Энд дэлхий дахинаа хэвлэгдсэн Монголын нууц товчоо зохиолын тухай болон Чингис хааны мэндэлсэн өдрийн тухай үгүүлж буй

1. МОНГОЛЫН НУУЦ
ТОВЧООН
БА
ЧИНГИС ХААН
Проф, д-р Ж.Бат-Ирээдүй
МСХүрээлэн, МУИС
Варшав хот, Польш Улс, 2012/11/14

2. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигт
• “МНТовчоо бол Монголын их хаадын угсаа
гарвал, монголчуудын ахуй амьдрал, үндэсний
түүх, хэл бичиг, утга соёл, ардын аман
зохиол, бөө мөргөл, зан заншлын их нэвтэрхий
толь, монгол хэлний үгийн урлагийн сонгодог
бүтээл, нүүдэлчний соёлын үл давтагдах
хосгүй шинж чанараараа ижилгүй
товойж, үеийн үед гайхагдсаар эрин зууныг
эзэлсэн их туульс, тал нутгийн анхилам үнэр
нэвт шингэсэн түүх, он цагийн дарааллын
бичиг мөн” 2003/02/18

3. ЮНЕСКО-ГИЙН ТОГТООЛД
• “Монголын нууц товчоо” бүтээл нь уран
сайхан, гоо зүйн болон яруу найргийн
үлэмжийн чанараараа, мөн хэлний баялаг,
өвөрмөц шинжээрээ монголын уран зохиолын
түүхэнд гарсан хосгүй бүтээл мөн бөгөөд
дэлхийн язгуур урлагийн баян тансаг сан
хөмрөгт зүй ёсоор орж байна. Мөн олон зуун
жилийн турш дорно дахинд түүх, уран
зохиолын агуу бүтээл, Монгол, Төв Азийн
бусад орны түүхийн чухал сурвалж
бичгүүдийн нэг.”

4. ШАГДАРЫН БИРА (1):
“МНТовчоо нь өнгөц харвал Чингис хааны
үйл амьдралыг магтан дуулсан мэт
санагдаж болох боловч уг зохиолыг
жинхэнэ утга агуулга, баримт сэлтийн нь
хувьд авч үзэхэд тэр нь өөрийн гол
баатрын намтар дүрээс хол халин гарч,
эртний монголчуудын амьдрал ахуй, түүх,
хэл, соёл, хэв заншлын нэгэн ёсны
нэвтэрхий толийн дайтай аварга бүтээл
мөн.”

5. ШАГДАРЫН БИРА (2)
• “МНТ бол Монголын гадаад харилцаа, дипломатын
түүхийн үнэт сурвалж мөн бөгөөд эрт дээр цагт
монгол овог аймгийнхан биеэ даасан байдалтай
тасархай оршихдоо ч гэсэн хоорондоо элдэв талаар
харилцах шаардлага их байсан учир бие биедээ үг
хэл дамжуулах тусгай хүмүүс, тэр үеийнхээ хэлээр
элч нарыг довтолгон “дуу баригулурун” хэмээх
уламжлал байсан нь улмаар нэгдсэн тулгар улс
байгуулагдсаны дараагаар гадаад харилцааны нэгэн
төрлийн алба болж элч нарын эрх үүрэг ч улам х
болж үнэхээр дипломат албаны шинжтэй болж
ирсэн нь тодорхой байна.”

6. ДОМЫН ТӨМӨРТОГОО (1)
“Их Монголын хаадын удам судар, намтар
түүх, аян дайны түүхийг уран сайхнаар
дүрслэн үзүүлсэн МНТ хэмээх алдарт
бүтээл нь бичсэн зохиогдсон цагаасаа аваад
зуун тавь шахам жил хааны ордонд үе
дамжин нандигнан хадгалагдаж байжээ.
Уулаас ганцхан хувь бүтээгдсэн гэж
эрдэмтдийн үздэг энэхүү алдарт туульсийн
анхны эх нь уйгуржин монгол бичгээх
бичигдсэн гэдэг нь эргэлзээгүй билээ.”

7. ДОМИЙН ТӨМӨРТОГОО (2)
• Эдүгээ бидний үед уйгуржин монгол үсгээр бичсэн
анхны эх ч уламжлан үлдсэнгүй, хожим Юань
уласын үед дам хуулбарласан дөрвөлжин үсэгийг эх
ч бас үлдсэнгүй, харин гагцхүү хятад ханз үсэгээр
галиглан буулгасан эх л үлдсэн уламжлан үлдсэнийг
бид бүхэн мэдэх билээ. XIY зууны сүүлчээр Юань
гүрэн мөхөж, Мин Уласын төр засаглах болсон тэр
үед хааны ордонд нууцлан хадгалагдаж байсан МНТ
нэгэнт ил гарахад түүнийг хятад ханз үсгээр
галиглан буулгасан нь тэр юм. Харин уйгуржин,
дөрвөлжин хоёрын алинаас буулгасан нь
тодорхойгүй байгаа.”

8. MOНГОЛ ХЭЛ БИЧГЭЭР
1. А.М.Позднеев.
ТРАНСКРИПЦИЯ ПАЛЕОГРАФИЧЕСКОГО
ТЕКСТА “ЮАНЬ-ЧАО МИ-ШИ”, История
Монгольской литературы, лист, первый
Факультет восточных языков СПб-кого
Университета, 112 тал, Санкт-Петербург,
1897. (Энд 1-56-р зүйл хүртэл монгол
бичгээр сийрүүлжээ) 2006 онд Г.Аким,
Б.Сумъяабаатар нар дахин хэвлүүлэв.

9. MOНГОЛ ХЭЛ БИЧГЭЭР
2. Ц.ДАМДИНСҮРЭН Ce. Damdingsurung
• Monggol-un Niguca Tobciyan,
Sinjileku Uqagan, N1: 15-438, N2:14-21, N4:31-44, N5:15-22, N6:32-37;
Монгол бичгээр, Улаанбаатар, 1941,
• Монголын нууц товчоон хуучин монгол хэлээс одоогийн монгол хэлээр
Цэндийн Дамдинсүрэн орчуулав. Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны
Хүрээлэн, Улсын хэвлэлийн үйлдвэр, 280 тал, Улаанбаатар 1947
• Монголын нууц товчоо, 151 тал. Улаанбаатар, 1957 он, галиг болон
олон зүйл эх сурвалж.
• Монголын нууц товчоо, 376 тал. Хөххот, 1959 он, галиг болон олон
зүйл эх сурвалж.
• Монголын нууц товчоо, 238 тал. Улаанбаатар, 1976 он, галиг болон
олон зүйл эх сурвалж.
• Монголын нууц товчоо, 255 тал. Улаанбаатар, 1990 он, галиг болон
олон зүйл эх сурвалж.

10. Monggol-un niguca tobciyan

11. MOНГОЛ ХЭЛ БИЧГЭЭР
3. Алтан-очир
“Монголын нууц товчоон”, 195 х. Чуулалт хаалга, 1941
он, уг нангиад эх.
4.Бөххишиг
“Монголын нууц тууж”, 297 тал, Хаалган, 1941 он, уг
нангиад эх
5. Хишигбат
• “Юань улсын нууц товчоо”, 178 т., 1941, Чуулалт хаалга,
• “Монгол утгын Юань Улсын нууц товчоон, 1942, Хөх хот
• Kesigbatu-yin orčiγulsan Mongγol-un Niγuča Tobčiy-
a, ÖMAKQ, 530 tal-a. Хөххот, 2001 он, уг нангиад эх.

12. MOНГОЛ ХЭЛ БИЧГЭЭР
6. Баяр
• “Монголын нууц товчоо”, Тэргүүн дэвтэр, I-394 тал,
Дэд дэвтэр 395-1099 тал, Гутгаар дэвтэр 1101-1467
тал+(1-233 тал), ÖMAKQ. Хөх хот, 1981 он, уг нангиад
эх. Нангиад эх, олон улсын авианы латин галиг,
уйгаржин болон монгол үсгийн сийрүүлэг ханзны
толь.
• “Монголын нууц товчоо”, Тэргүүн дэвтэр, I-70+ I-752
тал, Дэд дэвтэр 753-1467+1(1-233) тал, ÖMAKQ.
Хөххот, 1998 он, уг нангиад эх. Нангиад эх, олон
улсын авианы латин галиг, уйгаржин болон монгол
үсгийн сийрүүлэг ханзны толь.

13. Bayar-un MNTovchoo

14. MOНГОЛ БИЧГЭЭР
7. Quvačai Duγarjab
“Mongγol-un Niγuča” Tobčiyan-u qarγuγulan kinaγsan
debter, ÖMSKQ, 218 тал-а. Хөххот, 1984 он, уг нангиад эх.
8. Ye.Irinčin
“Monggol-un Niguca Tobciyan” -uiyurjin bičig-űn
sergűgelte, filologidi dőkűm tayilburi, ÖMYSESS № 3, 74-
108, №4, 89-
(Монгол хэлээр, уйгаржин монгол үсгээр) Хөх хот 1984
он, уг нангиад эх.
9. Mansang
“Sin-e-ber ortiyulju tayilburilaysan Mongγol-un niγuca
tobčiyan” ÖMAKQ, 492 tal-a , Хөххот, 1985 он, уг нангиад
эх

15. MOНГОЛ БИЧГЭЭР
10.Элдэндэй, Ардаажав
“Monggol-un Niguca Tobciyan-Seyregűlűl
tayilburi”, ÖMSKKQ, 1044 тал. Хөххот, 1986
он, уг нангиад эх
11. Yeke Minggadai Irinčin
Монгол хэл, уйгаржин монгол үсгээр.
Хөххот, 1987 он, уг нангиад эх. Анхны
уйгаржин монгол эхийн сэргээлт.

16. MOНГОЛ ТОД БИЧГЭЭР
12. Kü.Dorba
Монгол хэлээр, тод үсгээр. Үрүмчи, 1987 он,
уг нангиад эх болон бусад сурвалж.

17. Ye.Irinčin
“Monggol-un Niguca Tobciyan”

18. Mansang
“Sin-e-ber ortiyulju tayilburilaysan Mongγol-
un niγuca tobčiyan”

19. Монголын нууц товчооны сэргээлт

20. MOНГОЛ ХЭЛ БИЧГЭЭР
13.Д.Цэрэнсодном
• Монголын нууц товчоо,Шинэ орчуулга, “Цог”, №1, 115-
151, №2,136-151, №3, 122-154, №4, 4,5-62 талууд
Улаанбаатар, 1990 он, уг нангиад эх
• Монголын нууц товчоо,386 тал, Улаанбаатар, 2000 он, уг
нангиад эх.
14.Б.Сумъяабаатар
Монголын нууц товчоо.Үсгийн галиг. Улаанбаатар, 1990
он, уг нангиад эх
15. Da.Čeringsodnam
Монголын нууц товчооны орчуулга, тайлбар.
ÜKQ, 545 тал. Бээжин, 1993 он, уг нангиад эх.

21. Д.Цэрэнсодном, “Монголын нууц товчоо”

22. MOНГОЛ ХЭЛ БИЧГЭЭР
16. Б.Цэнд
• Ц.Хандсүрэн, Цэнд гүн ба Монголын нууц
товчоо, 646 тал. Улаанбаатар, 1997 он, уг
нангиад эх. (Дагуурын Б.Цэнд гүн гадаад яаманд ажиллаж
ахуйдаа 1917 онд Е.Дехуйн эхийг баримтлан хамгийн анхны
монгол бичгийн сийрүүлэг хийж, товч нангиад орчуулгыг нь
монголчилсон эх Санктпетербургт хадгалагдаж байсныг түүний
охин Ц.Хандсүрэн хэвлүүлжээ)
• Ц.Хандсүрэн, Цэнд гүн ба Монголын нууц
товчоо-2, 232 тал. Улаанбаатар 2002 он,уг
нангиад эх.

23. MOНГОЛ ХЭЛ БИЧГЭЭР
17.М.Саруул-Эрдэнэ.
“Монголын нууц товчоон”, The Secret history of
the Mongols, 132 тал. Улаанбаатар, 1999 он.
Галиг болон олон зүйл эх сурвалж. 1-59 хүртэл
англи-монголоор товчлон орчуулжээ.
18. Šongqor.
Монгол хэл, уйгаржин монгол үсгээр.
“Mongγol-un Niγuča Tobčiyan”-u sergügelte,
ÖMAKQ, 485+5 тал. Хөххот, 2002 он, уг нангиад
эх. Анхны уйгаржин монгол эхийн сэргээлт.

24. MOНГОЛ ХЭЛ БИЧГЭЭР(1)
19.Ш.Бира, Т.Дашцэдэн,Б.Сумъяабаатар,
Д.Төмөртогоо, Д.Цэрэнсодном, Д.Цэдэв,
Ш.Чоймаа “МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО,
СОНГОМОЛ ЭХ”. 152 тал. Улаанбаатар, 2005 он.
Галиг болон олон зүйл эх сурвалж.
20. Ш.Чоймаа, “МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО”
Улаанбаатар. 2006 он, галиг болон олон зүйл
эх сурвалж, “Монгол түүхэн сурвалжийн
цуврал”-ын тэргүүн боть. (хэвлэлд)

25. Монголын нууц товчооны сонгомол эх

26. “Монголын нууц товчоо”-ны шинэ хөрвүүлэг

27. “Монголын нууц товчоо”

28. ОРОС ХЭЛЭЭР (1):
1. Петр Иванович Кафаров “Старинное монгольское
сказзанie о Чингис хане”, “Труды членов Российской
духовной миссии в Пекине”, т. IY, 258 cc.
Санкт-Петербург, 1866, 1910, Второе издание, Пекин, 124
сс.
2. А.М.Позднеев, Транскрипция палеографического текста
“Юань-чао ми-ши”, История Монгольской литературы,
лист, первый Факультет восточных языков СПб-кого
Университета, 112 тал,
Санкт-Петербург, 1897,
Энд 1-56-р зүйл хүртэл монгол бичгээр сийрүүлжээ.

29. ОРОС ХЭЛЭЭР (2):
3. С.А.КОЗИН
• “Сокровенное сказание. Монгольская хроника”
1240 г. Под названием Мonggol-un Niguca Tobciyan –
Юань Чао Би Ши – Монгольский обыденный
изборник, т. 1, Введение в изученние памятника,
перевод, тексты, глоссарии, 619 сс, Орос хэлээр,
Москва-Ленинград, 1941
• “Сокровенное сказание монголов”, Перевод
С.А.Козина, Улан-Удэ, 1990, 148 сс, Монголой нюса
товшо, Ч.Р.Намжиловай оршуулга. Улан-Удэ, 1990,
170 тал. 1941 оны С.А.Козины орчуулгыг дахин
хэвлэжээ.

30. ОРОС ХЭЛЭЭР (3):
4. П.А.Дарбаев.
“СОКРОВЕННОЕ СКАЗАНИЕ МОНГОЛОВ” Анонимная
монгольская хроника 1240 года. Монгол-ун нигуча
тобчиян. Юань чао би ши, На старомонгольском,
кальмыцком, русском, бурятском языках, 280 тал.
Элиста. 1990 он. Галиг болон олон зүйл эх сурвалж.
5. Б.И. Панкратов.
• Образцы перевода “Юань-чао би-ши”, “Mongolica; К
750-летию “Сокровенного сказания””, 103-125 тал. Уг
нангиад эх. Орос орчуулгын хэсэг. 1993 он.
• Перевода “Юань-чао би-ши”, “Страны и народы
Востока”, 29, 44-65 тал. Орос орчуулгын хэсэг. 1998 он.

31. ЯПОН ХЭЛЭЭР (1):
1. 那珂通世 НАКА МИЧИЁ,
成吉思汗實録. 東京、1907年。 677 тал, (Чингис
хааны үнэн тэмдэглэл) Токио, 1907
Сурвалж: нангиад эх, Япон Улсын Монгол судлалын
түүх эхлэсэн гэж үздэг, Токио, 1943 он, 2 дахь хэвлэл
2.四郎服部,都嘎爾扎布 , ШИРО ХАТТОРИ, ДУГАРЖАВ
都嘎爾扎布 共編 蒙古朝秘史巻一,東京,1939年
(Монголын Нууц Товчооны тэргүүн бөлөг)
Япон хэлээр, Токио, 1939,
Сурвалж: уг нангиад эх

32. ЯПОН ХЭЛЭЭР (2)
3. 小林高四郎 Кобаяши Такаширо
蒙古の秘史 (Монголын Нууц Товчоон)
340 тал, Япон хэлээр, Токиод, 1941, уг нангиад эх
4. 岩村忍 Ивамура Шинобү
元朝秘史 チンギス=ハン実録,東京
(Монголын нууц товчоо Чингис хааны тухай
өгүүлэх нь), 203 тал. Токио. 1963 он,уг нангиад
эх.

33. ЯПОН ХЭЛЭЭР (3)
5. 村上正二Мурамаки Масацүгү
モンゴル秘史 チンギス・カン物語一,
I- 337 тал, II-415 тал, III-445 тал.
(Монголын нууц товчоо Чингис хааны тухай өгүүлэх нь),Токио,
1970, 1972, 1976 он, уг нангиад эх.
6. 小澤重男Озава Шигео.
元朝秘史 (Монголын нууц товчоон) 東京
• Монголын нууц товчооны бүрэн тайлбар, дээд, дунд, доод.
• Монголын нууц товчооны бүрэн тайлбарын үргэлжлэл, дээд,
дунд, доод. Токио, 1984,1985, 1986, 1987, 1988, 1989 он, уг эх
нангиад.
• Монголын нууц товчоон. Токио, 1997 он, уг нангиад эх.

34. ГЕРМАН ХЭЛЭЭР (1)
1. ERICH HAENISCH
• Die Geheime Geschichte der Mongolen: Aus einer
mongolischen Niederschrift des Jahres 1240 von der
Insel Kode’e im Keluren – Fluss erstmalig ubersetzt und
erlautert von Erich Haenisch. Otto Harrasowiz,
XXXII+210 ss., Герман хэлээр, Лейпциг, 1941,
Эх сурвалж: уг нангиад эх
Otto Harrasowiz, XYIII+196 ss. Leipzig 1948
• Die Geheime Geschichte der Mongolen, Heraus von
W.Heissig. Профессор В. Хайссигийн хянан
засварласан орчуулга. 1985 он, уг нангиад эх.

35. ГЕРМАН ХЭЛЭЭР (1)
2. M.Taube
“Geheime Geschichte der Mongolen”
Лейпциг-Веймер. 1989 он,галиг болон олон
зүйл эх сурвалж.

36. ХЯТАД ХЭЛЭЭР (1)
1. Се зайшань
• 蒙古秘史, 196 тал. Монголын нууц товчоон.
1951 он,уг нангиад эх.
• Ц.Дамдинсүрэнгийн орчуулсан Монголын нууц
товчоон, 276 тал. Бээжин, 1956 он.
(Ц.Дамдинсүрэнгийн монгол орчуулга)
2.Яао Цун-У, Жагчидсэцэн
I , №9, 17-99 тал. II,№10, 185-258 тал. III, №11, 339-408
тал (ханз үсгээр монголоор авиачилсан Монголын нууц
товчоон шинэ орчуулга ба тайлбар), 1960-1962 он, уг
нангиад эх.

37. ХЯТАД ХЭЛЭЭР(2)
3. Жагчид Сэцэн
“Монголын нууц товчооны шинэ орчуулга ба
тайлбар”, Тайбэй, 1979 он, уг нангиад эх.
4. Юү Дажунь
“Монголын нууц товчоон”
Бээжин, 2001 он, уг нангиад эх.
5. Ардаажав
“Шинээр орчуулж түүвэрлэн тайлбарласан
Монголын нууц товчоон”
Хөххот, 2006 он,уг нангиад эх

38. ХЯТАД ХЭЛЭЭР (3)
6. Асган, Гомбожав
“Монголын нууц товчоон”, 282 тал
Хөх хот, 2006 он, уг нангиад эх.

39. АНГЛИ ХЭЛЭЭР (1)
1. Wei Kwei Sun
• The Secret History of the Mongol Dynasty(Yüan-chao pi-
shih) Translated and edited with Introduction &Notes by
Wei Kwei Sun. M.A Ph.D (Alig) With Foreword by Professor
Muhammad Habib, Midieval Indian Quarterly I:3-4, pp, I-
45, II:1-2,pp I-134. Алигарх, 1950, 1957 он. нангиад товч
орчуулга
• The Secret History of the Mongol Dynasty(Yüan-chao pi-
shih) Translated and edited with Introduction &Notes by
Wei Kwei Sun. M.A Ph.D (Alig) With Foreword by Professor
Muhammad Habib,Published by Department History
Muslim University, ALIGARH, Publication 12, 1957, 199 pp.
Алигарх 1957 он, нангиад товч орчуулга

40. АНГЛИ ХЭЛЭЭР (2)
2. A.Walley
“The Secret History of the Mongols and Other
Pieses”, 320 pp (Esp.pp. 215-201)
Лондон, 1963 он, нангиад товч орчуулга.
3. Kuo-yi Pao (ünensečen)
“Studies on the Secret history of the
Mongols”, UAS 58. Блүмингтон, 1965 он, уг
нангиад эх, Монголын нууц товчооны 9-р
бүлгийн орчуулга, судалгаа

41. АНГЛИ ХЭЛЭЭР (3)
4. Igor de Rachewiltz
• “The Secret History of the Mongols”, Chs, I-XII,
additions and corrections, PFEH
4,5,10,13,16,18,21,23,26,30,31,33/115-163, 149-175,
55-82, 41-75, 27-65, 43-80, 17-57, 111-146, 39-84, 81-
160, 21-33, 129-137 тал, Канберра ,
1971,1972,1974,1976,1977,1978,1980,1981,1982,1984
,1985,1986 он уг нангиад эх
• “The Secret History of the Mongols”: A Mongolian Epic
Chronicle of the Thirteenth Century, 2 vols. 1347 pp
Лейден, 2004 он, уг нангиад эх

42. Igor de Rachewiltz
“The Secret History of the Mongols”

43. АНГЛИ ХЭЛЭЭР (4)
5. F.W.Cleaves
“THE SECRET HISTORY OF THE MONGOLS”,
For the first time Done into English out of the
Orignal Tongue and Provided with an Exegetial
Commentary by F.W.Cleaves, v.I (Translation)
Cambridge, XV+227pp
Лондон, 1982 он,уг нангиад эх.

44. АНГЛИ ХЭЛЭЭР (5)
6.P.Kahn
“The Secret History of the Mongols”: The
origin of Chinggis Khan, An Adaptation of the
Yuan Ch`ao Pi Shih, Based Primarily on the
English Translation by F.W.Cleaves, North Point
Press, San Francisco, 210 pp
Сан Франциско, 1984 он, Ф.В.Кливезийн
англи орчуулга.

45. АНГЛИ ХЭЛЭЭР (6)
7. U.Onon
• The History and the Life of Chinggis Khan (The secret
history of the Mongols),183 pp, Лейден, 1990 он, уг
нангиад эх
• Chinggis Khan, The Golden history of the Mongols ,
Revised by S.Bradbury, Folio Society, London
Лондон,1993 он, уг нангиад эх
• The Secret history of the Mongols. The Life and Times
of of Chinggis Khan, Curson Press, Richmond
Суррэй, 2001 он, уг нангиад эх

46. U.Onon , The the Life and times of Chinggis Khan
(THE SECRET HISTORY OF THE MONGOLS)

47. АНГЛИ ХЭЛЭЭР (7)
8.N.Dorjgotov, Z.Erendo
“The Secret History of the Mongols”,
Translated from Mongolian into English by
N.Dorjgotov (Chapters VII-XII), Edited by
D.Tumurtogoo, National University of
Mongolia, UB, 2006, 238 pp
Улаанбаатар, 2006 он, галиг болон олон
зүйл эх сурвалж

48. N.Dorjgotov, Z.Erendo
“THE SECRET HISTORY OF THE MONGOLS”

49. ТУРК ХЭЛЭЭР:
AHMET TEMIR
“Mogollarun Gizli Tarihi” (Yazilisi: 1240(,
Manghol-un Niuca Tobca’an (Yuan-ch’ao pi-
shi), 1 Tercume, Ceviren Prof.Dr. Ahmet Temir,
Ankara, Turk Tarih Kurumu, 300 pp + 3 pl.
Турк хэлээр, Анкара, 1948,
Э.Хэниш, С.А.Козины орчуулга, болон бусад
эхийг барьжээ.

50. ФРАНЦ ХЭЛЭЭР (1):
1.P.PELLIOT
• “Histoire secrete des mongols”: Restitution du
texte mongol et tradition francais de chapitres
I a YI, (Euvres posthumes de Paul Pelliot I,
Paris: Adrien-Maisonneuve, 198 pp.
• Франц хэлээр, Парис хот, 1949, Нангиад
эхийн бүрэн латин галиг, эхний 6 бөлгийн
орчуулга буй

51. ФРАНЦ ХЭЛЭЭР (2)
2.M.D.Even, R.Pop
“Histoire secrète des mongols”. Chronique
mongole du XIII siècle, 358 тал
Парис, 1994 он, галиг болон олон зүйл эх
сурвалж

52. P.PELLIOT
“HISTOIRE SECRETE DES MONGOLS”

53. СОЛОНГОС ХЭЛЭЭР:
1. Юү Вон Сү
“Монголын нууц товчоон” Хёнан, 1993 он.
Сөүл, 2004 он, Бүрэн солонгос орчуулга, латин
галиг
2. Чой Гихо, Нам сангын, Пак Вонгил
“Монголын нууц товчоон”, 1998 он, уг нангиад эх
3.Хамтын бүтээл
(Монголын нууц товчоон) Сөүл, 2006 он, уг нангиад
эх галиг болон олон зүйл эх сурвалж.
2006 оны 6-р сард хэвлэгджээ.

54. ЧЕХ ХЭЛЭЭР
P.Poucha
“TAJNÁ KRONIKA MONGOLŮ”, Statní
nakladatelství krásné literatury, hubdy a
umění, Praha, 281ss
Праг, 1955 он, уг эх болон бусад сурвалж

55. МАЖАР ХЭЛЭЭР
L.Ligeti
• A Mongolok Titkos Története, 243 pp
Будапешт, 1962 уг нангиад эх
• A Mongolok Titkos Története, Будапешт, 2004
уг нангиад эх

56. LOUIS LIGETI, HISTORE SECRETE DES
MONGOLS

57. БОЛГАР ХЭЛЭЭР
А.Федотов
“ТАЙНАТА ИСТОРИЯ НА МОНГОЛИТЕ”,
София, 1991 он, галиг болон олон зүйл эх
сурвалж

58. ПОЛЬШ ХЭЛЭЭР
Stanisław Kałuzyoski
• Tajna Historia Mongołow, Anonimova kronika
mongolska z XIII w. Przłożył z mongołskiego, Wstępem I
komentarzami opatrzył Stanisław Kałuzyoski, 203 pp
Варшав,1970 он, галиг болон олон зүйл эх сурвалж
• Tajna Historia Mongołow, Anonimova kronika
mongolska z XIII w. Przłożył z mongołskiego, Wstępem I
komentarzami opatrzył Stanisław Kałuzyoski.
Варшав, 2005 он, галиг болон олон зүйл эх сурвалж

59. Stanisław Kałuzyoski
Tajna Historia Mongołow, Anonimova kronika
mongolska

60. БУРИАД ХЭЛЭЭР (1)
1. Г.Чимитов
• “МОНГОЛОЙ НЮСА ТОБШО”, “Байгал”, №3,
114-136, №4, 68-104, №5, 97-125, Улан-Удэ,
1989 он, галиг болон олон зүйл эх сурвалж
• “СОКРОВЕННОЕ СКАЗАНИЕ МОНГОЛОВ”.
Анонимная монгольская хроника 1240 года.
Монголун нигуча тобчиян. Юань чао би ши, На
старомонгольском, кальмыцком, русском,
бурятском языках, 280 тал.
Элиста, 1990, галиг болон олон зүйл эх
сурвалж

61. БУРИАД ХЭЛЭЭР (2)
2.Ч.Р.Намжилов
“СОКРОВЕННОЕ СКАЗАНИЕ МОНГОЛОВ”,
Перевод С.А.Козина, Улан-Удэ, 1990, 148
сс,Монголой нюса товшо, Ч.Р.Намжиловай
оршуулга, Улан-Удэ, 1990, 170 тал
Улан-Удэ, 1990 он, галиг болон олон зүйл эх
сурвалж

62. Г.Чимитов
“МОНГОЛОЙ НЮУСА ТОБШО”

63. ТУВА ХЭЛЭЭР
К.Д.Бижек, Б.Энхдалай
“МООЛДУН ЧАЖЫТ ТӨӨГҮЗҮ”, 286 тал
Новосибирск, 2003 он, Ц.Дамдинсүрэнгийн
монгол хөрвүүлэг

64. ХАЛИМАГ ХЭЛЭЭР
П.А.Дарбаев.
“Сокровенное сказание монголов”,
Анонимная монгольская хроника 1240 года.
Монгол-ун нигуча тобчиян. Юань чао би ши,
На старомонгольском, кальмыцком,
русском, бурятском языках, 280 тал. Элиста.
1990 он. Галиг болон олон зүйл эх сурвалж.
Элиста, 1990 он, галиг болон олон зүйл эх
сурвалж

65. ИСПАНИ ХЭЛЭЭР (1)
1. José Manuel Álvarez Flóres
“El Libro Secreto de los Mongolos”, 237 тал.
Барселон, 1985 он. Ф.В.Кливезийн англи
орчуулга
2. Laureano Ramírez Bellerín
“Historia Secreta de los Mongoles, Yuan chao
bi sh”i, Mongγol-un Niγuča Tobčiyan
Мадрид, 2000 он, уг нангиад эх

66. ИСПАНИ ХЭЛЭЭР (2)
3. G.Tumurchuluun
• “Gengis KHAN.Historia Secreta de los
Mongoles”. Хавана, 2004
он, Ц.Дамдинсүрэнгийн монгол хөрвүүлэг
• “Historia Secreta de los
Mongoles”, Улаанбаатар, 2004 он,
Ц.Дамдинсүрэнгийн монгол хөрвүүлэг

67. КАЗАХ ХЭЛЭЭР (1)
1. С.Магауия
• "МОНҒОЛДЫҢ КҰПИЯ ШЕЖІРЕСІ", 150 тал
(Ц.Дамдинсүрэнгийн монгол орчуулга ) Өлгий, 1979 он,
• "МОНҒОЛДЫҢ КҰПИЯ ШЕЖІРЕСІ”
(Ц.Дамдинсүрэнгийн монгол орчуулга ) Алматы, 1998 он,
• "Монғолдың кұпия шежіресі" İ, 154 тал, (Ц.Дамдинсүрэнгийн
монгол орчуулга ) Улаанбаатар, 2002 он,
2. T.Wali bek, J.Mirkamal, T.Abdišit
“MOŊΓOLDIŊ QUPIYA ŠEJIRESI”, 275 тал
Бээжин, 1992 он, галиг болон олон зүйл эх сурвалж

68. КАЗАХ ХЭЛЭЭР
3.Б.Напил
“МОНҒОЛДЫҢ КҰПИЯ ШЕЖІРЕСІ,ТЫШКАН (1240)
ЖЫЛЫ”, Көне монгол тiлiндегi түпнүскалык
транскрипциясын, гылыми және магыналык
аудармасын, түсiпдiрмелерiн, сөздiгiн
көрсетүiштерiн жасаган Непiл Базылхан, “Медени
Мүра”мемлекеттiк багдармаласы, “Казакстан
тарихи туралы монгол тiлдi деректемелерi”,
Сериясы бойнынша, I том.
Астана, 2006 он, галиг болон олон зүйл эх сурвалж
(хэвлэлд)

69. Чингис хааны дүр төрх:
• “Энэ хөвгүүн чинь нүдэндээ галтай, нүүрэндээ
гэрэлтэй хөвүүн байна.” МНТ62,
• Юань улсын сударт: “Тайзцу-ын төрсөн байдал ер
бус.”
• Сүн улсыэ элч Чжао Хуны Мэн-да-бэй лу буюу
монгол татарын бүрэн тэмдэглэлд, “Татарын эзэн
Тэмүжин гэгч бие байдал том хүдэр, магнай өргөн,
сахал урт, төрсөн нь сүрлэг, агуу тул ер бус болой.”
• Марко Поло: “Нэр нь Чингис хаан. Түүний төрсөн нь
арван хувийн бүрэн чийрэг, билиг ухаан хурц
сэргэлэн, үг хэллэг гарамгай бөгөөд нэн баатар
эрэлхэгээр алдаршжээ.”

70. Чингис хааны тухай тодорхойлолтууд
• “Чингис бол Монголын нийгмийн хэрэгцээ
шаардлагаар товойн тодорсон түүхт хүн
монгол улсын анхны их хаан, монгол
улсынхаан төлөө амь нас, үйл ажиллагаагаа
бүрэн зориулсан төрийн гарамгай
зүтгэлтэн.” Ч.Далай

71. ЧИНГИС ХААН (1162-1227)
• Арван зургадугаар жарны усан морин
жилийн зуны эхэн сарын арван зургааны
тэргэл өдөр Есүхэйн ууган хүү болон
мэндэлсэн.
• 1189 онд 27 насандаа Хамаг Монголын
ханлигийн хаан
• 1206 онд Их Монгол Улсыг байгуулсан.
• “Чингис бол монгол нутагт монгол эцэг
эхээс төрсөн, нүүдэлч амьдрал дунд өсөн
торниж эрийн цээнд хүрсэн жинхэнэ
монгол дайчин эр байсан.” Ч.Далай

72. ЧИНГИС ХААНЫ ТӨРСӨН ӨДӨР
• 1962 онд анх тэмдэглэхдээ тавдугаар
сарын 31-нд тэмдэглэсэн. Энэ нь ул
үндэсгүй хэрэг биш. Лувсанданзангийн
“Алтан товч” тэргүүтэй нэлээд хэдэн
сурвалжид Чингис хааныг зуны тэргүүн
сарын 16-ны улаан тэргэл өдрийн дөл
цагт (морин цагт) мэндэлсэн гэсэн
мэдээ байдаг. Билгийн тооллын энэ
цагийг одоогийн христын он тоололд
шилжүүлж тогтоосон хэрэг.

73. Монголын нууц товчоонд
• Монгол хэл, түүх соёлын гайхамшигт
дурсгал “Монголын нууц товчоо”-нд “Тэнд
Есүхэй баатар Татарын Тэмүжин-Үгэ, Хори-
Буха тэргүүтэн Татаарыг дагуулж ирвээс,
тэнд Өэлүн-Үжин хээлтэй (хөл хүнд)
бүрүүн, Ононы Дэлүүн Болдогоо (Болдогт)
бүхүйд зөв тэнд Чингис хаан
төржүхүй” гэсэн байдаг. Энд он цагийг
хэлээгүй боловч чухал зүйл мэдээлж байгаа
юм.

74. Өвлийн эхэн сарын учир
• Учир нь монголчууд татаруудаас Амбагай хааны
өшөөг авах гэж олон удаа дайлж мордсон. 13 удаа
хатгалдаад, өшөөг өшиж хяслыг хясаж эс чадлаа
гэж “Монголын нууц товчоо”-нд тэмдэглэсэн бий.
Тухайн үед дайн хийхэд хамгийн боломжтой буюу
морьд тарга хүчтэй, цаг агаар таатай үеийг сонгох
учиртай. Тэгэхээр ямар ч он цаг хэлээгүй юм шиг
“Монголын нууц товчоо”-ны энэ мэдээллээс Есүхэй
баатар бээр эртний өшөөг авахаар Татаар руу
довтлоод ялалт байгуулж ирсэн цаг үе нь "агт
таргалж, нум хатуурсан" намрын адаг, өвлийн эхэн
сард байх ёстой гэдэг учирзүйн шалтгааныг өгүүлж
байгаа юм.

75. Өөр эх сурвалжид байна уу?
• Чингис хааны мэндэлсэн өдрийн тухайд Лу "Алтан товч"
тэргүүтэй сурвалжаас өөрөөр тэмдэглэсэн хэд хэдэн
сурвалж бий. Жамбадоржийн “Болор толь”, Ордосын
Гончигжавын “Сувд эрхи”, “Хөх түүх” зэрэг сурвалжид
“III жарны хар морин жилийн өвлийн тэргүүн сарын
шинийн нэгэнд” мэндлэв гэсэн бий. Ордос бол Чингис
хааны эзэн хороо, онгоны тахилгын ёсыг уламжлан
хадгалж байгаа газар шүү дээ. Хувилай хааны үеэс
тахилга тайлга бий болгосон энэ газарт Чингис хааны
тэмдэглэлт өдрийг үе улируулан зөвөөр нь авч ирсэн
байх учиртай. Мөн тахилга тайлгын болон түүхэн
сурвалжийн судар шастир нэлээд сайн уламжилсан байх
ёстой.

76. Өөр?
• Ялангуяа Ордосын Гончигжавын 1835 онд
бичсэн "Сувд эрих" хэмээх түүхийн сурвалж
бичигт, “Есүхэй баатрын их хатан үзэсгэлэнт
Өгэлэн III жарны хар морин жилийн өвлийн
тэргүүн сарын шинийн нэгнээ, гайхамшигт
бэлгэ төгссөн гоо жавхлант нэгэн хөвгүүн
гартаан гэрэлт улаан эрдэнэ атгаснаар
мэндлэв. Мөн өдөр огторгуйд солонго татах
тэргүүтэн сайн бэлгэс олон болов” гэж бичсэн.
Мөн “Хөх түүх”, Жамбадоржийн "Болор толь"
дотор өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэнд
мэндэлсэн гэж тов тодорхой бичсэн байгаа.

77. Бусад эх бичиг сурвалжид
• “Арван буянт номын цагаан түүх” гэдэг түүхэн
сурвалжийг Хубилай хаан өөрөө зохиосон гэдэг. Ямар ч
гэсэн Хутагтай сэцэн хун тайжийн засан найруулсан эх
бидний үед уламжилсан. “Арван буянт номын цагаан
түүх”-д Чингис хаан өвлийн тэргүүн сарын шинийн
нэгэнд мэндэлж, шинийн гурванд угаалгын ёслол хийж,
угаалга үйлдэж, тасмаар боож, мялаагуудын хурим
хийсэн тухай мэдээлсэн байдаг. Тасам гэдэг нь хүүхэд
төрөөд гурав хономогц угаалга хийж, өлгийг нь ороож
уядаг тусгай бэлдсэн нарийн сур. Өвлийн тэргүүн сарын
шинийн 3-нд хийдэг энэхүү тасмын тайлгыг бас
мялаагуудын хурим гэдэг нь одоо ч буриад зон дотор
тэмдэглэж байдаг угаалгын хурим баяр хийсэн өдөр юм.

78. Зуны тэргүүн сарын 16 –ны учир
• “Зуны тэргүүн сарын арван зургааны улаан тэргэл
өдөр” гэдэг ямар учир утгатай, яагаад тэр өдрийг
ихэд хүндэтгэн бэлгэшээж баяр хурим хийдэг
байсныг сайн анхаарах нь зүйтэй. Ямар боловч энэ
хэллэг “Монголын нууц товчоо”-нд гурван удаа
тохиолдох бөгөөд их бэлгэтэй сайн өдөр байсан нь
илт байдаг. Тухайлбал, Тайчууд аймгийнхан
бүгдээрээ Ононы хөвөөнд цуглаж, зуны тэргүүн
сарын арван зургааны улаан тэргэл өдөр их баяр
хурим хийсэн тухай өгүүлсэн бол нөгөө нь Тэмүжин,
Жамуха хоёрын сонгож нүүсэн өдөр, гурав дахь нь
Чингис хаан Найманыг дайлахын өмнө туг сүлдээ
тахиж тайсан өдөр байх юм.

79. Бэлгэдлийн учир байна
• Энэхүү гурван эшлэл хэсгээс үзэхэд, тухайн цаг үед
хамаг монголчуудын эрхэмлэн бэлгэшээдэг эрхэм
сайн өдөр нь зуны тэргүүн сарын арван зургааны
улаан тэргэл өдөр байжээ. Чухам хэдий үеэс “зуны
тэргүүн сарын арван зургааны улаан тэргэл өдөр”-
ийг онцлон хүндэлж, баяр хурим хийж бэлгэшээдэг
болсон, ямар учир шалтгаанаас тийм уламжлал
тогтсон тухайд өнөө хэр тайлбар үгүй байна. Ямар
боловч Есүхэй баатрын хөвгүүн Тэмүжин
мэндлэхээс өнө эртийн ёc заншил болох нь
тодорхой байна. Өөрөөр хэлбэл, Чингис хаан
мэндлэхээс аль эрт, зуны тэргүүн сарын тэргэл
өдрийг ихэд дээдлэдэг уламжлалтай байжээ.

80. ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН ЗАРЛИГ
• Чингис хаан – Тэмүжиний мэндэлсэн огноог албан ёсны
болгож, ёсчлох тухай
• Монгол Улсын Үндсэн хуулийн гучин дөрөвдүгээр зүйлийн 1
дэх заалт, Ерөнхийлөгчийн тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 1
дэх хэсгийг тус тус баримтлан ЗАРЛИГ БОЛГОХ нь:
• 1. Эзэн богд Чингис хаан – Тэмүжиний мэндэлсэн огноог албан
ёсны болгож,ёсчлох санал дүгнэлт гаргах ажлын хэсгийн
дүгнэлт болон Монгол Улсын Шинжлэх ухааны Академиас өргөн
барьсан саналыг үндэслэн Чингис хаан – Тэмүжиний мэндэлсэн
огноог билгийн тооллын гуравдугаар жарны усан морин жил
буюу 1162 оны өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгний өдөр
хэмээн үзсүгэй.
• 2. Их хааны мэндэлсэн өдрийг “Монгол бахархлын өдөр” гэж
нэрийдэж бүх нийтээр ёслон тэмдэглэж байсугай.
• МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ ЦАХИАГИЙН ЭЛБЭГДОРЖ

81. Ардчилсан Намын санал
• Олонхийн саналаар энэ өдрийг Билгийн тооллын Өвлийн
тэргүүн сарын шинийн нэгний өдөр тэмдэглэх нь зүйтэй гэж
үзжээ.
• Учир нь Чингис хаан 1162 онд өвлийн тэргүүн сарын шинийн
нэгэнд буюу арваннэгдүгээр сарын 8-нд төрсөн болохыг түүх
судраас судлан гаргасан байна. Харин энэ жилийн хувьд өвлийн
тэргүүн сарын шинийн нэгний өдөр арваннэгдүгээр сарын 14-
нд тохиож байгаа аж. Өөрөөр хэлбэл жил бүр билгийн
тооллоор тооцож, өвлийн тэргүүн сарын 1-нд аргын тооллоор
арваннэгдүгээр сарын аль ч өдөр тохиож магадгүй тухайн
өдрийг “Чингисийн төрсөн өдөр” хэмээн Монголчууд нийтээр
тэмдэглэх баяр болгож байгаа аж.

82. Монгол Улсын Их Хурлын хууль
• Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн С.Баярцогт, Н.Батцэрэг, Ц.Даваасүрэн,
С.Оюун, Л.Цог, Д.Эрдэнэбат нараас 2012 оны 10 дугаар сарын 18-ны өдөр
Нийтээр тэмдэглэх баярын болон тэмдэглэлт өдрүүдийн тухай хуульд нэмэлт,
өөрчлөлт оруулах тухай, Хөдөлмөрийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах
тухай хуулийн төслүүдийг Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлсэнийг Улсын Их
Хурал 2012 оны 11 дүгээр сарын 08-ны өдрийн чуулганы нэгдсэн
хуралдаанаараа хэлэлцэн баталлаа.
• Энэ хууль батлагдсанаар “Монгол бахархлын өдөр” гэснийг “Их Эзэн Чингис
хааны өдөр” гэж гэж нэрлэн жил бүр нийтээрээ амарч тэмдэглэх баярын
өдөр болгон хуульчилсан бөгөөд “Их Эзэн Чингис хааны өдөр” гэдэг нь Их
Эзэн Чингис хааны мэндэлсэн билгийн тооллын өвлийн тэргүүн сарын
шинийн нэгний өдөр байхаар тогтсон.
• Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэргэд Чингис хаан судлалын олон эрдэмтэн,
судлаачдыг хамарсан ажлын хэсэг байгуулсан бөгөөд тэдгээр нь түүхэн нэлээд
олон ном сударт судалгаа, шинжилгээ хийсний үр дүнд Их Эзэн Чингис хааныг
1162 оны билгийн тооллын өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэнд мэндэлсэн
тухай тэмдэглэн бичиж үлдээсэн байгаа дээр санал нэгдсэн байна.

83. ТӨРСӨН ӨДРИЙН МАРГААН
• “Чингис хаан судлалын холбоо”-ны гүйцэтгэх захирал, професор
Д.Гарам-Очир, Их засаг их сургуулийн түүх, гүн ухааны багш,
докторант Б.Энх-Өлзий, түүхч, зохиолч Н.Нагаанбуу
Тэд төрийн зарилгаар Их эзэн Чингис хаан төрсөн өдөргүй
болох нь ээ гэсэн эмзэглэлээр уг хэвлэлийн бага хурлыг зарлан
хуралдуулж байгаагаа дуулгасан юм. Учир нь зарлиг бүх зүйлээ
билгийн тооллоор гэж гаргасан учраас
Өвлийн тэргүүн сарын шинийн 1-нд Их эзэн Чингис хааныг
мэндэлсэн хэмээн түүхэнд бичсэн байдаг ба үүнийг олон ном
сударт бичж үлдээсэн, эрдэмтэн судлаачид үүнд ч нэг саналтай
байдаг.

84. Н.НАГААНБУУ НАРЫН САНАЛ
• Гэтэл ерөнхийлөгчийн зарилгаар арваннэгдүгээр сарын
14-нд гэж муйхарлаж тогтоох юм бол 2014 онд намрын
адаг сарын 23 болж, зарлиг түүх хоёр зөрчигдөж эхэлнэ.
Тиймээс аргын тооллыг билгийн тоолол руу хүчээр
буулган ой тэмдэглэж болохгүй хэмээн бодож байгаагаа
дуулгасан юм. Мөн тэд 2050 он хүртэл билгийн
тоолллыг шалгаж үзэхэд 2023, 2024 онд л энэ
арваннэгдүгээр сарын 14-н гэдэг өдөр өвлийн тэргүүн
сарын шинийн 1 хоёр л удаа таарах ба бусад өдөр
билгийн тоололтой үл нийцэн түүх, зарлиг хоёр
төөрөлдөнө. Тиймээс энэ бол зурхайн асуудал биш
түүхийн асуудал учраас тэд эсэргүүцэж байгаагаа
онцлон хэллээ. Тэд уг асуудлыг гарган тавихдаа түүхийн
маш олон ул мөрийг шалгасан аж.

85. Д.Гарам-Очир, Н.Нагаанбуу, Б.Энх-Өлзий

86. Д.Энхтайван, Н.Нагаанбуу нар

87. Тэдний санал
• Түүхч, зохиолч, профессор Н.Нагаанбуу
“Чингис хааны төрсөн өдрийг тогтоох
асуудал дэлхий дахинд хурц бөгөөд чухал
сэдэв байсаар ирсэн. Эрдэмтэд Чингис
хааныг морь жилд төрсөн гэдэгтэй санал
нэгддэг. Гэтэл Чингис хааны төрсөн өдрийг
билгийн тооллоор тогтоосон нь буруу.
Монголд манжийн тооллыг 1911 онд
Богдын зарлигаар халаад Төгсбуянтын
зурхайг 100 жил хэрэглэж байна.

88. Санал
• Бид Чингис хааныг өвлийн тэргүүн сарын шинийн
1-нд төрсөн гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн. Харин
манжийн үеийн тооллоор тооцож байгааг ноцтой
алдаа гэж үзэж байна. Монголчууд намар шинэлж,
шинэ он эхэлдэг байсан. Үүнийг бүх эрдэмтэд
хүлээн зөвшөөрсөн. Намрын гурван сар гэдэг нь
хяруу унаж, өдөр шөнө тэнцэхээс эхэлнэ гэж
Монголын угсаатны зүй болон ёс заншлын бүх
номонд бичсэн байгаа. Бидний яриад байгаа
өвлийн тэргүүн сарын шинийн 1 бол
арванхоёрдугаар сарын 22 юм. Эндээс ес эхэлж,
өвөл эхэлдэг гэдгийг монгол хүн бүр мэднэ. Чингис
хааны төрсөн өдрийг Монголын улирлын тооллоор
тооцож тогтоох ёстой”

89. САНАЛ
• “Монголын нууц товчоо”-ны төгсгөлд “...хулгана жилийн гур сард
бичиж өндөрлөв” гэж бичсэн байгаа. Бид гур сарыг нэхэж байна.
“Алтан товч” гэж хоёр дахь агуу эх сурвалж бий. Түүнийг монгол
тооллоор бичээд төгсгөлд нь Монголын арваннэгдүгээр сарын 26 гэж
бичсэн байгаа. Түвдийн Төгсбуянтын зурхайг зохиосон Сүнбэ хамбо
Ишбалжир ч намтартаа “Монголын улирлын тооллын” гэж бичсэн
байгаа. Энэ байдлаас харвал манжийн 1911 онд хаасан хуанли эсвэл
100 жилийн өмнө орж ирсэн Төгсбуянтын сүм хийдийн явцуу хүрээнд
байсан юмыг гаргаж ирвэл 800 жилийн өмнө болсон бүх зүйл худлаа
болно. Чингис хааны төрсөн өдрийг тэмдэглэхээс илүү Монголын
дундад зууны их түүхийг будлиантуулна. Улирлын тоолол гэх агуу их
өв соёлыг булшилна”
• Түүний үзэж буйгаар Чингис хааны төрсөн өдрийг билгийг тооллоор
1162 оны арваннэгдүгээр сарын 14 гэж тооцвол хонин жилийн хужир
сар гэх ямар ч эх сурвалжид байхгүй тоолол гарч байгаа аж. Харин
Монголын улирлын тооллоор 1161 оны арванхоёрдугаар сарын 22-нд
төрсөн хэмээн үзэж байгаа аж.

90. Чингис хааны эш хөрөг
• Чингисийн эш хөрөг Тайваньд хадгалагдаж байна.
• Хөргийг Хэбэй мужийн Анду газрын Чен Хуан гэгчийн үр сад
Бээжингийн музейд хүлээлгэж өгсөн байна.
• Мэргэжилтнүүд уг зургийн цаас, будаг, хүний дүр, нэрлэсэн
бичээс, зураглалын арга зэргээр нь Юань улсын үеийнх гэж
тогтоожээ.
• Юань улсын сударын тайлга тахилгын тэмдэглэлд Хи Юаны 15-р
он буюу 1278 оны 2 дугаар сард Тайзцу буюу Чингисийн дүрийг
зурах зарлигийг Хорихосунд тушаав хэмээн бичжээ.
• Юань улсын сүүлчээр монголын язгууртан Дайду хотоос ухраг
гарах үед умарш авч яваад нэгэн язгууртныхан үе улиран
хадгалсан байж мэднэ. С.Чулуун
• Өвөр Монголын Мянган хошууны Сартагуд Баянбуу Сайшаал
Чингис хааны товчоон хэмээх номдоо нийтэлж, анх олсон
намтар түүхийг бичсэн.

91. Chinggis Kagan (1162-1227)

92. Чингисийн төрсний 800 жилийн ой
• 1962 оны 2-р сарын 8 ны өдрийн МАХН-ын Улс төрийн
товчооны хуралдаанаар Д.Төмөр-Очир танилцуулж, тогтоолын
төсөл, төлөвлөгөөг баталжээ.
• Монгол аймгуудыг нэгтгэж тулгар төрийг үндэслэн
байгуулсанаар Монголын түүхэнд дэвшилттэй роль гүйцэтгэсэн
Чингисийн төрсний 800 жилийн ойг 1962 оны 6-р сарын 10 нд
тэмдэглэсүгэй.
• Чингисийн төрсөн нутаг Дэлүүн болдогт дурсгалын гэрэлт
хөшөө босгохыг Майдарт даалгасугай.
• БНМАУ-ын түүх ба утга зохиолыг сургуулиудад зааж байгаа
байдлын тухай гаргасан МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн
товчооны 1949 оны 10 сарын 27 ны өдрийн 56/104 дүгээр
тогтоолын зарим заалтыг дахин хянаж үзэх саналаа Улс төрийн
товчоонд оруулахыг Намы Төв Хорооны суртал ухуулгын хэлтэст
даалгасугай.

93. Чингис богдын зохиосон Алтан товч
• Монгол Улсын Үндэсний номын сангийн
олон зүйлийн сургаалын зохиолын гар
бичмэл эхэд буй.
• Халхын их хүрээний гэвш, МУ-ын засгийн
газрын төлөөний түшмэл Лувсан гэдэг хүн
гараар бичсэн товхимолд бий.
• Сэдвийн хүрээ өргөн, үг хэл уран, баялаг тул
монгол бичиг суралцагч нарт уншуулдаг.

94. Чингис хааны хөшөө
• Чингис хааны мэндэлсний 800 жилийн
ойгоор Хэнтий аймгийн Дадал сумын
төвөөс 2 км зайтай орших Гурван нуурын
дунд нуурын дотор буй Чингисийн гал
голомт гэж домогтой товгор газар босгожээ.
• Барималч Л.Махбал ур ухаан, хичээл
зүтгэлээрээ хийж түүхч Гонгор зөвлөжээ.
• Хөшөөг 1962 оны 8-р сарын 23 ны өдөр
нээжээ.

95. Чингис хааны хөшөө, (1962/8/23)

96. Чингис хааны оршоосон газар
• Чингис хаан гуравдахь удаагаа Тангудыг дайлж яваад 1227
оны 8 сарын 25 нд Тангудын Түрэмгий балгас-наа нас
баржээ.
• Шарилыг хөвгүүд, хатад, түшмэд нь Монголд авчирсан гэдэг.
• Сурвалжид янз бүр бий. Алтан ханы ар, Хэнтий ханы өлгийд
Их өтөг нэрт газар онголвой гэж бий. Зарим хятад сурвалжид
Чи ниян гу-д оршуулсан гэж буй. Үүнийг Хүрлэхү, Хэрлэн,
сэлэнгэ, чонын гуу, чонын гол хэмээн тайлдаг.
• Персийн түүхч Раш Ид Ад дин Бурхан халдун гээд нэгэн
домог өгүүлсэн тэр нь “өл буга бэлчээрлэлтэй, өвөөлж шувуу
өндөглөлтэй, өвгөн хүмүн нутаглалтай сайхан газар, хэмээн
өгүүлсэнтэй таарч байгаа ажээ.

97. Анхааран сонссон
та бүхэнд баярлалаа
E-mail: info@batireedui.com,
iregedui@gmail.com
Tel: 99105206