1. ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÜ ÁÀ “ÀÐÄ×ÈËÀË”
Õºãæèë, àðä÷èëàë õî¸ð ñàëøã¿é õîëáîîòîéã õ¿í òºðºëõòºíèé ò¿¿õ õàðóóëäàã áèëýý.
Áèä øèíý ¯íäñýí Õóóëèàðàà èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãìèéã öîãöëóóëàí áàéãóóëàõûã
òóíõàãëàñàí. Òýãâýë óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëýõ ¿íäýñ ñóóðü, íèéãìèéí õºãæëèéí ñàëøã¿é
íýã õýñýã áîëñîí àðä÷èëàë Ìîíãîë óëñàä á¿ðýëäýí òîãòîæ áàéíà óó? ãýñýí àñóóëò ç¿é
¸ñîîð óðãàí ãàð÷ èðæ áàéíà. Øèíý ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó ìîíãîë îðîíä àðä÷èëñàí îëîí
ººð÷ëºëò¿¿ä õèéãäýæ, óëñ òºð, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí á¿õ õ¿ðýýíä àðä÷èëëûí ¿íäýñ
ñóóðü òàâèãäñàíààð íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí áààç, ñóóðü íü òàâèãäñàí. Ãýâ÷
àðä÷èëëûã òîãòîîñíîîñ õîéøõè 18 æèëèéí ºí㺠òºðõ, òóðøëàãà, ìàíàé õºãæëèéí ÿâöààñ
õàðàõàä àðä÷èëëûã á¿ðýí ä¿¿ðýí öîãöëóóëæ, áàòàëãààæóóëàõûí òóëä èõ ç¿éëèéã
íýìæ õèéõ, îëîí ç¿éëèéã çºâººð îéëãîõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
“Àðä÷èëàë”, “äýã æóðàì” õî¸ðûí àëèéã íü ñîíãîõ âý? ãýñýí àñóóëòàä ìîíãîë÷óóä “äýã
æóðàì” ûã ñîíãîíî ãýæ áàéíãà õàðèóëæ èðñýí, îäîî ÷ õàðèóëæ áàéíà. 1992 îíä øèíý
Yíäñýí Õóóëü áàòëàãäñàíààñ õîéøõè á¿õ õóãàöààíä àðä÷èëñàí õ¿÷íèéõýí êîììóíèçì
ñýðãýõèéí ýñðýã ÷àäàí ÿäàí á¿õ õ¿÷ýýðýý òýìöñýýð èðñýí áîëîâ÷ ìîíãîëûí àðä÷èëëûí
èíñòèòóòûí õºãæèë çîãñîæ, óëìààð óõðàõ õàíäëàãàòàé áîëæýý. Ýíý þó ãýñýí ¿ã âý?
Ýíý áîë àðä÷èëëûí æèíõýíý ¿çýë ñàíààã ìîíãîë÷óóäûí óõàìñàð, ñýòãýëãýýíä ñóóëãàæ
ºãºõºä çàðèì íýã óëñ òºðèéí õ¿÷ ñààä õèéæ, ÿíç á¿ðýýð ãóéâóóëæ, àðä ò¿ìíèéõýý
òàðõèéã óãààõ çàìàà𠺺ðñäèéí ”ºâºðìºö àðä÷èëëàà” ñýòãýëãýýíèé õýâ ìàÿã áîëãîæ
áóéí ¿ð óðøèã þì.
Àðä ò¿ìýí ººðºº ººðèé㺺 óäèðäàõ, ººðèéí ýðõýý îéëãîõ, áóñäûí ýðõèéã õ¿íäýòãýõ,
ººðèé㺺 õÿçãààðëàõ ¿¿ðýãòýé ÷àäâàðòàé áîëòëîî áîéæñîí áàéõ ¸ñòîé. Àðä ò¿ìíýý
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõã¿éãýýð, òýäíèé ¸ñ ñóðòàõóóíû ò¿âøèíã íýìýãä¿¿ëýõã¿éãýýð
àðä÷èëàë, õºãæèë õàíãàãäàõã¿é. ªíººäºð Ìîíãîë äàõü àðä÷èëàë ÿìàð áàéäàëòàé áàéíà
âý?
Y¿íèéã òîäðóóëàõûí òóëä Àðä÷èëëûí ¿íäñýí øàëãóóðóóä äýýð ¿íäýñëýí øèíý ¯íäñýí
õóóëèàð òóíõàãëàñàí Ìîíãîë “òºðõòýé àðä÷èëàë” õýðõýí õýâøèí òºëºâøèæ áóéã
ñîíèðõîöãîî¸.
Àðä÷èëëûí àíõäàã÷ øàëãóóð íü èðãýä òºðèéí óäèðäëàãà, øèéäâýð ãàðãàõàä áîäèòîé
îðîëöîõ áîëîìæòîé áàéõ ÿâäàë. Ýíý áîëîìæ áàéíà óó? Ýíý áîëîìæèéã áèé áîëãîäîã àíõäàã÷
õ¿÷èí ç¿éë áóþó øóóä àðä÷èëëûí èëýðõèéëýë áîëîõ ÷ºëººò, àðä÷èëñàí, øóäàðãà
ñîíãóóëü, á¿õ àðä ò¿ìíèé ñàíàë õóðààëò (ðåôåðåíäóì), (ñàíàë àñóóëãà áóþó
ïëåáèñöèò áèø) Ìîíãîëä æèíõýíý óòãààðàà õýðýãæèæ ÷àäàõã¿é áàéíà. ¯íäñýí õóóëèéí
25 äóãààð ç¿éëä á¿õ íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûí òàëààð öóõàñõàí äóðäààä ºíãºðñºí,
íàðèéâ÷èëñàí çîõèöóóëàëò áàéõã¿é. Îäîî ãàíö íàéäàõ þì íü öàõèì àðä÷èëëûã
õºãæ¿¿ëæ, îíëàéí ôîðóìààð äàìæóóëàõ ë ¿ëäýæ. Àëü ÷ íàì øóäàðãà ñîíãóóëèéí
òåõíîëîãèéã õýâø¿¿ëæ ÷àäààã¿é ó÷èð àðä÷èëñàí, øóäàðãà ñîíãóóëü ÿâàãäàõ
òàëààð ãîðüäîîä ÷ õýðýãã¿é. Öººí õ¿í àìòàé óëñàä îãò òîõèðäîãã¿é (ÿàãààä ãýâýë õ¿í
àìûí ñàíàë ìàø èõýýð ãýýãääýã) ñîíãóóëèéí ìàæîðèòàð òîãòîëöîîãîî ¿õýí õàòàí
õàìãààëæ òîìñãîñîí òîéðîã íýðòýéãýýð ç¿ñèéã íü õóâèðãàñíààñ öààøã¿é. Ñîíãîã÷äûí
ñàíàëûã ëóéâàðäàõ îëîí òºðëèéí àðãûã õºãæ¿¿ëñíýýð øóäàðãà ñîíãóóëèéã íóõ÷èí
äàð÷èõààä áàéãàà.
Òºðèéí ¿éë õýðýãò àðä ò¿ìíèé îðîëöîõ áàñ íýã õýëáýð íü “òºð îëîí íèéòèéí õîëáîî” áóþó
PR (Public Relations) áèëýý. Ìàíàé òºð øèéäâýðýý àðä ò¿ìýíòýéãýý çºâëºëäºæ ãàðãàõ
íü á¿¿ õýë, ñàíàë áîäëûã íü ÷ºëººòýé àâ÷èõäàã “ýíýðýíã¿é” ä¿ð ÷ ãàðãàõã¿é þì.
Ñààðàë îðäîí, ÿàìä, àãåíòëàã, òàìãûí ãàçðóóäàä íýã èõ õÿìñãàð ä¿ð òºðõòýé
ò¿øìýä¿¿äèéí äýýðýíã¿é, óóðëàñàí, óöààðëàæ àä ¿çñýí õàðüöààíû öààíà ÷óõàì þó
áîëîîä áàéãàà íü õàðàãäàõã¿é áàéíà. Õàðèí õ¿íèé çîâëîí äýýð òîãëîæ, þì õèéõ ãýñýí,

2. àðä ò¿ìíèéõýý ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ ãýñýí óëñ òºð÷äèéã íàìíàõ õýðýãñýë áîëãîí
õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã àøèãëàæ áàéãààãàà PR õèéæ áàéíà ãýýä áàéõ øèã.
Àðä÷èëëûí äàðààãèéí íýã øàëãóóð íü õ¿íèé ñóóðü ýðõ, ýðõ ÷ºëºº õýðýãæñýí,
áàòàëãààæñàí áàéõ ÿâäàë. Òýãâýë ìàíàé óëñàä Yíäñýí õóóëèàðàà òóíõàãëàñàí
ýäãýýð ýðõ, ýðõ ÷ºëººã áîäèòîé ýäëýõ, õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ áàéíà óó? Àìüä ÿâàõ
áàòàëãàà áàéíà óó? Áàéõã¿é áàéíà. Äóðòàé õ¿íýý ñýæèãòýí õýìýýí öàãäàí õîðüæ, ãýì
áóðóó íü íîòëîãäîõã¿é áîë ÿìàð ÷ õàìààã¿é íýã õýðýã çààâàë òîõîõûã îðîëäîí òàìëàæ,
á¿ð ÷àäàõã¿é ãàðãà÷èõààðàà “èíãýæ ë áàéõ ¸ñòîé þì” øèã òîîõã¿é áóðóó õàð÷èõäàã.
Ãýì áóðóóòàé íü íîòëîãäîîã¿é áàéõàä õýí íýãíèéã ñýæèãëýí áàðüæ àâìàãöàà ººðººñ íü ÷
àñóóëã¿éãýýð îëîí ò¿ìýíä ñóðòàë÷ëàí “ãóòààëãààä” áàéäàã. Õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëæ
áàéãàà íýðýýð íèéãýì íü ººðºº òºð¿¿ëñýí “õ¿í õîã”-óóäàà òàìëàæ, ýðãýýä ýíý íèéãýìä
èðýõã¿é, ñàíñàðëóó íèñ÷èõ þì øèã ò¿ëõ÷èõäýã. Òàíèë òàë, ìºíãºòýé ë áîë á¿õ þìûã
á¿òýý÷èõíý ãýäýã ñýòãýëãýý ãàçàð àâñàí, àëèâàà àæèëä íàñ, õ¿éñ, ºí㺠ç¿ñèéã ÷èíü
õàðãàëçàëã¿é çºâõºí ìýäëýã ÷àäâàð, òóðøëàãààð ÷èíü ¿íýëýýä àâ÷èõíà ãýäýãò õýí ÷
èòãýäýãã¿é. Çàðèì àðä÷èëñàí ýðõèéã ýðõ ç¿éí àêò, õ¿íä ñóðòàë, áþðîêðàò
àæèëëàãààãààð á¿ä¿¿ëãýýð çºð÷äºã. Áèäíèé ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº èíãýæ ë
õàíãàãäàæ áàéíà äàà.
Àðä÷èëëûí íýã øàëãóóð áºãººä õ¿íèé ñóóðü ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ íýã íºõöºë íü íèéãìèéí
àìüäðàëûí á¿õ õ¿ðýýíä õóóëü íî¸ëñîí ýðõ ç¿éò òºðòýé áàéõ ÿâäàë. Ìîíãîëä õóóëü
õýðýãæèæ áàéãàà þó? Õýðýãæèæ áàéãàà. Ãýõäýý æèðèéí èðãýäèéí õóâüä ë, ñºðºã
õ¿÷íèéõíèé õóâüä ë õýðýãæèæ áàéíà. Èëò ýð¿¿ãèéí õýðýã ø¿¿õýä î÷èõîîðîî ãýìò
õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íã¿é áîë÷èõäîã, òºðèéí òîì òóøààëòíóóäûí ãýìò ¿éëäýë
èëýðäýãã¿é, òîì îáúåêòèéí õóâü÷ëàë, áàéøèí áàðèõ ãàçðûí çºâøººðºë á¿ð õýë àì
äàãóóëäàã, õàðàíõóé áèò¿¿ëãýýð èõ ºðèéã çîõèöóóë÷èõäàã, àíõ õóóëèíä îãò
çààãäààã¿é áàéñàí äýä ñàéäûí àëáàí òóøààëûã õàíäèâëàñàí, àâëèãàäñàí ìºíãºíèéõ íü
õàðèó áîëãîæ áèé áîëãîñîí, òºðèéí äóíä ñóðãóóëü íü ãàäààäûí õóóëèéí äàãóó
ñóðãàëòûí òºëáºð àâäàã, á¿õ þìûã õýëýëöýí òîõèð÷ áîëäîã íü õóóëü íî¸ëæ, õýðýãæèæ
áóéí áàòàëãàà áîëæ áàéõ øèã áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ãàð÷ áóé õóóëèóä íü òóíõàãëàëûí
øèíæòýé áîë÷èõñîí, òîäîðõîé çîõèöóóëàëò áàéõã¿é, òèéìýýñ àñóóäëûã õóóëèéí äàãóó
çîõèöóóëíà õýìýýí ãàðãàæ áóé æóðìóóä íü õ¿íä ñóðòëûí óóðõàé áîëæ, õóðãàí äàðãà
íàðò õýìæýýã¿é èõ ýðõ ìýäëèéã îëãîæ áàéíà. Ýíý áîë ýðõ ç¿éò òºðèéã áèé áîëãîõ áèø,
õàðèí ò¿¿íèéã ãóòààñàí ¿çýãäýë þì.
Àðä÷èëëûí äàðààãèéí íýã øàëãóóð íü óëñ òºðèéí àðä÷èëñàí ñî¸ëòîé áàéõ ÿâäàë áèëýý.
Ìîíãîë ìàÿãèéí óëñ òºðèéí àðä÷èëñàí ñî¸ë íýã íü íºãººãºº ã¿òãýí äîðîìæëîõ, õóâèéí
àìüäðàëä íü õîøóó ä¿ðýõ, àðä ò¿ìíèéõýý çîâëîíã íýãíèéãýý íàìíàõ õýðýãñýë áîëãîí
àøèãëàõ, ÿâóóëëàãà õèéõ, òºðèéí òºìºð í¿¿ðýýð äàëàéëãàõ, ººð ¿çëèéã íóõ÷èí äàðàõ,
èðãýä íü õóóëèà óëàíäàà ãèøãýõýýð èëýð÷ áàéõ øèã áàéíà.
Àðä÷èëñàí íèéãìèéí íýã çàð÷èì áîëîõ “îëîíõèéí çàð÷èì” öººíõèéí “ñºðºã õ¿÷èí” áàéõ
ýðõýýð õàíãàãääàã. Ýíý ýðõ îëîí óðãàë÷ ¿çëèéí çàð÷ìààð äàìæèí õýðýãæäýã. Ýðäýìòýí
ìýðãýä õàìãèéí çºâ øèéäâýð ãàðãàõ, óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëýõ, àðä ò¿ìíèéõýý àìüäðàëûã
ñàéæðóóëàõ ¿íäñýí íºõöºë íü ¿çýë áîäîë, ñàíàà, ¿éëäëèéí îëîí óðãàë÷ áàéäëûã ÓÈÕ
òºäèéã¿é íèéãìèéí á¿õ ñàëáàðò õàíãàõ ÿâäàë ãýæ ñóðãàñàí áàéõ þì áèëýý.
Àðä÷èëëûí áàñ íýã çàð÷èì áîëîõ “òýãø áàéäàë” íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ¿¿äíýýñ
õýðýãæèæ ÷àäàõã¿é ÷ óëñ òºð, õóóëü ç¿éí õóâüä õýðýãæèõ ¸ñòîé. Ãýâ÷ òà õè÷íýýí ÷
ñàéí óäèðäàã÷ áàéñàí, ÿìàð ÷ ºíäºð ìýäëýã, ìýðãýøèë, áîëîâñðîë, äàäëàãà
òóðøëàãàòàé áàéñàí ýðõ áàðèã÷äààñ õýí íýãýí íºëººòíèéã òàíèõã¿é, ñàäàí òºðëèéí
áîëîí ìºíãº, àâèëãàëûí õîëáîîã¿é, õîëáîîòîé ÷ äîëèãîíîäîãã¿é, ¿çýë áîäëîî àéëã¿é
èëýðõèéë÷èõäýã, àðàé èë¿¿ þì ìýääýã áîë òºðèéí àëáàíä àæèëëàõ, òýð äóíäàà äàðãà
áîëîõ ÿìàð ÷ øàíñã¿é ãýñýí ¿ã. “Çàñàãëàë õóâààõ” íü àðä÷èëëûí ìàø ÷óõàë çàð÷èì
ãýæ òîîöîãääîã. Ìîíãîë ìàÿãààð çàñàãëàëûã õóâààõäàà ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëàà õóóëü

3. òîãòîîõ çàñàãëàëòàé õîëüæ õóòãàí, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä íü Çàñãèéí Ãàçðûí ãèø¿¿í áàéæ
áîëîõîîð òîãòîîæýý. Ìàíàéõ øèã àðä÷èëëûã øèíýýð òîãòîîñîí óëñ Èõ Áðèòàíè, Àâñòðè,
Ýíýòõýã ãýõ ìýò àðä÷èëëûí ºí óäààí óëàìæëàëòàé, õ¿í àìûíõ íü, óëñ òºðèéí
ëèäåð¿¿äèéíõ íü óõàìñàð ºíäºð ò¿âøèíä õ¿ðñýí, ïàðëàìåíò íü õî¸ð òàíõèìòàé, îëîí íàìûí
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õýäõýí óëñûí æèøãèéã ñîõðîîð äàãàñíààð (èõýíõ óëñàä çàñàãëàëûã
ìàø ñàéí õóâààæ, õîëüæ õóòãàëã¿é, òýíöâýðæ¿¿ëñýí áàéäàã) õóóëü òîãòîîõ
çàñàãëàëààñ ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëä òàâèõ õÿíàëòûã ¿ã¿é áîëãîñîí ìºí ø¿¿õ çàñàãëàë,
ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëààñ õóóëü òîãòîîõ çàñàãëàëûã õÿíàõ òîãòîëöîîã ¯íäñýí
õóóëèàðàà îãò òîãòîîãîîã¿é áàéãàà íü öººí õýäýí õ¿íä õýìæýýã¿é ýðõ îëãîæ,
õÿíàëòã¿éãýýð äóðààðàà äóðãèõ áîëîìæèéã îëãîæ áàéíà.
“ªºðºº óäèðäàõ ¸ñûã õàíãàõ” ãýñýí áàñ íýã çàð÷èì Ìîíãîë óëñàä ÿàæ õýðýãæèæ áàéíà
âý? Yíäñýí õóóëèíäàà Ëàòèí Àìåðèêèéí òîòàëèòàð òºðòýé óëñóóäàä áàéäàã íóòãèéí
óäèðäëàãûí Èáåðèéí çàãâàðûã áýõæ¿¿ëñýí äýýðýý íýìýýä íóòãèéí èðãýä, òýäíèé
òºëººëºã÷äèéí ñàíàë áîëãîñîí õ¿íèéã ýðõ áàðèã÷ íàìûí õàðúÿàëëûí áèø áîë çàñàã
äàðãààð òîìèëäîãã¿é ïðàêòèê õýâø¿¿ëñýí, Çàñàã äàðãà íü òºñ⺺ ìýääýã ó÷èð
Èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðëàà ãàðòàà àòãàäàã íü Ìîíãîëä íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñ
áàéõã¿é áîëñîíòîé àäèë ãýäãèéí íîòîëãîî.
Äýýðõýä òóëãóóðëàí àðä÷èëëûí ¿íäñýí îéëãîëò, øàëãóóð, çàð÷ìóóäûí äàãóó Ìîíãîëûí
àðä÷èëëûã ø¿¿í òóíãààâààñ óëñ òºðèéí îëîí ÿíçûí äýãëýìèéí øèíæèéã õîñëóóëñàí
“îíöãîé ä¿ð òºðõòýé” àðä÷èëàë ìàíàé óëñàä õºãæèæ áàéíà. Òîäðóóëáàë àâòîðèòàð,
àâòîêðàò, äàðàíãóéëëûí, òîòàëèòàð, àíàðõè, îõëîêðàò äýãëýì¿¿äèéí ÿíç á¿ðèéí
øèíæ¿¿ä õîñîëæýý.
Èðãýíèé íèéãìèéí ýëåìåíò, áàéãóóëëàãóóä, èðãýíëýã, õóóëü äýýäýëñýí ñýòãýëãýýíèé
õýâ ìàÿã áàéõã¿é, çàñàãëàë àðä ò¿ìíýýñýý òàñðàí ñàëñàí, ÷ºëººò ñîíãóóëü ÿâàãäàõ
áîëîìæ õààãäñàí, èðãýäèéí ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº áàòàëãààã¿é áîëñîí, áàéíãà
çºð÷èãääºã áºãººä èðãýä òºðèéã õÿíàõ, òºðèéí øèéäâýðò íºëººëºõ ÿìàð ÷ áîëîìæã¿é
áàéãàà çýðýã íü Ìîíãîë îðíû õºãæëèéã ñààòóóëàí áîîæ áóé íîöòîé õ¿÷èí ç¿éëñ þì.
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ñàéíáóÿíãèéí Îòãîíáàÿð