλικόν» κλπ.
Στη δεκαετία 1830-1840 ο τύπος ασχολήθηκε ευρύτατα με το θέμα, δημοσιεύοντας άρθρα και σχόλια σχετικά με
την ύπαρξη συγκροτημένων κομμάτων στην Ελλάδα ...
Όσοι υποστήριζαν πως τα ελληνικά κόμματα δεν είχαν ιδεολογικό περιεχόμενο μπορούσαν να επικαλεσθούν το
επιχείρημα ότι δεν υπήρχαν σημαντικές διαφορές στις απόψεις τις οποίες το καθένα εξέφραζε ή ότι οι συχνές
μετακινήσεις και αποσκιρτήσεις από το ένα κόμμα στο άλλο έδειχναν πως οι ανάγκες της στιγμής παρά οι
πραγματικές πεποιθήσεις και η πίστη προς τη γραμμή του κόμματος έπαιζαν ρόλο στην ένταξή τους. Οι
αρνητικές αυτές θέσεις μπορούσαν να αντικρούονται, χωρίς και να εξουδετερώνονται εντελώς, από το γεγονός
ότι τα κόμματα, σ’ όλη τη διάρκειά τους έστω και ελάχιστα διαφοροποιημένα το ένα από το άλλο, διατήρησαν
επίμονα τους αρχικούς του προσδιορισμούς: συνταγματικοί - κυβερνητικοί, φιλελεύθεροι - συντηρητικοί,
δυτικοί - παραδοσιακοί ...
Γενική σχεδόν ήταν η παραδοχή ότι τα κόμματα συνιστούσαν συμπράξεις των οποίων οι σχέσεις βασίζονταν
στο σύστημα της «προστασίας»· ότι περιορίζονταν σχεδόν καθολοκληρίαν στην πρωτεύουσα· ότι είχαν άμεση
εξάρτηση από τις ξένες αποστολές –ιδίως τα άτομα που τα εκπροσωπούσαν και τα οποία με αντιπαροχή
εξυπηρετήσεων στο επίπεδο της πληροφορήσεως και με την υποστήριξη της μιας ή της άλλης ξένης Δυνάμεως
επιδιωκαν και εξασφάλιζαν την εύνοια των ξένων. Δηλαδή, μια μορφή σχέσεων που δεν ήταν εντελώς ξένη για
τους Έλληνες και τη σωματειακή παράδοση της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Για να μελετηθούν συνεπώς τα ελληνικά πολιτικά κόμματα και η λειτουργία τους είναι απαραίτητη
προϋπόθεση η μελέτη του συστήματος των σχέσεων που είχαν επικρατήσει ως την εποχή αυτή μεταξύ των
διαφόρων παραγόντων που καθόριζαν την οργάνωση και τη λειτουργία τους ...

42. Από τους ξένους, το είχαν συνειδητοποιήσει μόνο όσοι είχαν ζήσει στην Ελλάδα για ένα μεγάλο διάστημα και
είχαν γνωρίσει από κοντά την ελληνική πραγματικότητα. Δύο από αυτούς, με μακρά πείρα στα ελληνικά
πράγματα, ο Βαυαρός λόγιος Φρειδερίκος Thiersch και ο Θ. Πισκατόρυ, είναι κατηγορηματικοί στα κείμενά
τους για τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσαν τα ελληνικά κόμματα εφαρμόζοντας το σύστημα της
«προστασίας». Ο Γεώργιος Φίνλαϋ στην «Ιστορία» του, χωρίς να το περιγράφει πουθενά λεπτομερώς, το
αναγνωρίζει όταν αναφέρεται «στους προσωπικούς οπαδούς και στα τμήματα οπλισμένων ανδρών» των
προεστών. ...
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΓ΄, σσ. 25-27
Λαμβάνοντας υπόψη σας το κείμενο του βιβλίου σας και το περιεχόμενο του παραθέματος:
Α) ΝΑ ΣΧΟΛΙΑΣΕΤΕ ΤΟ ΚΑΤΕΥΝΑΣΤΙΚΟ ΡΟΛΟ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΕΠΩΝΥΜΙΑΣ ΤΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΩΣ «ΤΟ ΛΕΓΟΜΕΝΟΝ
...» Κ.ΛΠ., ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΛΙΜΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ.
Β) ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΨΗ ΠΟΥ ΔΙΑΤΥΠΩΝΕΤΑΙ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΣΑΣ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ (ΤΑ ΚΟΜΜΑΤΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΠΛΗ
ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ...), ΑΦΟΥ ΜΕΛΕΤΗΣΕΤΕ ΤΟ ΠΑΡΑΘΕΜΑ ΝΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΤΕ ΤΗ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΠΟΥ ΑΦΟΡΑ ΤΟΝ
ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟ ΤΩΝ ΔΙΚΤΥΩΝ ΠΕΛΑΤΕΙΑΣ ΣΕ ΚΟΜΜΑΤΑ.

43. ΘΕΜΑ 5
ΠΗΓΗ 1
Κωλέτης – Μαυροκορδάτος και η Μεγάλη Ιδέα
Το 1834, όταν η αντιβασιλεία προσπαθούσε να αποφασίσει ποια θα ήταν η μόνιμη πρωτεύουσα του κράτους, ο
Κωλέτης έκανε έγγραφη πρόφαση ότι το κράτος έπρεπε να αποφύγει να ορίσει επίσημη πρωτεύουσα, ως
πανηγυρική υπενθύμιση ότι μόνον η Κωνσταντινούπολη μπορούσε να εξυπηρετήσει αυτό τον υψηλό σκοπό, ως
ένδειξη της ελληνικής πίστης ότι επέκειτο η απόκτησή της, και ως υπόμνηση ότι ως εκείνη τη στιγμή η
διεκπεραίωση των κρατικών υποθέσεων θα διατηρούσε προσωρινό χαρακτήρα. Όταν ήταν στο Παρίσι ως
πρεσβευτής της Ελλάδας, δεν έχασε ευκαιρία να επαναλάβει τις ελληνικές αλυτρωτικές επιδιώξεις. Το 1844, στη
συζήτηση για το ζήτημα των ετεροχθόνων, πήρε το λόγο στη συντακτική συνέλευση για να εκθέσει, με έναν
τρόπο που έμεινε κλασικός το νόημα της Μεγάλης Ιδέας.
«Δια την γεωγραφικήν της θέσιν η Ελλάς είναι το κεντρον της Ευρώπης· ισταμένη, και έχουσα εκ μεν δεξιών την
Ανατολήν, εξ’ αριστερών δε την Δύσιν, προώρισται ώστε δια μεν της πτώσεως αυτής να φωτίση την Δύσιν, δια
δε της αναγεννήσεως την Ανατολήν. Το μεν πρώτον εξεπλήρωσαν οι προπάτορες ημών, το δε δεύτερον είναι εις
ημάς ανατεθειμένον· εν τω πνεύματι του όρκου τούτου και της μεγάλης ταύτης ιδέας είδον πάντοτε τους
πληρεξουσίους να συνέρχωνται δια να αποφασίσωμεν ουχί πλέον περί της τύχης της Ελλάδος, αλλά περί της
Ελληνικής φυλής... η Ελλάς, διηρημένη το πάλαι καθέκαστα και εις ιδιαίτερα κράτη, έπεσε, και πεσούσα εφώτισε
τον κόσμον. Οποίας άραγε ελπίδας παρέχει σήμερον αναγεννηθείσα η Ελλάς, και ηνωμένη εις εν κράτος, εις ένα
σκοπόν, και μίαν δύναμιν, εις μιαν θρησκείαν, εις το τέλος Σύνταγμα το οποίον τώρα απεργαζόμεθα... Οι
εντολείς ημών περιμένουσι το Σύνταγμα να ίδωμεν. Οι δε εκτός ημών λαοί ατενίζουσι προς ημάς τα όμματα, δια
να μάθωσι το περί αυτών φρόνημά μας».
Πεθαίνοντας το 1847, εξέφρασε τη λύπη του που άφηνε ανεκπλήρωτη την αποστολή του. Άφηνε να εννοηθεί ότι,
αν ο βασιλιάς τον είχε καλέσει να κυβερνήσει από την αρχή, η Μεγάλη Ιδέα μπορεί να είχε πραγματοποιηθεί.
Όλη τη διάρκεια της πρωθυπουργίας του (1844-47) ο Κωλέττης δεν αρνήθηκε ποτέ καμία από τις διαδόσεις που
κυκλοφορούσαν ότι έκανε μεγαλεπήβολα αλυτρωτικά σχέδια, διαδόσεις που είναι από μόνες τους ενδεικτικές
της αυξανόμενης φήμης του ως εκπροσώπου του ριζοσπαστικού αλυτρωτισμού.
J. Petropulos, Πολιτική και Συγκρότηση Κράτους... , σ. 634

44. ΠΗΓΗ 2
Ο Μαυροκορδάτος διατύπωσε τις ιδέες του σε ένα πολύ σημαντικό υπόμνημα που συνέταξε το 1848, το οποίο
αποτελεί αριστοτεχνικό κατηγορητήριο κατά του ακραίου αλυτρωτισμού και πειστική παρουσίαση των
μετριοπαθών θέσεων. Πρώτα διακήρυσσε την αντίθεσή τους προς τις σποραδικές συνοριακές επιθέσεις και τις
μυστικές εταιρείες, που κατά τη γνώμη του τορπίλιζαν τον φαινομενικό τους στόχο. Τις θεωρούσε παράτολμες
ενέργειες εγωκεντρικών ή παραπλανημένων ανθρώπων, που έπρεπε να κατασταλούν. Απαριθμούσε κατόπιν τα
λάθη των προγενεστέρων ελληνικών κυβερνήσεων.
...........................................................................................................................
Το ελληνικό κράτος δεν είχε δώσει στους Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καμία απτή απόδειξη ότι η
ελληνική διακυβέρνηση ήταν έστω και ελάχιστα πιο φωτισμένη από την τουρκική, ούτε είχε δείξει στην Ευρώπη
ότι η ελληνική ηγεμονία θα έφερνε πολιτική σταθερότητα στην Εγγύς Ανατολή. Στο μεταξύ, η Οθωμανική
Αυτοκρατορία είχε θεσπίσει εσωτερικές μεταρρυθμίσεις που είχαν αποκαταστήσει την τουρκική αυτοπεποίθηση
και είχαν πείσει την Ευρώπη ότι η κατάρρευση δεν επέκειτο άμεσα.
Το πρόγραμμα του Μαυροκορδάτου ήταν στην πραγματικότητα πρόγραμμα εσωτερικής ανάπτυξης, εμπορίου,
επικοινωνιών και παιδείας, παρόλο που παρουσιαζόταν επιδέξια ως συγκαλυμμένη προετοιμασία για πόλεμο.
Δίνοντας έμφαση στην αύξηση του εμπορίου, στην ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας και στη διακίνηση της
πυρίτιδας από εμπόρους, και αποφεύγοντας οποιαδήποτε αναφορά στους άτακτους οπλαρχηγούς, ενώ επέμενε
στην ανάγκη ενός νέου σώματος πυροβολικού, το πρόγραμμα αυτό έμμεσα συνιστούσε τη μετάθεση της ευθύνης
του αλυτρωτισμού από την παλιά στρατιωτική τάξη στην αστική, και έτσι προωθούσε έμμεσα τα οικονομικά
συμφέροντα της τελευταίας ομάδας. Επιπλέον, οι γραφειοκρατικές ικανότητες τις οποίες ανέφερε ο
Μαυροκορδάτος ως προϋποθέσεις για τους διοριζόμενους στην κεντρική διεύθυνση ήταν ακριβώς εκείνες για τις
οποίες εκτιμούσαν τον ίδιο και αρκετά μέλη του κόμματός του. Με λίγα λόγια, η πολιτική του Μαυροκορδάτου
απαιτούσε την ηγεσία ικανών γραφειοκρατών και ισχυρών εμπόρων, ενώ σύμφωνα με τις απαιτήσεις του
αντίθετου προσανατολισμού τη διεύθυνση της υπόθεσης του αλυτρωτισμού θα την αναλάμβανε η παραδοσιακή
τάξη των στρατιωτικών.
J. Petropulos, ό.π., σσ. 634-635
Λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο των πηγών και τις πληροφορίες του σχολικού βιβλίου, ΠΡΟΣΠΑΘΗΣΤΕ ΝΑ
ΕΝΤΟΠΙΣΕΤΕ ΤΙΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟΥΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥΣ ΚΑΙ ΣΤΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ
ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ ΤΩΝ ΑΛΥΤΡΩΤΩΝ.