Prezentacja jest elementem szkolenia rady pedagogicznej "Rozwój osobisty nauczyciela edukacji przedszkolnej".

1. Rozwój osobisty nauczyciela
edukacji przedszkolnej –
materiały szkoleniowe
Stres, podstawowe informacje
i przeciwdziałanie
Jacek Ruciński

2. Stres
Stres - stan napięcia psychicznego, wywołany przez wszelkie siły lub
naciski wywołujące istotną zmianę organizmu, zaburzając jego
równowagę homeostatyczną (lub allostatyczną).
Stresor - bodziec będący bezpośrednią przyczyną reakcji stresowej.
Reakcja stresowa - ogół zmian w organizmie powstałych w wyniku
działania stresora.

3. Fizjologia stresu
Wszelkie reakcje stresowe przebiegają w wyniku szeregu akcji
podejmowanych przez układ nerwowy w obliczu stresora. Niezwykle
ważna jest w tym przypadku także rola układu hormonalnego, który
pośredniczy między układem nerwowym a reakcją somatyczną.

4. Częścią układu nerwowego odpowiadającą za automatyczne reakcje
przebiegające poza świadomością, jest układ autonomiczny. To on
decyduje o tym w jakim trybie aktualnie pracuje nasz organizm. W obliczu
czynnika stresującego uaktywnia się współczulna (lub inaczej
sympatyczna) część tego układu. Jego rozgałęzienia sięgają najdalszych
zakątków ludzkiego ciała, nie wyłączając organów wewnętrznych. Układ
współczulny odpowiedzialny jest za utrzymanie organizmu w stanie
gotowości do podejmowania specjalnych akcji mających na celu
przetrwanie oraz za utrzymanie organizmu w stanie mobilizacji. To
właśnie zakończenia układu współczulnego odpowiedzialne są za
uwalnianie adrenaliny i noradrenaliny. Uzupełnieniem autonomicznego
układu nerwowego jest jego część przywspółczulna (parasympatyczna)
pośrednicząca w spokojnych, wegetatywnych czynnościach. Co ważne, oba
te układy działają naprzemiennie, część współczulna i przywspółczulna nie
mogą działać jednocześnie - ma to ogromne znaczenie z punktu widzenia
skutków, jakie przewlekły stres wywiera na czynności organizmu takie jak
np. trawienie, wzrost, regeneracja tkanek, popęd seksualny, sen, itp.
Układ nerwowy

5. Hormonami odpowiedzialnymi za błyskawiczny przebieg reakcji stresowej
są:
• adrenalina
• noradrenalina
Produkowane są w korze nadnerczy. Ich działanie w sytuacji dłuższego niż
kilka minut stresu jest podtrzymywane przez hormony z grupy
glikokortykoidów, również wytwarzanych przez nadnercza. Praca
nadnerczy kontrolowana jest głównie przez ACTH (kortykotropinę), która
wydzielona przez przysadkę mózgową w ciągu kilku minut pobudza
nadnercza do produkcji glikokortykoidów. Przysadka pobudzana jest z kolei
przez czynnik uwalniający, zwany w skrócie CRH - produkowany z kolei
przez podwzgórze w kilka sekund od zarejestrowania przez mózg
obecności stresora.
Rola hormonów

6. 1. Pojawienie się stresora - układ limbiczny przesyła informację o
uwolnieniu zmagazynowanej w zakończeniach układu współczulnego
adrenaliny i noradrenaliny (pierwsze uderzenie stresowe,
przyśpieszenie akcji serca, odprowadzenie krwi z kapilar do naczyń
zasilających mięśnie szkieletowe, wyostrzenie zmysłów, przyśpieszenie
rytmu oddychania - czas nie większy niż 1 sek.)
2. Uwolnienie CRH z podwzgórza, stymulacja przysadki mózgowej (czas
do stymulacji ok 15 sek.)
3. Przysadka uwalnia ACTH, które krwiobiegiem dostaje się do
nadnerczy stymulując je do wydzielania glikokortykoidów (czas do
wytworzenia 1-4 min.)
4. Glikokortykoidy transportowane są zgodnie z instrukcjami
współczulnego układu nerwowego.
Uruchomienie pełnej fizjologicznej reakcji stresowej trwa zatem w
zależności od bodźca i oceny sytuacji przez układ limbiczny w mózgu od
1:15 min. do ok. 4 min.
Przebieg reakcji stresowej

7. Dwie twarze stresu
Reakcja stresowa ma znaczenie adaptacyjne, jej głównym zadaniem
w świecie zwierząt jest mobilizacja organizmu do walki o
przetrwanie. Dla ludzi, zwłaszcza w ostatnim czasie stres bywa
równie często przyczyną chorób i obniżenia poziomu satysfakcji z
życia.
Jakie są tego przyczyny?

8. Fizjologiczna reakcja stresowa pozwala nam doskonale radzić sobie z
krótkotrwałymi sytuacjami zagrożenia:
• przyśpieszenie akcji serca
• gospodarowanie transportem krwi
• wyostrzenie zmysłów
• zmniejszenie odczuwania bólu
• zmiany metaboliczne nastawione na uwolnienie zapasów substancji odżywczych
wszystko to doskonale zdawało egzamin w sytuacji walki - ucieczki,
zwłaszcza, gdy pojawiało się zagrożenie fizycznego bezpieczeństwa. W
sytuacjach, gdy ludzie musieli sobie radzić z czynnikami zagrażającymi
płynącymi z natury (żywioły, drapieżniki, walka z innymi plemionami).
Cechą podstawową takich sytuacji była ich stosunkowa krótkotrwałość,
przemijalność i niezbyt duża częstotliwość. Czasy, kiedy podobne czynniki
dominowały w naszym życiu należą już jednak do przeszłości.
W którym kierunku podążyły zmiany?
Stres krótkotrwały – bliżej natury

9. Pierwszym czynnikiem zmieniającym charakter reakcji stresowej w
rozwoju gatunkowym człowieka jest wydłużenie czasu reakcji stresowych.
Stresory naszych czasów są dużo bardziej permanentne niż dawniej. To, co
skutecznie działało w sytuacjach stosunkowo krótkich, których natężenie
nie było zbyt duże, często prowadzi do szkodliwych zmian, kiedy działa
długotrwale. Silna reakcja stresowa wpływa na strategiczne decyzje
naszego organizmu, zakłóceniu może ulec m. in.
• metabolizm (proces trawienia)
• wzrost (jako długotrwały wegetatywny proces w stresie często jest hamowany na
rzecz bardziej doraźnych działań)
• cykl menstruacyjny (gdy trzeba walczyć raczej nie myśli się o rozmnażaniu)
• proces regeneracji uszkodzonych tkanek
Długotrwały stres często ma bezpośredni związek z cywilizacją.
Stresujemy się sytuacją w pracy, korkami, kolejkami w sklepie,
towarzyszącą nam w wielu sferach życia płynnością i
nieprzewidywalnością.
Stres długotrwały – bliżej cywilizacji

10. Człowiek jako jedyny gatunek potrafi stresować się z powodu czynników,
które fizycznie nie mają miejsca. Mowa tu o tzw. stresie psychologicznym,
który spowodowany jest stresorem wyobrażonym.
Często przyczyną naszego stresu jest antycypacja rzeczywistości. Stresuje
nas już nie tylko jakieś wydarzenie w pracy, ale samo wyobrażenie, że coś
mogłoby się stać
• co powie nasz przełożony, gdy czwarty raz w tym tygodniu się spóźnimy?
• czy w ramach kolejnej redukcji stracę pracę?
• jak wtedy spłacę kredyt?
• jak wysoką emeryturę otrzymam w przyszłości?
• czy to, że nowi koledzy w pracy nie rozmawiają ze mną, bo są zapracowani, czy
może mnie nie lubią?
To tylko niektóre pytania, będące potencjalnym źródłem przewlekłej
reakcji stresowej, która nie jest wynikiem rzeczywistych wydarzeń, a
jedynie naszego ich wyobrażenia. Sytuacje te nie mają wiele wspólnego z
tymi, przed jakimi miała nas chronić i w jakich miała być pomocna
naturalna reakcja stresowa.
Stres psychologiczny – bliżej człowieka

11. Czynniki modyfikujące
Na to, jak bardzo poszczególne sytuacje będące źródłem stresu psychologicznego
będą dla nas uciążliwe wpływ ma kilka czynników, charakterystycznych dla każdej z
takich sytuacji:
• możliwość odreagowania
• poczucie kontroli
• przewidywalność
• wsparcie społeczne

12. Czynnik ten jest bardzo ważny, nie tylko dla ludzi. W eksperymentach na
zwierzętach, zwłaszcza tych żyjących w stadzie (konkretnie na pawianach)
wykazano, że odreagowanie, zwłaszcza fizyczne, kojąco działa na
zestresowane organizmy. Nie chodzi tu jedynie o korzyści czysto
psychologiczne - poprawę samopoczucia psychicznego, bardziej pozytywny
ogląd sytuacji. Pamiętając o tym, że fizjologiczna reakcja stresowa
przygotowuje nas głównie do aktywności fizycznej, warto w warunkach
stresowych zapewnić sobie możliwość odreagowania fizycznego - aby
rozładować także specyficzne fizjologiczne napięcie, stan wyjątkowy, w jaki
nasz organizm wprawia stres.
Możliwość odreagowania frustracji i napięcia

13. Te same sytuacje mogą być różnie odbierane w zależności od różnych
okoliczności. Jedną z takich okoliczności jest poczucie kontroli nad
sytuacją. Przy czym nie chodzi o realną kontrolę, a właśnie o jej poczucie.
Badania wykazują, że poddawani łagodnym acz nieprzyjemnym
elektrowstrząsom ludzie oceniają je jako mniej nieprzyjemne gdy
posiadają iluzoryczne wrażenie ich kontrolowania. Przesadne poczucie
kontroli, nieadekwatne do siły działającego stresora może jednak
podnosić poziom stresu. Chodzi głównie o sytuacje, w których obarczamy
się nadmierną odpowiedzialnością za sytuacje niezależne od nas, których
efekty są dla nas nieprzyjemne, bądź tragiczne.
Poczucie kontroli

14. Kolejna okoliczność pozwalająca nam lepiej znosić sytuacje stresowe. Dwie
minuty borowania na fotelu dentystycznym inaczej znosimy, gdy wiemy, że
będzie ono trwało dokładnie tyle, niż w sytuacji, kiedy nie wiemy jak długo
jeszcze będzie ono trwało.
W dłuższych perspektywach czasu - lepiej zniesiemy oczekiwanie na pracę,
jeśli wiemy, że szansa jej zdobycia pojawi się w następnym miesiącu, niż
dwutygodniowe poszukiwanie pracy zakończone pozytywnym efektem bez
tej świadomości. Mimo, że efekt może być pozytywny po tym krótszym
okresie - stres mu towarzyszący będzie dużo bardziej dotkliwy.
Przewidywalność

15. W badaniach osoby narażone na stresujące doświadczenia w towarzystwie
bliskich im ludzi wykazują wyraźnie niższy poziom glikokortykoidów we
krwi niż te same osoby narażone na ten sam stresor pozbawione wsparcia
bliskich.
Nie tylko towarzystwo bliskich pomaga nam radzić sobie ze stresem.
Obserwacje, że dany stresor wpływa na innych w podobnym stopniu co na
nas chronią nas przed dewaluacją samooceny - z jednej strony widzimy, że
nie tylko na nas dana sytuacja wpływa stresująco (nie jesteśmy pod tym
względem słabsi od innych), z drugiej kojąco może oddziaływać też jego
powszechność (przełożony jest nieprzyjemny nie tylko dla mnie, lecz także
dla innych - to nie ze mną jest coś nie tak, on po prostu taki jest).
Życzliwe wsparcie bliskich umożliwia nam poza tym rozładowanie
napięcia emocjonalnego.
Wsparcie społecznie

16. Stres a zdrowie somatyczne
Długotrwała reakcja stresowa musi odbić się negatywnie na ludzkim zdrowiu. Jakie
czynności są szczególnie narażone?

17. Głównym winowajcą chorób serca i układu naczyniowego związanych ze
stresem, jest nadciśnienie tętnicze, będące oczywistym skutkiem
przewlekłych reakcji stresowych. Nie bez znaczenia pozostaje też częste
przyśpieszenie akcji serca (dochodzi tutaj do zwykłego przyśpieszenia
zużycia tkanek, które jest tym bardziej niebezpieczne, że w przewlekłych
reakcjach stresowych organizm nie ma czasu na regenerację tkanek).
W skutek zmian metabolicznych wzrasta także ryzyko choroby
miażdżycowej - we krwi krąży bowiem mnóstwo tzw. złego cholesterolu.
Układ krwionośny

18. Pierwszą kwestią dotyczącą relacji stres-trawienie jest zmian apetytu, czyli
hiperfagia (zwiększenie) lub hipofagia (zmniejszenie). Okazuje się , że
kierunek zmiany apetytu uzależniony jest głównie od momentu reakcji
stresowej i obecności w krwiobiegu hormonów CRH i glikokortykoidów.
CRH hamuje apetyt, glikokortykoidy podnoszą. CRH pojawia się we krwi
szybko i szybko ulega wypłukaniu, glikokortykoidy utrzymują się
zdecydowanie dłużej i pojawiają się później. Możemy zatem
wywnioskować, że w momencie działania stresora, bądź w sytuacji
długotrwałego silnego stresu apetyt będzie hamowany. W momencie
spadku natężenia reakcji stresowej we krwi pozostaną jedynie
glikokortykoidy i apetyt ulegnie wzmożeniu, preferując w dodatku
węglowodany, cukry i tłuszcze.
Układ trawienny

19. W sytuacji stresowej ustaje proces trawienia. Głównie dlatego, że
mechaniczne czynności związane z trawieniem pochłaniają 10 -20% naszej
energii. Ustaje perystaltyka jelita cienkiego i skurcze ścian żołądka.
Pobudzone za to bardziej niż zwykle staje się jelito grube - stąd częsta w
stresie reakcja biegunkowa. Te prawidłowości wyjaśniają m. in. nasilenie
objawów w sytuacjach stresowych u osób cierpiących na zespół jelita
drażliwego.
Układ trawienny

20. Wrzodowa choroba żołądka i dwunastnicy to jedna z najbardziej
kojarzonych ze stresem dolegliwości somatycznych. Co ciekawe, poza
obserwacją, że osoby poddawane długotrwałym sytuacjom stresowym są
około trzykrotnie bardziej podatne na zachorowanie, nie ma
jednoznacznej, potwierdzonej badaniami teorii tłumaczącej mechanizm
tego zaburzenia. Jednym z możliwych wytłumaczeń jest redukcja ochrony
ścian żołądka w sytuacji długotrwałego stresu (hamowanie trawienia),
redukuje się ilość zarówno śluzu jak i dwuwęglanów chroniących ściany
żołądka przed samostrawieniem. Innym wytłumaczeniem może być
przewlekłe zmniejszenie przepływu krwi w naczyniach żołądka - w
konsekwencji zatory i mikrozawały, martwą tkankę - doskonałe pożywki dla
wrzodów. W reszcie reakcja stresowa hamuje działanie układu
odpornościowego - co może wpływać na podatność na zakażenia i
trudność w zwalczaniu bakterii helicobacter pylori.
Układ trawienny

21. Normalna (krótkotrwała) reakcja stresowa mobilizuje system
odpornościowy organizmu. Po zniknięciu stresora mobilizacja mija,
pobudzenie ustępuje głównie pod wpływem glikokortykoidów, które mają
działanie immunosupresyjne. W przypadku długotrwałego utrzymywania
się podwyższonego poziomu glikokortykoidów we krwi układ
odpornościowy jest stale przez nie tłumiony. Stąd spadek odporności w
sytuacji długotrwałego stresu.
Układ immunologiczny

22. Sposoby radzenia sobie ze stresem:
Najoczywistszą odpowiedzią, i jednocześnie okolicznością, która ze stuprocentową
pewnością zagwarantowałaby zniwelowanie niekorzystnego wpływu stresu na nasz
organizm byłoby pozbycie się lub przynajmniej ograniczenie ilości czynników
stresujących w naszym otoczeniu. Bardzo rzadko jest to jednak możliwe. Pozostaje
nam często jedynie walka ze skutkami stresu. Pomocne mogą być w niej następujące
rady:

23. Jak niejednokrotnie pokazały badania możliwość fizycznego odreagowania
stresu ma zbawienne skutki dla naszego zdrowia - pozwala redukować
poziom hormonów stresu, może też pozytywnie wpływać na naszą
kondycję, odporność, czasem wręcz podnosić samoocenę.
Poza odreagowaniem fizycznym warto też zadbać o możliwość tzw.
“wentylacji emocjonalnej” - czyli odreagowania psychicznego - możliwość
porozmawiania o swoich emocjach może być alternatywą dla
odreagowania fizycznego, jednak najlepiej zadziała w połączeniu z nim.
Odreaguj!

24. Wsparcie społeczne to kolejny czynnik niwelujący skutki stresu. Obecność
innych - czy to w postaci grupy kolegów w pracy, czy kilku, lub chociaż
jednej bliskiej osoby, z którą możemy podzielić się trudnościami jest
nieocenione.
Im więcej życzliwych osób wokół nas, tym łatwiej.
Zdobądź sojuszników!

25. Znajomość swych mocnych i słabych stron, wnikliwe przyglądanie się
własnemu organizmowi (choćby w poszukiwaniu indywidualnych objawów
reakcji stresowej), pogłębianie wglądu we własną emocjonalność - to
główne zadania, których realizacja pozwoli nam lepiej radzić sobie ze
stresem - optymalizować poczucie sprawstwa, uczyć się efektywniej
rozmawiać (np. o emocjach i trudnościach) oraz dostrzegać niepokojące
objawy stresowe.
Poznaj siebie!

26. Jak wspomniałem stres ma duży wpływ na zdrowie somatyczne.
Szczególnie dotkliwie atakuje układ trawienny i sercowo - naczyniowy. Z
tego punktu wiedzenia warto zadbać o zbalansowaną dietę i prawidłowe
nawyki żywieniowe. Nic tak nie wzmocni naszego serca jak regularna
aktywność fizyczna oraz odrzucenie używek (zwłaszcza nikotyny!). Warto
też pamiętać, że w długotrwałym stresie spada odporność - zadbajmy o to,
by minimalizować ryzyko infekcji.
Zadbaj o swój organizm!

27. ● Lazarus R.S.: Paradygmat stresu i radzenia sobie. "Nowiny
Psychologiczne", 3-4, 2-39, 1986.
● Selye H.: Stres życia. PZWL, Warszawa 1963.
● Terelak J.: Psychologia stresu. Wydawnictwo Branta, Warszawa 1995.
● Robert M. Sapolsky, Dlaczego zebry nie mają wrzodów?,
Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011
● Irena Heszen, Psychologia stresu, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2013
Polecana literatura