ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930) Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

1. Γ.Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
1. Η ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
Μπακάλης Κώστας : history-logotexnia.blogspot.com
 Αυτοκίνητο και μέλη της Ε.Α.Π. στην περιοχή των Μύλων Καστοριάς (1926)

2.  Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους
Πηγή: http://www.venetokleio.gr/Παναγιώτης Αθανασόπουλος
Η ελληνική κυβέρνηση, μπροστά στο τεράστιο έργο της περίθαλψης και
αποκατάστασης των προσφύγων που έπρεπε να αναλάβει, ζήτησε τη βοήθεια της
Κοινωνίας των Εθνών (ΚΤΕ). Με πρωτοβουλία της ΚΤΕ, το Σεπτέμβριο του 1923
ιδρύθηκε ένας αυτόνομος οργανισμός με πλήρη νομική υπόσταση, η Επιτροπή
Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ), με έδρα την Αθήνα. Βασική αποστολή της
ήταν να εξασφαλίσει στους πρόσφυγες παραγωγική απασχόληση και οριστική
στέγαση.
Η Επιτροπή
Αποκαταστάσεως
Προσφύγων
(Ε.Α.Π.)
ίδρυση
αποστολή
Η ελληνική κυβέρνηση διέθεσε στην ΕΑΠ τα εξής:
• τις ιδιοκτησίες των Τούρκων ανταλλαξίμων και των Βουλγάρων που εγκατέλειψαν
την Ελλάδα, κτήματα του Δημοσίου, κτήματα που απαλλοτριώθηκαν με την
αγροτική μεταρρύθμιση και μοναστηριακή γη (συνολικά πάνω από 8.000.000
στρέμματα),
• το ποσό από δύο δάνεια (1924, 1928) που είχε συνάψει η ελληνική κυβέρνηση στο
εξωτερικό,
• οικόπεδα μέσα ή γύρω από τις πόλεις για την ανέγερση αστικών συνοικισμών,
• το τεχνικό και διοικητικό προσωπικό του Υπουργείου Γεωργίας και του Υπουργείου
Προνοίας και Αντιλήψεως.
Τα μέσα που
διέθεσε η
ελληνική
κυβέρνηση στην
Ε.Α.Π.

3.  Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους
Πηγή: http://www.venetokleio.gr/Παναγιώτης Αθανασόπουλος
Για την αποκατάσταση των προσφύγων η ΕΑΠ έλαβε υπόψη τις εξής παραμέτρους:
Τη διάκριση σε «αστούς» και «αγρότες». Υπήρξε μέριμνα να αποκτήσουν οι πρόσφυγες
απασχόληση ίδια ή συναφή με αυτή που είχαν στην πατρίδα τους. Έτσι, έγινε προσπάθεια από
την ΕΑΠ να εγκατασταθούν γεωργοί πρόσφυγες στα μέρη όπου θα μπορούσαν να συνεχίσουν
τις καλλιέργειες που ήδη γνώριζαν. Καλλιεργητές δημητριακών εγκαταστάθηκαν σε πεδινά μέρη
της Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης, καπνοπαραγωγοί σε κατάλληλα εδάφη στην Ανατολική
Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, αμπελουργοί στην Κρήτη και σηροτρόφοι στο Σουφλί, την
Έδεσσα και αλλού.
Τον τόπο προέλευσης. Η ΕΑΠ επιδίωξε ώστε οι πρόσφυγες που προέρχονταν από τον ίδιο
οικισμό ή έστω την ευρύτερη περιοχή του να εγκατασταθούν μαζί στο ελληνικό έδαφος. Σ' αυτό
εν μέρει οφείλονται και τα τοπωνύμια Νέα Σμύρνη, Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα Μουδανιά, Νέα
Αλικαρνασός κ.ά. Σε λίγες όμως κοινότητες έγινε αυτό δυνατό. Οι περισσότερες εγκαταστάσεις
περιλάμβαναν πρόσφυγες διαφορετικής προέλευσης.
Τις αντικειμενικές συνθήκες. Η ΕΑΠ διέκρινε την αποκατάσταση των προσφύγων σε
αγροτική (παροχή στέγης και κλήρου στην ύπαιθρο) και αστική (παροχή στέγης στις πόλεις).
Μολονότι οι περισσότεροι πρόσφυγες ασκούσαν στην πατρίδα τους «αστικά» επαγγέλματα
(σχετικά με το εμπόριο, τη βιοτεχνία-βιομηχανία κ.τ.λ.), δόθηκε το βάρος στη γεωργία, γιατί:
• υπήρχαν τα μουσουλμανικά κτήματα (κυρίως στη Μακεδονία, αλλά και στην Κρήτη, τη Λέσβο,
τηΛήμνο και αλλού),
• η αγροτική αποκατάσταση ήταν ταχύτερη και απαιτούσε μικρότερες δαπάνες,
• η ελληνική οικονομία βασιζόταν ανέκαθεν στη γεωργική παραγωγή,
• υπήρχε η πολιτική σκοπιμότητα της αποφυγής κοινωνικών αναταραχών με τη δημιουργία
γεωργών μικροϊδιοκτητών αντί εργατικού προλεταριάτου.
ΟΙ
ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ
ΤΗΣ Ε.Α.Π. ΓΙΑ
ΤΗΝ
ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
ΤΩΝ
ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
Γιατί δόθηκε
βάρος στη
γεωργία (στην
αγροτική
αποκατάσταση)

4.  Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους
Πηγή: http://www.venetokleio.gr/Παναγιώτης Αθανασόπουλος
Εξάλλου, δόθηκε προτεραιότητα στην εγκατάσταση των προσφύγων στη
Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη καθώς:
• ήταν δυνατόν να χρησιμοποιηθούν τα μουσουλμανικά κτήματα και τα κτήματα
των Βουλγάρων μεταναστών (σύμφωνα με τη συνθήκη του Νεϊγύ). Αυτό θα
καθιστούσε τους πρόσφυγες αυτάρκεις σε σύντομο χρονικό διάστημα και θα
συντελούσε στην αύξηση της αγροτικής παραγωγής,
• θα καλυπτόταν το δημογραφικό κενό που είχε δημιουργηθεί με την αναχώρηση
των Μουσουλμάνων και των Βουλγάρων και τις απώλειες που προκάλεσαν οι
συνεχείς πόλεμοι (1912-1922). Επιπλέον, έτσι εποικίζονταν παραμεθόριες περιοχές.
προτιμήθηκε η
εγκατάσταση
στη Μακεδονία
και Δ.Θράκη
Βέβαια, η εγκατάσταση των προσφύγων δεν έγινε πάντοτε σύμφωνα με την
παραπάνω λογική, ούτε ακολούθησε σε όλες τις περιπτώσεις την κρατική αντίληψη
και επιταγή. Η κινητικότητα των προσφύγων υπήρξε μεγάλη, ιδιαίτερα κατά τα
πρώτα χρόνια. Οι πρόσφυγες γύριζαν από περιοχή σε περιοχή προκειμένου να
βρουν το μέρος με τις καλύτερες συνθήκες για εγκατάσταση. Πολλοί πρόσφυγες, αν
και δεν ήταν γεωργοί, είχαν δεχτεί ή ζητήσει να αποκατασταθούν ως αγρότες για να
επωφεληθούν από τα δάνεια και τις παροχές της ΕΑΠ. Άλλοι πάλι μετακινούνταν
προς τα αστικά κέντρα με σκοπό να παρουσιαστούν ως «αστοί» και να πάρουν με
αυτόν τον τρόπο την αποζημίωση που δινόταν στους αστούς ανταλλάξιμους.
Προβλήματα στην
εφαρμογή των
παραμέτρων
(η κινητικότητα
των προσφύγων)
Εκτός από την ΕΑΠ, με την αποκατάσταση των προσφύγων ασχολήθηκαν το Ταμείο
Περιθάλψεως Προσφύγων (1922-1925), το Υπουργείο Προνοίας και Αντιλήψεως (από
το 1925) και το Υπουργείο Γεωργίας. Η ΕΑΠ λειτούργησε μέχρι το τέλος του 1930. Με
ειδική σύμβαση μεταβίβασε στο Ελληνικό Δημόσιο την περιουσία της, καθώς και τις
υποχρεώσεις που είχε αναλάβει απέναντι στους πρόσφυγες.
Άλλοι φορείς που
ασχολήθηκαν με
την αποκατάσταση

5. Η ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ
ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
 Η αξιολόγηση του έργου της Ε.Α.Π. υπάρχει στο κεφ. Ε1.

6. Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (Ε.Α.Π.). Ίδρυση- αποστολή
Η ελληνική κυβέρνηση,
 μπροστά στο τεράστιο
έργο της περίθαλψης και
αποκατάστασης των
προσφύγων που έπρεπε να
αναλάβει,
 ζήτησε τη βοήθεια της
Κοινωνίας των Εθνών (ΚΤΕ).
Με πρωτοβουλία της ΚΤΕ,
 το Σεπτέμβριο του 1923 ιδρύθηκε ένας
αυτόνομος οργανισμός με πλήρη νομική
υπόσταση,
 η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων
(ΕΑΠ),
 με έδρα την Αθήνα.
 Βασική αποστολή της ήταν να εξασφαλίσει
στους πρόσφυγες:
 παραγωγική απασχόληση
 και οριστική στέγαση.

7. Τα μέσα που διέθεσε η ελληνική κυβέρνηση στην Ε.Α.Π
Η ελληνική κυβέρνηση διέθεσε στην ΕΑΠ τα εξής:
 συνολικά πάνω από 8.000.000 στρέμματα:
 τις ιδιοκτησίες των Τούρκων
ανταλλαξίμων και των Βουλγάρων που
εγκατέλειψαν την Ελλάδα,
 κτήματα του Δημοσίου,
 κτήματα που απαλλοτριώθηκαν με την
αγροτική μεταρρύθμιση
 και μοναστηριακή γη,
 το ποσό από δύο δάνεια (1924, 1928)
που είχε συνάψει η ελληνική κυβέρνηση
στο εξωτερικό,
 οικόπεδα μέσα ή γύρω από τις πόλεις
για την ανέγερση αστικών συνοικισμών,
 το τεχνικό και διοικητικό προσωπικό
του Υπουργείου Γεωργίας και του
Υπουργείου Προνοίας και Αντιλήψεως.

8. ΟΙ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙΤΗΣ Ε.Α.Π (1):Τη διάκριση σε «αστούς» και «αγρότες»
Για την αποκατάσταση των προσφύγων η ΕΑΠ έλαβε υπόψη τις εξής
παραμέτρους:
Τη διάκριση σε «αστούς» και «αγρότες».
Υπήρξε μέριμνα να αποκτήσουν οι πρόσφυγες απασχόληση ίδια ή
συναφή με αυτή που είχαν στην πατρίδα τους.
Έτσι, έγινε προσπάθεια από την ΕΑΠ να εγκατασταθούν γεωργοί
πρόσφυγες στα μέρη όπου θα μπορούσαν να συνεχίσουν τις
καλλιέργειες που ήδη γνώριζαν.
 Καλλιεργητές δημητριακών εγκαταστάθηκαν σε πεδινά μέρη της
Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης,
 καπνοπαραγωγοί σε κατάλληλα εδάφη στην Ανατολική Μακεδονία
και τη Δυτική Θράκη,
αμπελουργοί στην Κρήτη
και σηροτρόφοι στο Σουφλί, την Έδεσσα και αλλού.

9. ΟΙ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΤΗΣ Ε.Α.Π (2):Τον τόπο προέλευσης
Τον τόπο προέλευσης.
 Η ΕΑΠ επιδίωξε ώστε οι πρόσφυγες που προέρχονταν:
 από τον ίδιο οικισμό
ή έστω την ευρύτερη περιοχή του
να εγκατασταθούν μαζί στο ελληνικό έδαφος.
 Σ' αυτό εν μέρει οφείλονται και τα τοπωνύμια Νέα Σμύρνη, Νέα
Φιλαδέλφεια, Νέα Μουδανιά, Νέα Αλικαρνασός κ.ά.
 Σε λίγες όμως κοινότητες έγινε αυτό δυνατό.
 Οι περισσότερες εγκαταστάσεις περιλάμβαναν πρόσφυγες
διαφορετικής προέλευσης.

10. ΟΙ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΤΗΣ Ε.Α.Π (3):Τις αντικειμενικές συνθήκες.
Η ΕΑΠ διέκρινε την αποκατάσταση των προσφύγων:
 σε αγροτική (παροχή στέγης και κλήρου στην ύπαιθρο)
και αστική (παροχή στέγης στις πόλεις).
Μολονότι οι περισσότεροι πρόσφυγες ασκούσαν στην πατρίδα τους «αστικά» επαγγέλματα (σχετικά με
το εμπόριο, τη βιοτεχνία-βιομηχανία κ.τ.λ.), 
δόθηκε το βάρος στη γεωργία, γιατί:
• υπήρχαν τα μουσουλμανικά κτήματα (κυρίως στη Μακεδονία, αλλά και στην Κρήτη, τη Λέσβο, τη
Λήμνο και αλλού),
• η αγροτική αποκατάσταση ήταν ταχύτερη και απαιτούσε μικρότερες δαπάνες,
• η ελληνική οικονομία βασιζόταν ανέκαθεν στη γεωργική παραγωγή,
• υπήρχε η πολιτική σκοπιμότητα της αποφυγής κοινωνικών αναταραχών με τη δημιουργία γεωργών
μικροϊδιοκτητών αντί εργατικού προλεταριάτου.
Εξάλλου, δόθηκε προτεραιότητα στην εγκατάσταση των προσφύγων στη
Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη καθώς:
• ήταν δυνατόν να χρησιμοποιηθούν τα μουσουλμανικά κτήματα και τα κτήματα των Βουλγάρων
μεταναστών (σύμφωνα με τη συνθήκη του Νεϊγύ). Αυτό θα καθιστούσε τους πρόσφυγες αυτάρκεις σε
σύντομο χρονικό διάστημα και θα συντελούσε στην αύξηση της αγροτικής παραγωγής,
• θα καλυπτόταν το δημογραφικό κενό που είχε δημιουργηθεί με την αναχώρηση των Μουσουλμάνων
και των Βουλγάρων και τις απώλειες που προκάλεσαν οι συνεχείς πόλεμοι (1912-1922). Επιπλέον, έτσι
εποικίζονταν παραμεθόριες περιοχές.

11.  Η κατανομή των προσφύγων σε καθένα από τα γεωγραφικά διαμερίσματα της Ελλάδας οφείλεται
αφενός στις παραμέτρους που υιοθέτησε η ΕΑΠ και το κράτος, αλλά και σε άλλους οικονομικούς και
γεωγραφικούς λόγους. Στο χάρτη καταγράφεται το ποσοστό επί του συνόλου των προσφύγων που
εγκαταστάθηκε σε κάθε γεωγραφικό διαμέρισμα της χώρας, βάσει της απογραφής του 1928 (βλ. και
πίνακα 2 σχολικού βιβλίου). Πηγή: http://www.venetokleio.gr/Παναγιώτης Αθανασόπουλος

12.  Χάρτης της Κοινωνίας των Εθνών (1926) που δείχνει
πού εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες στην Ελλάδα από το
1923 μέχρι το 1926.
 Από το Αρχείο της ΕΡΤ.
Πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία σε
σιδηροδρομικό σταθμό.

13. Προβλήματα στην εφαρμογή των παραμέτρων: (Η κινητικότητα των προσφύγων)
Βέβαια, η εγκατάσταση
των προσφύγων
 δεν έγινε πάντοτε σύμφωνα
με την παραπάνω λογική,
ούτε ακολούθησε σε όλες τις
περιπτώσεις την κρατική
αντίληψη και επιταγή..
ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ
Η κινητικότητα των προσφύγων υπήρξε
μεγάλη, ιδιαίτερα κατά τα πρώτα χρόνια.
 Οι πρόσφυγες γύριζαν από περιοχή σε
περιοχή προκειμένου να βρουν το μέρος με
τις καλύτερες συνθήκες για εγκατάσταση.
 Πολλοί πρόσφυγες, αν και δεν ήταν
γεωργοί, είχαν δεχτεί ή ζητήσει να
αποκατασταθούν ως αγρότες για να
επωφεληθούν από τα δάνεια και τις
παροχές της ΕΑΠ.
 Άλλοι πάλι μετακινούνταν προς τα αστικά
κέντρα με σκοπό να παρουσιαστούν ως
«αστοί» και να πάρουν με αυτόν τον τρόπο
την αποζημίωση που δινόταν στους αστούς
ανταλλάξιμους.
ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ

14.  Πρώτη εγκατάσταση προσφύγων στη
Λεύκη Καβάλας
Όταν ήρθαμε στη Χίο ήμαστε περισσότεροι από τους ντόπιους. Υποφέραμε εμείς, αλλά
υπόφερε κι η Χίος πολύ. Ούτε αγκάθια δεν είχαν μείνει. Άλλος πήγαινε για ξύλα, άλλος
για κουκουνάρες ... Μας κυνηγούσαν πολύ οι αγροφύλακες κι όλος ο κόσμος. Άλλος
ζητιάνευε, άλλος πήγαινε στα περιβόλια. Ό,τι έβρισκε ο καθένας, έπαιρνε για να ζήσει.
Στη Χίο έμεινα ένα χρόνο. Μετά πήγα Πάτρα, Κόρινθο και τελικά στο Βέλο. Εκεί έκανα
μερικά χρόνια, έχω και σπίτι. Από το Βέλο ήρθα στην Αθήνα και μετά πήγα στην
Αλεξανδρούπολη, στην αδελφή μου, κι άνοιξα εστιατόριο. Σε λίγο μου κάηκε το μαγαζί
κι άνοιξα άλλο εξοχικό. Εντωμεταξύ αρρώστησα και ξαναγύρισα στο Βέλο. Εκεί
καλλιεργούσα περιβόλια. Έφυγα όμως πάλι κι ήρθα στην Αθήνα για καλύτερα.
(Μαρτυρία Νικολάου Παπανικολάου από το χωριό Σαζάκι που βρίσκεται στη χερσόνησο της Ερυθραίας,
απέναντι από τη Χίο). ΗΈξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Α’, σ. 76-77.
Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων
για την άφιξη τους στην Ελλάδα

15. Άλλοι φορείς που ασχολήθηκαν με την αποκατάσταση των προσφύγων
Εκτός από την ΕΑΠ, με την αποκατάσταση των
προσφύγων ασχολήθηκαν:
1. τοΤαμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (1922-1925),
2. τοΥπουργείο Προνοίας και Αντιλήψεως (από το 1925)
3. και τοΥπουργείο Γεωργίας.
4. Η ΕΑΠ λειτούργησε
μέχρι το τέλος του 1930.
Με ειδική σύμβαση
 μεταβίβασε στο Ελληνικό Δημόσιο την περιουσία της,
 καθώς και τις υποχρεώσεις που είχε αναλάβει απέναντι
στους πρόσφυγες.

16. Τι να θυμηθώ τι να ξεχάσω 1972
Στίχοι: Πυθαγόρας
Μουσική: Απόστολος Καλδάρας
1.Γιώργος Νταλάρας & ΓιάννηςΦέρτης
Σαν ήμουνα παιδί κι εγώ
φτερούγισα απ’ την κούνια
όμως μαχαίρια έβλεπα
στης Πόλης τα καντούνια
Κυνηγημένος μιαν αυγή
ετράβηξα τους δρόμους
φωτιά στα πόδια μου η γη
κι η μοναξιά στους ώμους
Φέρτε μου νερό να ξεδιψάσω
και μια πέτρα για να ξαποστάσω
τι να θυμηθώ τι να ξεχάσω
απ’ όσα πέρασα
 (1922) Καβάλα - Προσφυγόπουλα στό λιμάνι της
Καβάλας,πρόκεται γιά Ελληνόπουλα καί Αρμένικα ορφάνα
πού ζήσαν τόν διωγμό,την φρίκη καί τή Γενοκτονία !
https://www.rizes-mikrasiaton.gr/el/photo-of-the-day/1922-
kavala-prosfygopoula.html

17. ΘΕΜΑΤΑ
ΑΠΟ ΤΟ Κ.Ε.Ε.
ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΟΡΟΙ:
 Ε.Α.Π. (Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προφύγων,
Σεπτέμβριος 1923-1930)

18. ΘΕΜΑ 1
 «Η κινητικότητα των προσφύγων υπήρξε μεγάλη, ιδιαίτερα
κατά τα πρώτα χρόνια»: Να σχολιάσετε τη φράση, αφού λάβετε
υπόψη το κείμενο καθώς και το παράθεμα 14 του σχολικού σας
βιβλίου (σσ. 154-155).
ΠΗΓΗ
ΑΥΕ, φακ. Ε, προσφυγικόν ζήτημα εν Ελλάδι, 1923:
«Η κατανομή των προσφύγων εγένετο άνευ ουδενός κριτηρίου,
ένεκα της σπουδής μεθ’ ης, ιδία εκ Μ. Ασίας, εγένετο η μεταφορά
αυτών, επικρατησάσης μόνον της απόψεως να διευθύνωνται τα
ατμόπλοια εις την εγγυτέραν ελευθέραν γωνίαν και όπου κατά
συμπεριφοράν υπετίθετο ότι ευκολώτερα και προχειρότερα θα
ήσαν τα μέσα στεγάσεως. Έπεται εκ τούτου ότι ήδη παρίσταται εκ
νέου ανάγκη νέων μετακινήσεων του προσφυγικού πληθυσμού,
πρώτον ίνα τα μέλη της αυτής οικογενείας επανεύρωσιν άλληλα,
δεύτερον δε ίνα συνενωθώσιν επί το αυτό οι κάτοικοι των ιδίων
συνοικισμών, χωρίων, κωμοπόλεων».
Άννα Παναγιωταρέα, Όταν οι αστοί έγιναν πρόσφυγες,
εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 148
 Γυναίκα πρόσφυγας με
τα παιδιά της.
Αθήνα, Αρχείο Ε.Λ.Ι.Α.
© Ελληνικό Λογοτεχνικό
Ιστορικό Αρχείο

19. ΘΕΜΑ 2
 Αφού μελετήσετε την πηγή και λάβετε υπόψη το κείμενο του σχολικού σας βιβλίου να
αναφερθείτε στους λόγους για τους οποίους η ΕΑΠ προσπάθησε να δημιουργήσει
προσφυγικούς συνοικισμούς με κριτήριο τον τόπο καταγωγής τους.
ΠΗΓΗ
Η αρμόδια επιτροπή του Υπουργείου Γεωργίας, που φρόντιζε για την αποκατάσταση των
προσφύγων, είχε θέσει ένα γενικό κριτήριο για τον τρόπο που θα έπρεπε να γίνει η νέα μετακίνηση
και η επιλογή του οριστικού πλέον τόπου εγκατάστασής τους, ώστε να προσαρμοστούν γρήγορα
στις νέες συνθήκες της ζωής τους. Η εγκύκλιος που είχε σταλεί στις νομαρχίες ήταν σαφής: «Η
Επιτροπή θεωρεί ότι η κατά το δυνατόν ανασύστασις των κοινοτήτων είναι βασικός όρος δια την
επιτυχίαν της μονίμου εγκαταστάσεως των προσφύγων. Διότι οι εκ της αυτής κοινότητος κάτοικοι
συνδέονται μετ’ αλλήλων δια δεσμών αλληλεγγύης, ηθικών και οικονομικών, οίτινες τα μέγιστα
διευκολύνουσι την επιτυχίαν της νέας εγκαταστάσεως, μάλιστα όταν λαμβάνεται πρόνοια ώστε αι
φυσικαί συνθήκαι του νέου συνοικισμού να είναι παρόμοιοι προς τας συνθήκας του συνοικισμού εν
ω ήσαν εγκατεστημένοι οι πρόσφυγες».
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σσ. 148-149

20. ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2008
ΘΕΜΑ Β2
Αφού αξιοποιήσετε τις πληροφορίες από το ακόλουθο κείμενο και τις συνδυάσετε με τις ιστορικές
σας γνώσεις, να αναφέρετε: α. Γιατί δόθηκε προτεραιότητα στην εγκατάσταση των προσφύγων
στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη; Μονάδες 10
β. Ποια μέτρα πήρε η ΕΑΠ για την αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων; Μονάδες 15
Κείμενο
Οι ελληνικές κυβερνήσεις εγκαθιστούν τους πρόσφυγες κυρίως στις πιο εύφορες ελληνικές χώρες,
στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, είτε αγροτικά είτε αστικά. Επιδιώχθηκε πρώτα ν’
αποκατασταθούν στις περιουσίες που είχαν εγκαταλείψει οι Τούρκοι, αλλά, επειδή οι οικισμοί ήταν
συγκριτικά λίγοι κτίστηκαν εκατοντάδες νέοι συνοικισμοί, ορισμένοι από τους οποίους αργότερα
εξελίχθηκαν σε αξιόλογα οικονομικά κέντρα. Οι κυβερνήσεις τούς δίνουν γαίες και τα πρώτα μέσα
και ζώα για την καλλιέργεια της γης. Στις χώρες αυτές ιδίως προβαίνουν ακόμη στην εκτέλεση
μεγάλων έργων πολιτισμού, ανοίγουν δρόμους, κατασκευάζουν γέφυρες, εκτελούν μεγάλα
λιμενικά έργα· επίσης εκτελούν μεγάλα εγγειοβελτιωτικά και αρδευτικά έργα, κυρίως σε τρεις
περιοχές, στις πεδιάδες των Σερρών, της Δράμας και της Θεσσαλονίκης: διευθετούν προς όφελος
της γεωργίας κοίτες χειμάρρων και μεγάλων ποταμών, όπως του Αξιού, του Στρυμόνα κλπ., που με
τις πλημμύρες τους νέκρωναν τις παρόχθιες γαίες σε μεγάλο βάθος, αποξηραίνουν λίμνες [...] και
τις γαίες τις παραδίδουν σε ακτήμονες πρόσφυγες και γηγενείς. Έπρεπε ακόμη να γίνουν
εξυγιαντικά έργα, για να καταπολεμηθούν οι ελώδεις πυρετοί, ο τύφος, η φυματίωση, να ιδρυθούν
ιατρικοί σταθμοί, φαρμακεία κλπ. Τα μεγάλα αρδευτικά έργα μεταβάλλουν την ανάγλυφη όψη της
Μακεδονίας και προκαλούν το θαυμασμό των πολιτισμένων λαών.
Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, σσ. 383-385

21. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ 2007
ΘΕΜΑ Β.1
α. Χρησιμοποιώντας στοιχεία που περιέχονται στο παρακάτω κείμενο και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις,
να αναφέρετε:
Σε ποια γεωγραφικά διαμερίσματα δόθηκε προτεραιότητα στην εγκατάσταση των προσφύγων; Ποιοι ήταν οι
λόγοι που οδήγησαν σ’ αυτήν την επιλογή; Μονάδες 10
«Με την ιστορική ανταλλαγή των ελληνοτουρκικών πληθυσμών ενάμισυ περίπου εκατομμύριο Ελλήνων
προσφύγων κατακλύζει την Ελλάδα.(...). Οι περισσότεροι Έλληνες πρόσφυγες από τη Βουλγαρία, οι οποίοι ως
τότε κατοικούσαν τις ακτές του Ευξείνου Πόντου, στις αρχαίες πατρίδες τους, στη Σωζόπολη, στον Πύργο, στην
Αγχίαλο, Μεσημβρία κλπ., ή στο εσωτερικό της χώρας, στη Φιλιππούπολη, Στενίμαχο κλπ., καθώς και οι
περισσότεροι από τους πρόσφυγες της Τουρκίας (Ανατολικής Θράκης και Μικράς Ασίας) εγκαταστάθηκαν στους
οικισμούς των Βουλγάρων και των Τούρκων της ελληνικής Μακεδονίας, ενώ αυτοί στις ελληνικές περιοχές της
Βουλγαρίας και τηςΤουρκίας».
Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, 1204-1985,Θεσσαλονίκη 1991: εκδ. Βάνιας, σ. 381.
β. Χρησιμοποιώντας στοιχεία που περιέχονται στο παρακάτω κείμενο και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις,
να αναφέρετε:
Για ποιους λόγους η ΕΑΠ επιδίωξε, ώστε οι πρόσφυγες, που προέρχονται από τον ίδιο οικισμό ή έστω την
ευρύτερη περιοχή του, να εγκατασταθούν μαζί στο ελληνικό έδαφος; Μονάδες 15
«Το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων, που αρχικά είχε αναλάβει το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων,
συνέχισε η διεθνής Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων, η γνωστή ως ΕΑΠ, που, σύμφωνα με το Πρωτόκολλο
της Γενεύης, έργο της ήταν η ένταξη των προσφύγων στο κοινωνικό σύνολο, αφού εξασφαλιζόταν, εκτός από τη
στέγη, δυνατότητα επαγγελματικής αποκατάστασης. Η ΕΑΠ εξαρχής βρήκε τη λύση της
ανέγερση ενός ή περισσοτέρων μεγάλων οικοδομημάτων, ώστε η οικιακή ενασχόληση των προσφύγων να
μετατραπεί σε σύγχρονη βιομηχανική διαδικασία».
Όλγα Βογιατζόγλου, «Η βιομηχανική εγκατάσταση των προσφύγων στη Νέα Ιωνία - Παράμετρος της αστικής εγκατά-
στασης», στο συλλογικό τόμο «Ο Ξεριζωμός και η άλλη Πατρίδα»,Αθήνα 1999, σ. 149.

22. 2012
ΘΕΜΑ Δ1 Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το κείμενο και
τον πίνακα που σας δίνονται παρακάτω, να εξηγήσετε για ποιους λόγους η ΕΑΠ, κατά την
αποκατάσταση των προσφύγων, έδωσε το βάρος στη γεωργία και προτεραιότητα στην
εγκατάσταση των προσφύγων στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη. Μονάδες 25
ΚΕΙΜΕΝΟ
[...] Σε καμία χώρα δεν μπορούσε να αποκλειστεί η πιθανότητα
εσωτερικών ταραχών. Οι πρόσφυγες διεκδικούσαν όλο και
περισσότερα, ιδιαίτερα εκείνοι που ζούσαν στις πόλεις και ήταν
σε θέση να κάνουν την οργή τους αισθητή διαδηλώνοντας στους
δρόμους. Η όλη προσπάθεια εγκατάστασης των προσφύγων
στην Ελλάδα έχει πολλές φορές κατηγορηθεί για «προκατάληψη
υπέρ των αγροτών» και για το γεγονός ότι σε μία επταετία
εντατικής λειτουργίας [της ΕΑΠ] διατέθηκαν μόνο δύο
εκατομμύρια στερλίνες για τα στεγαστικά προγράμματα των
πόλεων, ενώ για τα προγράμματα της υπαίθρου διατέθηκαν 10,5
εκατομμύρια.
Είναι αλήθεια ότι υπήρχαν κοινωνικοί, πολιτικοί και στρατηγικοί
λόγοι για την εγκατάσταση των προσφύγων κυρίως στα εδάφη
της βόρειας Ελλάδας. Οι πόλεις και οι κωμοπόλεις ήταν ήδη
υπερπλήρεις, ανθυγιεινές και κινδύνευαν να μετατραπούν σε
εστίες πολιτικής και κοινωνικής αναταραχής.
Δεν υπήρχε απλός τρόπος να βρεθεί εργασία για τους πρόσφυγες των αστικών κέντρων χωρίς να δημιουργηθεί
δυσφορία στον υπάρχοντα πληθυσμό. Οι αγροτικές περιοχές στο βορρά, αντίθετα, ήταν σχετικά έρημες ακόμα και
πριν την έξοδο των μουσουλμάνων. Μετά την έξοδο, η κυβέρνηση συνειδητοποίησε τη στρατηγική ανάγκη να
εποικίσει το συντομότερο αυτά τα εδάφη με αγρότες που [...] αποτελούσαν πολύτιμο προμαχώνα στις τυχόν
βλέψεις των Σλάβων για την βόρεια Ελλάδα. Όσο πιο γρήγορα πήγαιναν να εγκατασταθούν στα εδάφη της
ελληνικής Μακεδονίας τόσο το καλύτερο.
Br. Clark, Δυο φορές ξένος: Οι μαζικές απελάσεις που διαμόρφωσαν τη σύγχρονη Ελλάδα και Τουρκία, μετ. Β.
Ποταμιάνου, Αθήνα: Ποταμός, 2007, σ. 243

23. ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ
Γ1. Η Επιτροπή
Αποκαταστάσεως
Προσφύγων
Σεπτέμβριος 1923 Ίδρυση Ε.Α.Π.
1922-1925 Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων
1924 και 1928 «προσφυγικά» δάνεια
1930 Διάλυση Ε.Α.Π.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Τι ήταν η Ε.Α.Π. και ποιες διευκολύνσεις της παρείχε η ελληνική κυβέρνηση για την επίτευξη
του έργου της;
2. Να αναφέρετε συνοπτικά τις παραμέτρους που χρησιμοποίησε η Ε.Α.Π. για την
αποκατάσταση των προσφύγων.
3. Η διάκριση σε «αστούς» και «αγρότες» πρόσφυγες : γιατί και πώς εφαρμόστηκε ;
4. Το κριτήριο του τόπου προέλευσης : γιατί και πώς εφαρμόστηκε ;
5. Για ποιους λόγους το κράτος προσανατόλισε τους πρόσφυγες περισσότερο στη γεωργία;
6. Σε ποια γεωγραφικά διαμερίσματα δόθηκε προτεραιότητα στην εγκατάσταση των
προσφύγων; Ποιοι ήταν οι λόγοι που οδήγησαν σ’ αυτήν την επιλογή;
7. Ποια προβλήματα συνάντησε η εφαρμογή των παραμέτρων / κριτηρίων που έλαβε υπόψη
της η Ε.Α.Π.;
8. Ποιοι άλλοι φορείς εκτός της Ε.Α.Π. ασχολήθηκαν με την αποκατάσταση των προσφύγων;