Giáo trình triết học Mác - Lênin hệ không chuyên dự thảo

1. H I NG BIÊN SO N GIÁO TRÌNH
MÔN TRI T H C MÁC - LÊNIN
GIÁO TRÌNH
TRI T H C MÁC – LÊNIN
Trình : i h c
i t ng: Kh i các ngành ngoài lý lu n chính tr
HÀ N I - 2019

2. 2

3. 3
H I NG BIÊN SO N GIÁO TRÌNH
MÔN TRI T H C MÁC - LÊNIN
GS.TS. Ph m V n c
(ch biên)
GIÁO TRÌNH
TRI T H C MÁC – LÊNIN
Trình : i h c
i t ng: Kh i các ngành ngoài lý lu n chính tr
(3 tín ch - 45 ti t)
HÀ N I - 2019

4. 4
H I NG BIÊN SO N
GS. TS. Ph m Văn Đ c (ch biên)
GS. TS. Tr n Văn Phòng
PGS. TS. Nguy n Tài Đông
Thi u t ng GS. TS. Nguy n Văn Tài
GS. TS. Nguy n Tr ng Chu n
GS. TS. H Sĩ Quý
PGS. TSKH. L ng Đình H i
PGS. TS. Nguy n Anh Tu n
PGS. TS. Tr n Đăng Sinh
C NG TÁC BIÊN SO N
Thi u t ng GS. TS. Tr ng Giang Long
GS. TS. Tr n Phúc Thăng
GS. TS. Nguy n Hùng H u

5. 5
CH NG I
TRI T H C VÀ VAI TRÒ C A TRI T H C
TRONG I S NG XÃ H I
I. TRI T H C VÀ V N C B N C A TRI T H C
1. Khái l c v tri t h c
a. Ngu n g c c a tri t h c
Là m t lo i hình nh n th c đ c thù c a con ng i, tri t h c ra đ i
c Ph ng Đông và Ph ng Tây g n nh cùng m t th i gian (kho ng t
th k VIII đ n th k VI tr.CN) t i các trung tâm văn minh l n c a nhân
lo i th i C đ i. Ý th c tri t h c xu t hi n không ng u nhiên, mà có
ngu n g c th c t t t n t i xã h i v i m t trình đ nh t đ nh c a s phát
tri n văn minh, văn hóa, khoa h c. Con ng i, v i kỳ v ng đ c đáp ng
nhu c u v nh n th c và ho t đ ng th c ti n c a mình đã sáng t o ra
nh ng lu n thuy t chung nh t, có t nh h th ng ph n ánh th gi i xung
quanh và th gi i c a ch nh con ng i. Tri t h c là d ng tri th c lý lu n
xu t hi n s m nh t trong l ch s các lo i hình lý lu n c a nhân lo i.
V i tính cách là m t hình thái ý th c xã h i, tri t h c có ngu n g c
nh n th c và ngu n g c xã h i.
Ngu n g c nh n th c
Nh n th c th gi i là m t nhu c u t nhiên, khách quan c a con
ng i. V m t l ch s , t duy huy n tho i và t n ng ng nguyên th y là
lo i hình tri t lý đ u tiên mà con ng i dùng đ gi i th ch th gi i b n
xung quanh. Ng i nguyên th y k t n i nh ng hi u bi t r i r c, m h ,
phi lôg c… c a mình trong các quan ni m đ y xúc c m và hoang t ng
thành nh ng huy n tho i đ gi i thích m i hi n t ng. Đ nh cao c a t
duy huy n tho i và t n ng ng nguyên th y là kho tàng nh ng câu
chuy n th n tho i và nh ng tôn giáo s khai nh Tô tem giáo, Bái v t
giáo, Saman giáo. Th i kỳ tri t h c ra đ i cũng là th i kỳ suy gi m và thu
h p ph m vi c a các lo i hình t duy huy n tho i và tôn giáo nguyên
th y. Tri t h c chính là hình th c t duy lý lu n đ u tiên trong l ch s t
t ng nhân lo i thay th đ c cho t duy huy n tho i và tôn giáo.
Trong quá trình s ng và c i bi n th gi i, t ng b c con ng i có
kinh nghi m và có tri th c v th gi i. Ban đ u là nh ng tri th c c th ,
riêng l , c m tính. Cùng v i s ti n b c a s n xu t và đ i s ng, nh n
th c c a con ng i d n d n đ t đ n trình đ cao h n trong vi c gi i thích
th gi i m t cách h th ng, lôgíc và nhân qu ... M i quan h gi a cái đã
bi t và cái ch a bi t là đ i t ng đ ng th i là đ ng l c đòi h i nh n th c
ngày càng quan tâm sâu s c h n đ n cái chung, nh ng quy lu t chung. S

6. 6
phát tri n c a t duy tr u t ng và năng l c khái quát trong quá trình
nh n th c s đ n lúc làm cho các quan đi m, quan ni m chung nh t v
th gi i và v vai trò c a con ng i trong th gi i đó hình thành. Đó là
lúc tri t h c xu t hi n v i t cách là m t lo i hình t duy lý lu n đ i l p
v i các giáo lý tôn giáo và tri t lý huy n tho i.
Vào th i C đ i, khi các lo i hình tri th c còn trong tình tr ng t n
m n, dung h p và s khai, các khoa h c đ c l p ch a hình thành, thì tri t
h c đóng vai trò là d ng nh n th c lý lu n t ng h p, gi i quy t t t c các
v n đ lý lu n chung v t nhiên, xã h i, t duy. T bu i đ u l ch s tri t
h c và t i t n th i kỳ Trung C , tri t h c v n là tri th c bao trùm, là
“khoa h c c a các khoa h c”. Trong hàng nghìn năm đó, tri t h c đ c
coi là có s m nh mang trong mình m i trí tu c a nhân lo i. Ngay c
Cant , nhà tri t h c sáng l p ra Tri t h c c đi n Đ c th k XVIII,
v n đ ng th i là nhà khoa h c bách khoa. S dung h p đó c a tri t h c,
m t m t ph n ánh tình tr ng ch a ch n mu i c a các khoa h c chuyên
ngành, m t khác l i nói lên ngu n g c nh n th c c a chính tri t h c. Tri t
h c không th xu t hi n t m nh đ t tr ng, mà ph i d a vào các tri th c
khác đ khái quát và đ nh h ng ng d ng. Các lo i hình tri th c c th
th k th VII tr.CN th c t đã khá phong phú, đa d ng. Nhi u thành t u
mà v sau ng i ta x p vào tri th c c h c, toán h c, y h c, ngh thu t,
ki n trúc, quân s và c chính tr … Châu Âu th i b y gi đã đ t t i
m c mà đ n nay v n còn khi n con ng i ng c nhiên. Gi i ph u h c C
đ i đã phát hi n ra nh ng t l đ c bi t cân đ i c a c th ng i và
nh ng t l này đã tr thành nh ng “chu n m c vàng” trong h i h a và
ki n trúc C đ i góp ph n t o nên m t s kỳ quan c a th gi i1
. D a trên
nh ng tri th c nh v y, tri t h c ra đ i và khái quát các tri th c riêng l
thành lu n thuy t, trong đó có nh ng khái ni m, ph m trù và quy lu t…
c a mình.
Nh v y, nói đ n ngu n g c nh n th c c a tri t h c là nói đ n s
hình thành, phát tri n c a t duy tr u t ng, c a năng l c khái quát trong
nh n th c c a con ng i. Tri th c c th , riêng l v th gi i đ n m t giai
đo n nh t đ nh ph i đ c t ng h p, tr u t ng hóa, khái quát hóa thành
nh ng khái ni m, ph m trù, quan đi m, quy lu t, lu n thuy t… đ s c
ph quát đ gi i thích th gi i. Tri t h c ra đ i đáp ng nhu c u đó c a
nh n th c. Do nhu c u c a s t n t i, con ng i không th a mãn v i các
tri th c riêng l , c c b v th gi i, càng không th a mãn v i cách gi i
thích c a các t n đi u và giáo lý tôn giáo. T duy tri t h c b t đ u t các
tri t lý, t s khôn ngoan, t tình yêu s thông thái, d n hình thành các h
th ng nh ng tri th c chung nh t v th gi i.
1
See: Tuplin C. J. & Rihll T. E. (2002). Science and Mathematics in Ancient Greek Culture (Khoa h c
và Toán h c trong văn hóa Hy L p c đ i). Pub.: Oxford University Press.

7. 7
Tri t h c ch xu t hi n khi kho tàng th c c a loài ng i đã hình
thành đ c m t v n hi u bi t nh t đ nh và trên c s đó, t duy con
ng i cũng đã đ t đ n trình đ có kh năng rút ra đ c cái chung trong
muôn vàn nh ng s ki n, hi n t ng riêng l .
Ngu n g c xã h i
Tri t h c không ra đ i trong xã h i mông mu i dã man. Nh C.Mác
nói: “Tri t h c không treo l l ng bên ngoài th gi i, cũng nh b óc
không t n t i bên ngoài con ng i”2
. Tri t h c ra đ i khi n n s n xu t xã
h i đã có s phân công lao đ ng và loài ng i đã xu t hi n giai c p. T c
là khi ch đ c ng s n nguyên th y tan rã, ch đ chi m h u nô l đã
hình thành, ph ng th c s n xu t d a trên s h u t nhân v t li u s n
xu t đã xác đ nh và trình đ khá phát tri n. Xã h i có giai c p và n n áp
b c giai c p hà kh c đã đ c lu t hóa. Nhà n c, công c tr n áp và đi u
hòa l i ích giai c p đ tr ng thành, “t ch là tôi t c a xã h i bi n
thành ch nhân c a xã h i”3
.
G n li n v i các hi n t ng xã h i v a nêu là lao đ ng tr óc đã tách
kh i lao đ ng chân tay. Trí th c xu t hi n v i tính cách là m t t ng l p
xã h i, có v th xã h i xác đ nh. Vào th k VII - V tr.CN, t ng l p quý
t c, tăng l , đi n ch , nhà buôn, binh lính… đã chú ý đ n vi c h c hành.
Nhà tr ng và ho t đ ng giáo d c đã tr thành m t ngh trong xã h i. Tri
th c toán h c, đ a lý, thiên văn, c h c, pháp lu t, y h c… đã đ c gi ng
d y4
. Nghĩa là t ng l p trí th c đã đ c xã h i ít nhi u tr ng v ng. T ng
l p này có đi u ki n và nhu c u nghiên c u, có năng l c h th ng hóa các
quan ni m, quan đi m thành h c thuy t, lý lu n. Nh ng ng i xu t s c
trong t ng l p này đã h th ng hóa thành công tri th c th i đ i d i d ng
các quan đi m, các h c thuy t lý lu n… có t nh h th ng, gi i th ch đ c
s v n đ ng, quy lu t hay các quan h nhân qu c a m t đ i t ng nh t
đ nh, đ c xã h i công nh n là các nhà thông thái, các tri t gia (Wise
man, Sage, Scholars, Philosopher), t c là các nhà t t ng. V m i quan
h gi a các tri t gia v i c i ngu n c a mình, C.Mác nh n xét: “Các tri t
gia không m c lên nh n m t trái đ t; h là s n ph m c a th i đ i c a
mình, c a dân t c mình, mà dòng s a tinh t nh t, quý giá và vô hình
đ c t p trung l i trong nh ng t t ng tri t h c”5
.
Tri t h c xu t hi n trong l ch s loài ng i v i nh ng đi u ki n nh
v y và ch trong nh ng đi u ki n nh v y - là n i dung c a v n đ ngu n
g c xã h i c a tri t h c. “Tri t h c” là thu t ng đ c s d ng l n đ u
tiên trong tr ng phái Socrates (Xôcrát). Còn thu t ng “Tri t gia”
2
C.Mác và Ph.Ăngghen (2005), Toàn tập, t p 1, Nxb Chính tr qu c gia, Hà N i, tr. 156.
3
C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn tập, t p 22, Nxb Chính tr qu c gia, Hà N i, tr. 288.
4
Xem: Michael Lahanas. Education in Ancient Greece (Giáo d c th i Hy L p C đ i).
http://www.hellenicaworld.com/Greece/Ancient/en/AncientGreeceEducation.html
5
C.Mác và Ph.Ăngghen (2005), To n tập, t.1, Nxb Chính tr qu c gia, Hà N i, tr. 156.

8. 8
(Philosophos) đ u tiên xu t hi n Heraclitus (Hêraclit), dùng đ ch
ng i nghiên c u v b n ch t c a s v t6
.
Nh v y, tri t h c ch ra đ i khi xã h i loài ng i đã đ t đ n m t
trình đ t ng đ i cao c a s n xu t xã h i, phân công lao đ ng xã h i
hình thành, c a c i t ng đ i th a d , t h u hóa t li u s n xu t đ c
lu t đ nh, giai c p phân hóa rõ và m nh, nhà n c ra đ i. Trong m t xã
h i nh v y, t ng l p trí th c xu t hi n, giáo d c và nhà tr ng hình
thành và phát tri n, các nhà thông thái đã đ năng l c t duy đ tr u
t ng hóa, khái quát hóa, h th ng hóa toàn b tri th c th i đ i và các
hi n t ng c a t n t i xã h i đ xây d ng nên các h c thuy t, các lý lu n,
các tri t thuy t. V i s t n t i mang tính pháp lý c a ch đ s h u t
nhân v t li u s n xu t, c a tr t t giai c p và c a b máy nhà n c, tri t
h c, t nó đã mang trong mình t nh giai c p sâu s c, nó công khai tính
đ ng là ph c v cho l i ích c a nh ng giai c p, nh ng l c l ng xã h i
nh t đ nh.
Ngu n g c nh n th c và ngu n g c xã h i c a s ra đ i c a tri t h c
ch là s phân chia có tính ch t t ng đ i đ hi u tri t h c đã ra đ i trong
đi u ki n nào và v i nh ng ti n đ nh th nào. Trong th c t c a xã h i
loài ng i kho ng h n hai nghìn năm trăm năm tr c, tri t h c Athens
hay Trung Hoa và n Đ C đ i đ u b t đ u t s rao gi ng c a các tri t
gia. Không nhi u ng i trong s h đ c xã h i th a nh n ngay. S tranh
cãi và phê phán th ng khá quy t li t c ph ng Đông l n ph ng Tây.
Không ít quan đi m, h c thuy t ph i mãi đ n nhi u th h sau m i đ c
kh ng đ nh. Cũng có nh ng nhà tri t h c ph i hy sinh m ng s ng c a
mình đ b o v h c thuy t, quan đi m mà h cho là chân lý.
Th c ra nh ng b ng ch ng th hi n s hình thành tri t h c hi n
không còn nhi u. Đa s tài li u tri t h c thành văn th i C đ i Hy L p đã
m t, ho c t ra cũng không còn nguyên v n. Th i ti n C đ i (Pre -
Classical period) ch sót l i m t ít các câu trích, chú gi i và b n ghi tóm
l c do các tác gi đ i sau vi t l i. T t c tác ph m c a Plato (Platôn),
kho ng m t ph n ba tác ph m c a Aristotle (Arixt t), và m t s ít tác
ph m c a Theophrastus, ng i k th a Arixt t, đã b th t l c. M t s tác
ph m ch La tinh và Hy L p c a tr ng phái Epicurus (Êpiquya), ch
nghĩa Kh c k (Stoicism) và Hoài nghi lu n c a th i h u văn hóa Hy L p
cũng v y7
.
b. Khái ni m Tri t h c
Trung Qu c, ch tri t (哲) đã có t r t s m, và ngày nay, ch tri t
6
Ф . Философский энциклопедический словарь (Tri t h c. T điển Bách khoa Tri t h c)
(2010), http://philosophy.niv.ru/doc/dictionary/philosophy/articles/62/filosofiya.htm.
7
See: David Wolfsdorf. Introduction to Ancient Western Philosophy (Khái lu n v Tri t h c Ph ng
Tây C đ i) https://pdfs.semanticscholar.org/ad17/a4ae607f0ea4c46a5e49a3808d7ac26450c5.pdf

9. 9
h c (哲學) đ c coi là t ng đ ng v i thu t ng philosophia c a Hy
L p, v i ý nghĩa là s truy tìm b n ch t c a đ i t ng nh n th c, th ng
là con ng i, xã h i, vũ tr và t t ng. Tri t h c là bi u hi n cao c a trí
tu , là s hi u bi t sâu s c c a con ng i v toàn b th gi i thiên - đ a -
nhân và đ nh h ng nhân sinh quan cho con ng i.
n Đ , thu t ng Dar'sana (tri t h c) nghĩa g c là chiêm ngư ng,
hàm ý là tri th c d a trên lý tr , là con đư ng suy ng m đ d n d t con
ng i đ n v i l ph i.
ph ng Tây, thu t ng “tri t h c” nh đang đ c s d ng ph
bi n hi n nay, cũng nh trong t t c các h th ng nhà tr ng, chính là
φιλοσοφία (ti ng Hy L p; đ c s d ng nghĩa g c sang các ngôn ng
khác: Philosophy, philosophie, ). Tri t h c, Philo - sophia,
xu t hi n Hy L p C đ i, v i nghĩa là yêu m n s thông thái. Ng i Hy
L p C đ i quan ni m, philosophia v a mang nghĩa là gi i th ch vũ tr ,
đ nh h ng nh n th c và hành vi, v a nh n m nh đ n khát v ng tìm ki m
chân lý c a con ng i.
Nh v y, c ph ng Đông và ph ng Tây, ngay t đ u, tri t h c
đã là ho t đ ng tinh th n b c cao, là lo i hình nh n th c có trình đ tr u
t ng hóa và khái quát hóa r t cao. Tri t h c nhìn nh n và đánh giá đ i
t ng xuyên qua th c t , xuyên qua hi n t ng quan sát đ c v con
ng i và vũ tr . Ngay c khi tri t h c còn bao g m trong nó t t c m i
thành t u c a nh n th c, lo i hình tri th c đ c bi t này đã t n t i v i tính
cách là m t hình thái ý th c xã h i.
Là lo i hình tri th c đ c bi t c a con ng i, tri t h c nào cũng có
tham v ng xây d ng nên b c tranh t ng quát nh t v th gi i và v con
ng i. Nh ng khác v i các lo i hình tri th c xây d ng th gi i quan d a
trên ni m tin và quan ni m t ng t ng v th gi i, tri t h c s d ng các
công c lý tính, các tiêu chu n lôgíc và nh ng kinh nghi m mà con ng i
đã khám phá th c t i, đ di n t th gi i và khái quát th gi i quan b ng
lý lu n. T nh đ c thù c a nh n th c tri t h c th hi n đó8
.
Bách khoa th Britannica đ nh nghĩa, “Tri t h c là s xem xét lý
tính, tr u t ng và có ph ng pháp v th c t i v i tính cách là m t ch nh
th ho c nh ng khía c nh n n t ng c a kinh nghi m và s t n t i ng i.
S truy v n tri t h c (Philosophical Inquyry) là thành ph n trung tâm c a
l ch s trí tu c a nhi u n n văn minh”9
.
8
С :ИФ, РAH (2001). Новая философская энциклопедия (Bách khoa th Tri t h c m i) .Та . c.
195.
9. Philosophy in “Encyclopedia Britannica” (Tri t h c trong “Bách khoa th Britanica”).
https://www.britannica.com/topic/philosophy. “Philosophy - the rational, abstract, and methodical consideration of reality
as a whole or of fundamental dimensions of human existence and experience” (Tri t h c - là s xem xét có ph ng pháp,

10. 10
“Bách khoa th tri t h c m i” c a Vi n Tri t h c Nga xu t b n năm
2001 vi t: “Tri t h c là hình th c đ c bi t c a nh n th c và ý th c xã h i
v th gi i, đ c th hi n thành h th ng tri th c v nh ng nguyên t c c
b n và n n t ng c a t n t i ng i, v nh ng đ c tr ng b n ch t nh t c a
m i quan h gi a con ng i v i t nhiên, v i xã h i và v i đ i s ng tinh
th n”10
.
Có nhi u đ nh nghĩa v tri t h c, nh ng các đ nh nghĩa th ng bao
hàm nh ng n i dung ch y u sau:
- Tri t h c là m t hình thái ý th c xã h i.
- Khách th khám phá c a tri t h c là th gi i (g m c th gi i bên
trong và bên ngoài con ng i) trong h th ng ch nh th toàn v n v n có
c a nó.
- Tri t h c gi i thích t t c m i s v t, hi n t ng, quá trình và quan
h c a th gi i, v i m c đ ch tìm ra nh ng quy lu t ph bi n nh t chi
ph i, quy đ nh và quy t đ nh s v n đ ng c a th gi i, c a con ng i và
c a t duy.
- V i tính cách là lo i hình nh n th c đ c thù, đ c l p v i khoa h c
và khác bi t v i tôn giáo, tri th c tri t h c mang tính h th ng, lôgíc và
tr u t ng v th gi i, bao g m nh ng nguyên t c c b n, nh ng đ c
tr ng b n ch t và nh ng quan đi m n n t ng v m i t n t i.
- Tri t h c là h t nhân c a th gi i quan.
Tri t h c là hình thái đ c bi t c a ý th c xã h i, đ c th hi n thành
h th ng các quan đi m lý lu n chung nh t v th gi i, v con ng i và
v t duy c a con ng i trong th gi i y.
V i s ra đ i c a Tri t h c Mác - Lênin, tri t h c là h th ng quan
điểm lí luận chung nhất về th gi i và v trí con ngư i trong th gi i đó,
là khoa h c về nh ng quy luật vận đ ng, phát triển chung nhất c a t
nhiên, xã h i v tư duy.
Tri t h c khác v i các khoa h c khác tính đặc thù c a h th ng tri
th c khoa h c v phương pháp nghiên c u. Tri th c khoa h c tri t h c
mang tính khái quát cao d a trên s tr u t ng hóa sâu s c v th gi i, v
b n ch t cu c s ng con ng i. Ph ng pháp nghiên c u c a tri t h c là
xem xét th gi i nh m t ch nh th trong m i quan h gi a các y u t và
tìm cách đ a l i m t h th ng các quan ni m v ch nh th đó. Tri t h c là
s di n t th gi i quan b ng lí lu n. Đi u đó ch có th th c hi n b ng
cách tri t h c ph i d a trên c s t ng k t toàn b l ch s c a khoa h c
tr u t ng và duy lý v hi n th c v i t nh cách là m t toàn th ho c các chi u k ch n n t ng c a s t n t i ng i và kinh
nghi m c a con ng i).
10
И а , Р A а Hay (2001). Новая философская энциклопедия.
(Bách khoa th Tri t h c m i) T.4. М а “ ”. c. 195.

11. 11
và l ch s c a b n thân t t ng tri t h c.
Không ph i m i tri t h c đ u là khoa h c. Song các h c thuy t tri t
h c đ u có đóng góp t nhi u, nh t đ nh cho s hình thành tri th c khoa
h c tri t h c trong l ch s ; là nh ng “vòng khâu”, nh ng “m t khâu” trên
“đ ng xoáy c” vô t n c a l ch s t t ng tri t h c nhân lo i. Trình đ
khoa h c c a m t h c thuy t tri t h c ph thu c vào s phát tri n c a đ i
t ng nghiên c u, h th ng tri th c và h th ng ph ng pháp nghiên c u.
c. V n đ đ i tư ng c a tri t h c trong l ch s
Cùng v i quá trình phát tri n c a xã h i, c a nh n th c và c a b n
thân tri t h c, trên th c t , n i dung c a đ i t ng c a tri t h c cũng thay
đ i trong các tr ng phái tri t h c khác nhau.
Đ i t ng c a tri t h c là các quan h ph bi n và các quy lu t
chung nh t c a toàn b t nhiên, xã h i và t duy.
Ngay t khi ra đ i, tri t h c đã đ c xem là hình thái cao nh t c a
tri th c, bao hàm trong nó tri th c c a t t c các lĩnh v c mà mãi v sau,
t th k XV - XVII, m i d n tách ra thành các ngành khoa h c riêng.
“N n tri t h c t nhiên” là khái ni m ch tri t h c ph ng Tây th i kỳ
còn bao g m trong nó t t c nh ng tri th c mà con ng i có đ c, tr c
h t là các tri th c thu c khoa h c t nhiên sau này nh toán h c, v t lý
h c, thiên văn h c... Theo S. Hawking, I. Cant là ng i đ ng đ nh cao
nh t trong s các nhà tri t h c vĩ đ i c a nhân lo i - nh ng ng i coi
“toàn b ki n th c c a loài ng i trong đó có khoa h c t nhiên là thu c
lĩnh v c c a h ”11
. Đây là nguyên nhân làm n y sinh quan ni m v a tích
c c v a tiêu c c r ng, tri t h c l khoa h c c a m i khoa h c.
th i kỳ Hy L p C đ i, n n tri t h c t nhiên đã đ t đ c nh ng
thành t u vô cùng r c r , mà “các hình th c muôn hình muôn v c a nó,
- nh đánh giá c a Ph.Ăngghen - đã có m m m ng và đang n y n h u
h t t t c các lo i th gi i quan sau này”12
. nh h ng c a tri t h c Hy
L p C đ i còn in đ m d u n đ n s phát tri n c a t t ng tri t h c
Tây Âu mãi v sau. Ngày nay, văn hóa Hy - La còn là tiêu chu n c a vi c
gia nh p C ng đ ng châu Âu.
Tây Âu th i Trung c , khi quy n l c c a Giáo h i bao trùm m i
lĩnh v c đ i s ng xã h i thì tri t h c tr thành nô l c a th n h c. N n
tri t h c t nhiên b thay b ng n n tri t h c kinh vi n. Tri t h c trong g n
thiên niên k đêm tr ng Trung c ch u s quy đ nh và chi ph i c a h t
t ng Kitô giáo. Đ i t ng c a tri t h c Kinh vi n ch t p trung vào các
ch đ nh ni m tin tôn giáo, thiên đ ng, đ a ng c… - nh ng n i dung
n ng v t bi n, m c kh i ho c chú gi i các t n đi u phi th t c.
11
Xem:S.W. Hawking (2000). Lư c s th i gian. Nxb Văn hóa Thông tin, Hà N i, tr. 214 - 215.
12
C.Mác và Ph.Ăngghen (1994). Toàn tập, t p 20, Nxb Chính tr qu c gia, Hà N i, tr. tr.491.

12. 12
Ph i đ n sau “cu c cách m ng” Copernicus, các khoa h c Tây Âu
th k XV, XVI m i d n ph c h ng, t o c s tri th c cho s phát tri n
m i c a tri t h c.
Cùng v i s hình thành và c ng c quan h s n xu t t b n ch
nghĩa, đ đáp ng các yêu c u c a th c ti n, đ c bi t yêu c u c a s n xu t
công nghi p, các b môn khoa h c chuyên ngành, tr c h t là các khoa
h c th c nghi m đã ra đ i. Nh ng phát hi n l n v đ a lý và thiên văn
cùng nh ng thành t u khác c a khoa h c th c nghi m th k XV - XVI
đã thúc đ y cu c đ u tranh gi a khoa h c, tri t h c duy v t v i ch nghĩa
duy tâm và tôn giáo. V n đ đ i t ng c a tri t h c b t đ u đ c đ t ra.
Nh ng đ nh cao m i trong ch nghĩa duy v t th k XVII - XVIII đã xu t
hi n Anh, Pháp, Hà Lan v i nh ng đ i bi u tiêu bi u nh F.Bacon,
T.Hobbes (Anh), D. Diderot, C. Helvetius (Pháp), B. Spinoza (Hà Lan)...
V.I.Lênin đ c bi t đánh giá cao công lao c a các nhà duy v t Pháp th i
kỳ này đ i v i s phát tri n ch nghĩa duy v t trong l ch s tri t h c tr c
Mác. Ông vi t: “Trong su t c l ch s hi n đ i c a châu Âu và nh t là
vào cu i th k XVIII, n c Pháp, n i đã di n ra m t cu c quy t chi n
ch ng t t c nh ng rác r i c a th i Trung C , ch ng ch đ phong ki n
trong các thi t ch và t t ng, ch có ch nghĩa duy v t là tri t h c duy
nh t tri t đ , trung thành v i t t c m i h c thuy t c a khoa h c t nhiên,
thù đ ch v i mê t n, v i thói đ o đ c gi , v.v.”13
. Bên c nh ch nghĩa duy
v t Anh và Pháp th k XVII - XVIII, t duy tri t h c cũng phát tri n
m nh trong các h c thuy t tri t h c duy tâm mà đ nh cao là Cant và
Hegel (Hêghen), đ i bi u xu t s c c a tri t h c c đi n Đ c.
Tri t h c t o đi u ki n cho s ra đ i c a các khoa h c, nh ng s
phát tri n c a các khoa h c chuyên ngành cũng t ng b c xóa b vai trò
c a tri t h c t nhiên cũ, làm phá s n tham v ng c a tri t h c mu n đóng
vai trò “khoa h c c a các khoa h c”. Tri t h c Hêghen là h c thuy t tri t
h c cu i cùng th hi n tham v ng đó. Hêghen t coi tri t h c c a mình là
m t h th ng nh n th c ph bi n, trong đó nh ng ngành khoa h c riêng
bi t ch là nh ng m t khâu ph thu c vào tri t h c, là lôg c h c ng d ng.
Hoàn c nh kinh t - xã h i và s phát tri n m nh m c a khoa h c
vào đ u th k XIX đã d n đ n s ra đ i c a tri t h c Mác. Đo n tuy t
tri t đ v i quan ni m tri t h c là “khoa h c c a các khoa h c”, tri t h c
Mác xác đ nh đ i t ng nghiên c u c a mình là ti p t c giải quy t m i
quan h gi a t n tại v tư duy, gi a vật chất v ý th c trên lập trư ng
duy vật tri t để v nghiên c u nh ng quy luật chung nhất c a t nhiên, xã
h i v tư duy. Các nhà tri t h c mác xít v sau đã đánh giá, v i Mác, l n
đ u tiên trong l ch s , đ i t ng c a tri t h c đ c xác l p m t cách h p
lý.
13
V.I.Lênin (1980). Toàn tập, t. 23, Nxb Ti n b , Moscow, tr. 50.

13. 13
V n đ t cách khoa h c c a tri t h c và đ i t ng c a nó đã gây ra
nh ng cu c tranh lu n kéo dài cho đ n hi n nay. Nhi u h c thuy t tri t
h c hi n đ i ph ng Tây mu n t b quan ni m truy n th ng v tri t
h c, xác đ nh đ i t ng nghiên c u riêng cho mình nh mô t nh ng hi n
t ng tinh th n, phân t ch ng nghĩa, chú gi i văn b n...
M c dù v y, cái chung trong các h c thuy t tri t h c là nghiên c u
nh ng v n đ chung nh t c a gi i t nhiên, c a xã h i và con ng i, m i
quan h c a con ng i, c a t duy con ng i nói riêng v i th gi i.
d. Tri t h c - hạt nhân lý lu n c a th gi i quan
Th gi i quan
Nhu c u t nhiên c a con ng i v m t nh n th c là mu n hi u bi t
đ n t n cùng, sâu s c và toàn di n v m i hi n t ng, s v t, quá trình.
Nh ng tri th c mà con ng i và c loài ng i th i nào cũng l i có h n,
là ph n quá nh bé so v i th gi i c n nh n th c vô t n bên trong và bên
ngoài con ng i. Đó là tình hu ng có v n đ (Problematic Situation) c a
m i tranh lu n tri t h c và tôn giáo. B ng trí tu duy lý, kinh nghi m và
s m n c m c a mình, con ng i bu c ph i xác đ nh nh ng quan đi m v
toàn b th gi i làm c s đ đ nh h ng cho nh n th c và hành đ ng c a
mình. Đó ch nh là th gi i quan. T ng t nh các tiên đ , v i th gi i
quan s ch ng minh nào cũng không đ căn c , trong khi ni m tin l i
mách b o đ tin c y.
“Th gi i quan” là khái ni m có g c ti ng Đ c “Weltanschauung”
l n đ u tiên đ c I.Kant (Cant ) s d ng trong tác ph m Phê phán năng
l c phán đoán (Kritik der Urteilskraft, 1790) dùng đ ch th gi i quan
sát đ c v i nghĩa là th gi i trong s c m nh n c a con ng i. Sau đó,
F.Schelling đã b sung thêm cho khái ni m này m t n i dung quan tr ng
là, khái ni m th gi i quan luôn có s n trong nó m t s đ xác đ nh v
th gi i, m t s đ mà không c n t i m t s gi i thích lý thuy t nào c .
Ch nh theo nghĩa này mà Hêghen đã nói đ n “th gi i quan đ o đ c”,
J.Goethe nói đ n “th gi i quan th ca”, còn L.Ranke - “th gi i quan tôn
giáo”14
. K t đó, khái ni m th gi i quan nh cách hi u ngày nay đã ph
bi n trong t t c các tr ng phái tri t h c.
Khái ni m th gi i quan hi u m t cách ng n g n là h th ng quan
đi m c a con ng i v th gi i. Có th đ nh nghĩa: Th gi i quan là khái
ni m tri t h c ch h th ng các tri th c, quan điểm, tình cảm, niềm tin, lý
tư ng xác đ nh về th gi i và về v trí c a con ngư i (bao hàm cả cá
nhân, xã h i và nhân loại) trong th gi i đó. Th gi i quan quy đ nh các
14
Xem: Н а а Н.А., Н а С.И.(2005) Мировоззрение как объект философской рефлексии
(Th gi i quan v i tính cách là s ph n t tri t h c). “С а ” 6. .
20 - 23. http://www.rae.ru/snt/?section=content&op=show_article&article_id=4116 // Шелер М.
Философское мировоззрение // И б а . - М., 1994.

14. 14
nguyên tắc, thái đ , giá tr trong đ nh hư ng nhận th c và hoạt đ ng
th c tiễn c a con ngư i.
Các khái ni m “B c tranh chung v th gi i”, “C m nh n v th
gi i”, “Nh n th c chung v cu c đ i”… khá g n gũi v i khái ni m th
gi i quan. Th gi i quan th ng đ c coi là bao hàm trong nó nhân sinh
quan - vì nhân sinh quan là quan ni m c a con ng i v đ i s ng v i các
nguyên t c, thái đ và đ nh h ng giá tr c a ho t đ ng ng i.
Nh ng thành ph n ch y u c a th gi i quan là tri th c, ni m tin và
lý t ng. Trong đó tri th c là c s tr c ti p hình thành th gi i quan,
nh ng tri th c ch gia nh p th gi i quan khi đã đ c ki m nghi m ít
nhi u trong th c ti n và tr thành ni m tin. Lý t ng là trình đ phát tri n
cao nh t c a th gi i quan. V i tính cách là h quan đi m ch d n t duy
và hành đ ng, th gi i quan là ph ng th c đ con ng i chi m lĩnh hi n
th c, thi u th gi i quan, con ng i không có ph ng h ng hành đ ng.
Trong l ch s phát tri n c a t duy, th gi i quan th hi n d i
nhi u hình th c đa d ng khác nhau, nên cũng đ c phân lo i theo nhi u
cách khác nhau. Ch ng h n, th gi i quan tôn giáo, th gi i quan khoa
h c và th gi i quan tri t h c. Ngoài ba hình th c ch y u này, còn có th
có th gi i quan huy n tho i (mà m t trong nh ng hình th c th hi n tiêu
bi u c a nó là thần thoại Hy Lạp); theo nh ng căn c phân chia khác, th
gi i quan còn đ c phân lo i theo các th i đ i, các dân t c, các t c
ng i, ho c th gi i quan kinh nghi m, th gi i quan thông th ng…15
.
Th gi i quan chung nh t, ph bi n nh t, đ c s d ng (m t cách ý
th c ho c không ý th c) trong m i ngành khoa h c và trong toàn b đ i
s ng xã h i là th gi i quan tri t h c.
Hạt nhân lý lu n c a th gi i quan
Nói tri t h c là h t nhân c a th gi i quan, b i th nhất, b n thân
tri t h c chính là th gi i quan. Th hai, trong các th gi i quan khác nh
th gi i quan c a các khoa h c c th , th gi i quan c a các dân t c, hay
các th i đ i… tri t h c bao gi cũng là thành ph n quan tr ng, đóng vai
trò là nhân t c t lõi. Th ba, v i các lo i th gi i quan tôn giáo, th gi i
quan kinh nghi m hay th gi i quan thông th ng…, tri t h c bao gi
cũng có nh h ng và chi ph i, dù có th không t giác. Th tư, th gi i
quan tri t h c nh th nào s quy đ nh các th gi i quan và các quan ni m
khác nh th .
Th gi i quan duy v t bi n ch ng đ c coi là đ nh cao c a các lo i
th gi i quan đã t ng có trong l ch s . Vì th gi i quan này đòi h i th
gi i ph i đ c xem xét trong d a trên nh ng nguyên lý v m i liên h
15
Мировоззрение. Ф а (Th gi i quan. T đi n bách khoa
tri t h c) (2010).http://philosophy.niv.ru/doc/dictionary/philosophy/fc/slovar - 204 - 2.htm#zag - 1683.

15. 15
ph bi n và nguyên lý v s phát tri n. T đây, th gi i và con ng i
đ c nh n th c và theo quan đi m toàn di n, l ch s , c th và phát tri n.
Th gi i quan duy v t bi n ch ng bao g m tri th c khoa h c, ni m tin
khoa h c và lý t ng cách m ng.
Khi th c hi n ch c năng c a mình, nh ng quan đi m th gi i quan
luôn có xu h ng đ c lý t ng hóa, thành nh ng khuôn m u văn hóa
đi u ch nh hành vi. Ý nghĩa to l n c a th gi i quan th hi n tr c h t là
đi m này.
Th gi i quan đóng vai trò đ c bi t quan tr ng trong cu c s ng c a
con ng i và xã h i loài ng i. B i l , th nh t, nh ng v n đ đ c tri t
h c đ t ra và tìm l i gi i đáp tr c h t là nh ng v n đ thu c th gi i
quan. Th hai, th gi i quan đúng đ n là ti n đ quan tr ng đ xác l p
ph ng th c t duy h p lý và nhân sinh quan tích c c trong khám phá và
chinh ph c th gi i. Trình đ phát tri n c a th gi i quan là tiêu chí quan
tr ng đánh giá s tr ng thành c a m i cá nhân cũng nh c a m i c ng
đ ng xã h i nh t đ nh.
Th gi i quan tôn giáo cũng là th gi i quan chung nh t, có ý nghĩa
ph bi n đ i v i nh n th c và ho t đ ng th c ti n c a con ng i. Nh ng
do b n ch t là đ t ni m tin vào các t n đi u, coi t n ng ng cao h n lý tr ,
ph nh n tính khách quan c a tri th c khoa h c, nên không đ c ng
d ng trong khoa h c và th ng d n đ n sai l m, tiêu c c trong ho t đ ng
th c ti n. Th gi i quan tôn giáo phù h p h n v i nh ng tr ng h p con
ng i gi i thích th t b i c a mình. Trên th c t , cũng không t nhà khoa
h c sùng đ o mà v n có phát minh, nh ng v i nh ng tr ng h p này,
m i gi i thích b ng nguyên nhân tôn giáo đ u không thuy t ph c; c n
ph i lý gi i k l ng h n và sâu s c h n b ng nh ng nguyên nhân v t
ra ngoài gi i h n c a nh ng t n đi u.
Không t ng i, trong đó có các nhà khoa h c chuyên ngành, th ng
đ nh ki n v i tri t h c, không th a nh n tri t h c có nh h ng hay chi
ph i th gi i quan c a mình. Tuy th , v i tính cách là m t lo i tri th c vĩ
mô, gi i quy t các v n đ chung nh t c a đ i s ng, n gi u sâu trong m i
suy nghĩ và hành vi c a con ng i, nên t duy tri t h c l i là m t thành t
h u c trong tri th c khoa h c cũng nh trong tri th c thông th ng, là
ch d a ti m th c c a kinh nghi m cá nhân, dù các cá nhân c th có
hi u bi t trình đ nào và th a nh n đ n đâu vai trò c a tri t h c. Nhà
khoa h c và c nh ng ng i ít h c, không có cách nào tránh đ c vi c
ph i gi i quy t các quan h ng u nhiên - t t y u hay nhân qu trong ho t
đ ng c a h , c trong ho t đ ng khoa h c chuyên sâu cũng nh trong đ i
s ng th ng ngày. Nghĩa là, dù hi u bi t sâu hay nông c n v tri t h c,
dù yêu thích hay ghét b tri t h c, con ng i v n b chi ph i b i tri t h c,
tri t h c v n có m t trong th gi i quan c a m i ng i. V n đ ch là th

16. 16
tri t h c nào s chi ph i con ng i trong ho t đ ng c a h , đ c bi t trong
nh ng phát minh, sáng t o hay trong x lý nh ng tình hu ng gay c n c a
đ i s ng.
V i các nhà khoa h c, Ph.Ăngghen trong tác ph m “Bi n ch ng c a
t nhiên” đã vi t: “Nh ng ai ph báng tri t h c nhi u nh t l i chính là
nh ng k nô l c a nh ng tàn tích thông t c hóa, t i t nh t c a nh ng
h c thuy t tri t h c t i t nh t… Dù nh ng nhà khoa h c t nhiên có làm
gì đi n a thì h cũng v n b tri t h c chi ph i. V n đ ch ch h mu n
b chi ph i b i m t th tri t h c t i t h p m t hay h mu n đ c h ng
d n b i m t hình th c t duy lý lu n d a trên s hi u bi t v l ch s t
t ng và nh ng thành t u c a nó”16
.
Nh v y, tri t h c v i tính cách là h t nhân lý lu n, trên th c t , chi
ph i m i th gi i quan, dù ng i ta có chú ý và th a nh n đi u đó hay
không.
2. V n c b n c a tri t h c
a. N i dung v n đ cơ bản c a tri t h c
Tri t h c, khác v i m t s lo i hình nh n th c khác, tr c khi gi i
quy t các v n đ c th c a mình, nó bu c ph i gi i quy t m t v n đ có
ý nghĩa n n t ng và là đi m xu t phát đ gi i quy t t t c nh ng v n đ
còn l i - v n đ v m i quan h gi a v t ch t v i ý th c. Đây ch nh là vấn
đề cơ bản c a tri t h c. Ph.Ăngghen vi t: “V n đ c b n l n c a m i
tri t h c, đ c bi t là c a tri t h c hi n đ i, là v n đ quan h gi a t duy
v i t n t i”17
.
B ng kinh nghi m hay b ng lý tr , con ng i r t cu c đ u ph i th a
nh n r ng, hóa ra t t c các hi n t ng trong th gi i này ch có th , ho c
là hi n t ng v t ch t, t n t i bên ngoài và đ c l p ý th c con ng i,
ho c là hi n t ng thu c tinh th n, ý th c c a ch nh con ng i. Nh ng
đ i t ng nh n th c l lùng, huy n bí, hay ph c t p nh linh h n, đ ng
siêu nhiên, linh c m, vô th c, v t th , tia vũ tr , ánh sáng, h t Quark, h t
Strangelet, hay tr ng (Sphere)…, t t th y cho đ n nay v n không ph i là
hi n t ng gì khác n m ngoài v t ch t và ý th c. Đ gi i quy t đ c các
v n đ chuyên sâu c a t ng h c thuy t v th gi i, thì câu h i đ t ra đ i
v i tri t h c tr c h t v n là: Th gi i t n t i bên ngoài t duy con ng i
có quan h nh th nào v i th gi i tinh th n t n t i trong ý th c con
ng i? Con ng i có kh năng hi u bi t đ n đâu v s t n t i th c c a
th gi i? B t kỳ tr ng phái tri t h c nào cũng không th l ng tránh gi i
quy t vấn đề này - m i quan h gi a vật chất và ý th c, gi a t n tại v tư
duy.
16
C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn tập, t p 20, Nxb Chính tr qu c gia, Hà N i, tr. 692 - 693.
17
C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn tập, t p 21, Nxb Chính tr qu c gia, Hà N i, tr. 403.

17. 17
Khi gi i quy t v n đ c b n, m i tri t h c không ch xác đ nh n n
t ng và đi m xu t phát c a mình đ gi i quy t các v n đ khác mà thông
qua đó, l p tr ng, th gi i quan c a các h c thuy t và c a các tri t gia
cũng đ c xác đ nh.
V n đ c b n c a tri t h c có hai m t, tr l i hai câu h i l n.
Mặt th nhất: Gi a ý th c và v t ch t thì cái nào có tr c, cái nào có
sau, cái nào quy t đ nh cái nào? Nói cách khác, khi truy tìm nguyên nhân
cu i cùng c a hi n t ng, s v t, hay s v n đ ng đang c n ph i gi i
thích, thì nguyên nhân v t ch t hay nguyên nhân tinh th n đóng vai trò là
cái quy t đ nh.
Mặt th hai: Con ng i có kh năng nh n th c đ c th gi i hay
không? Nói cách khác, khi khám phá s v t và hi n t ng, con ng i có
dám tin r ng mình s nh n th c đ c s v t và hi n t ng hay không.
Cách tr l i hai câu h i trên quy đ nh l p tr ng c a nhà tri t h c và
c a tr ng phái tri t h c, xác đ nh vi c hình thành các tr ng phái l n
c a tri t h c.
b. Ch ngh a duy v t và ch ngh a duy tâm
Vi c gi i quy t m t th nh t c a v n đ c b n c a tri t h c đã chia
các nhà tri t h c thành hai tr ng phái l n. Nh ng ng i cho r ng v t
ch t, gi i t nhiên là cái có tr c và quy t đ nh ý th c c a con ng i
đ c g i là các nhà duy v t. H c thuy t c a h h p thành các môn phái
khác nhau c a ch nghĩa duy v t, gi i thích m i hi n t ng c a th gi i
này b ng các nguyên nhân v t ch t - nguyên nhân t n cùng c a m i v n
đ ng c a th gi i này là nguyên nhân v t ch t. Ng c l i, nh ng ng i
cho r ng ý th c, tinh th n, ý ni m, c m giác là cái có tr c gi i t nhiên,
đ c g i là các nhà duy tâm. Các h c thuy t c a h h p thành các phái
khác nhau c a ch nghĩa duy tâm, ch tr ng gi i thích toàn b th gi i
này b ng các nguyên nhân t t ng, tinh th n - nguyên nhân t n cùng c a
m i v n đ ng c a th gi i này là nguyên nhân tinh th n.
- Ch ngh a duy vật: Cho đ n nay, ch nghĩa duy v t đã đ c th
hi n d i ba hình th c c b n: ch ngh a duy vật chất phác, ch ngh a
duy vật siêu hình v ch ngh a duy vật bi n ch ng.
+ Ch ngh a duy vật chất phác là k t qu nh n th c c a các nhà tri t
h c duy v t th i C đ i. Ch nghĩa duy v t th i kỳ này th a nh n t nh th
nh t c a v t ch t nh ng đ ng nh t v t ch t v i m t hay m t s ch t c
th c a v t ch t và đ a ra nh ng k t lu n mà v sau ng i ta th y mang
n ng t nh tr c quan, ngây th , ch t phác. Tuy h n ch do trình đ nh n
th c th i đ i v v t ch t và c u trúc v t ch t, nh ng ch nghĩa duy v t
ch t phác th i C đ i v c b n là đúng vì nó đã l y b n thân gi i t
nhiên đ gi i th ch th gi i, không vi n đ n Th n linh, Th ng đ hay

18. 18
các l c l ng siêu nhiên.
+ Ch ngh a duy vật siêu hình là hình th c c b n th hai trong l ch
s c a ch nghĩa duy v t, th hi n khá rõ các nhà tri t h c th k XV
đ n th k XVIII và đi n hình là th k th XVII, XVIII. Đây là th i kỳ
mà c h c c đi n đ t đ c nh ng thành t u r c r nên trong khi ti p t c
phát tri n quan đi m ch nghĩa duy v t th i C đ i, ch nghĩa duy v t
giai đo n này ch u s tác đ ng m nh m c a ph ng pháp t duy siêu
hình, c gi i - ph ng pháp nhìn th gi i nh m t c máy kh ng l mà
m i b ph n t o nên th gi i đó v c b n là trong tr ng thái bi t l p và
tĩnh t i. Tuy không ph n ánh đúng hi n th c trong toàn c c nh ng ch
nghĩa duy v t siêu hình đã góp ph n không nh vào vi c đ y lùi th gi i
quan duy tâm và tôn giáo, đ c bi t là th i kỳ chuy n ti p t đêm tr ng
Trung c sang th i Ph c h ng.
+ Ch ngh a duy vật bi n ch ng là hình th c c b n th ba c a ch
nghĩa duy v t, do C.Mác và Ph.Ăngghen xây d ng vào nh ng năm 40 c a
th k XIX, sau đó đ c V.I.Lênin phát tri n. V i s k th a tinh hoa c a
các h c thuy t tri t h c tr c đó và s d ng khá tri t đ thành t u c a
khoa h c đ ng th i, ch nghĩa duy v t bi n ch ng, ngay t khi m i ra
đ i đã kh c ph c đ c h n ch c a ch nghĩa duy v t ch t phác th i C
đ i, ch nghĩa duy v t siêu hình và là đ nh cao trong s phát tri n c a ch
nghĩa duy v t. Ch nghĩa duy v t bi n ch ng không ch ph n ánh hi n
th c đúng nh ch nh b n thân nó t n t i mà còn là m t công c h u hi u
giúp nh ng l c l ng ti n b trong xã h i c i t o hi n th c y.
- Ch ngh a duy tâm: Ch nghĩa duy tâm g m có hai phái: ch ngh a
duy tâm ch quan v ch ngh a duy tâm khách quan.
+ Ch ngh a duy tâm ch quan th a nh n t nh th nh t c a ý th c
con ngư i. Trong khi ph nh n s t n t i khách quan c a hi n th c, ch
nghĩa duy tâm ch quan kh ng đ nh m i s v t, hi n t ng ch là ph c
h p c a nh ng c m giác.
+ Ch ngh a duy tâm khách quan cũng th a nh n t nh th nh t c a ý
th c nh ng coi đó là l th tinh thần khách quan có tr c và t n t i đ c
l p v i con ng i. Th c th tinh th n khách quan này th ng đ c g i
b ng nh ng cái tên khác nhau nh ý ni m, tinh thần tuy t đ i, lý tính th
gi i, v.v..
Ch nghĩa duy tâm tri t h c cho r ng ý th c, tinh th n là cái có
tr c và s n sinh ra gi i t nhiên. B ng cách đó, ch nghĩa duy tâm đã
th a nh n s sáng t o c a m t l c l ng siêu nhiên nào đó đ i v i toàn
b th gi i. Vì v y, tôn giáo th ng s d ng các h c thuy t duy tâm làm
c s lý lu n, lu n ch ng cho các quan đi m c a mình, tuy có s khác
nhau đáng k gi a ch nghĩa duy tâm tri t h c v i ch nghĩa duy tâm tôn
giáo. Trong th gi i quan tôn giáo, lòng tin là c s ch y u và đóng vai

19. 19
trò ch đ o đ i v i v n đ ng. Còn ch nghĩa duy tâm tri t h c l i là s n
ph m c a t duy lý t nh d a trên c s tri th c và năng l c m nh m c a
t duy.
V ph ng di n nh n th c lu n, sai l m c ý c a ch nghĩa duy tâm
b t ngu n t cách xem xét phi n di n, tuy t đ i hóa, th n thánh hóa m t
m t, m t đ c t nh nào đó c a quá trình nh n th c mang t nh bi n ch ng
c a con ng i.
Bên c nh ngu n g c nh n th c, ch nghĩa duy tâm ra đ i còn có
ngu n g c xã h i. S tách r i lao đ ng tr óc v i lao đ ng chân tay và đ a
v th ng tr c a lao đ ng tr óc đ i v i lao đ ng chân tay trong các xã h i
tr c đây đã t o ra quan ni m v vai trò quy t đ nh c a nhân t tinh th n.
Trong l ch s , giai c p th ng tr và nhi u l c l ng xã h i đã t ng ng
h , s d ng ch nghĩa duy tâm làm n n t ng lý lu n cho nh ng quan
đi m ch nh tr - xã h i c a mình.
H c thuy t tri t h c nào th a nh n ch m t trong hai th c th (v t
ch t ho c tinh th n) là b n nguyên (ngu n g c) c a th gi i, quy t đ nh
s v n đ ng c a th gi i đ c g i là nhất nguyên luận (nh t nguyên lu n
duy v t ho c nh t nguyên lu n duy tâm).
Trong l ch s tri t h c cũng có nh ng nhà tri t h c gi i thích th
gi i b ng c hai b n nguyên v t ch t và tinh th n, xem v t ch t và tinh
th n là hai b n nguyên có th cùng quy t đ nh ngu n g c và s v n đ ng
c a th gi i. H c thuy t tri t h c nh v y đ c g i là nh nguyên luận
(đi n hình nh Descartes). Nh ng ng i nh nguyên lu n th ng là
nh ng ng i, trong tr ng h p gi i quy t m t v n đ nào đó, vào m t
th i đi m nh t đ nh, là ng i duy v t, nh ng vào m t th i đi m khác,
và khi gi i quy t m t v n đ khác, l i là ng i duy tâm. Song, xét đ n
cùng nh nguyên lu n thu c v ch nghĩa duy tâm.
X a nay, nh ng quan đi m, h c phái tri t h c th c ra là r t phong
phú và đa d ng. Nh ng dù đa d ng đ n m y, chúng cũng ch thu c v hai
l p tr ng c b n. Tri t h c do vậy đư c chia th nh hai trư ng phái
chính: ch ngh a duy vật v ch ngh a duy tâm. L ch s tri t h c do v y
cũng ch y u là l ch s đ u tranh c a hai tr ng phái duy v t và duy tâm.
c. Thuy t có th bi t (Khả tri) và thuy t không th bi t (B t khả
tri)
Đây là k t qu c a cách gi i quy t m t th hai v n đ c b n c a
tri t h c. V i câu h i “Con ng i có th nh n th c đ c th gi i hay
không?”, tuy t đ i đa s các nhà tri t h c (c duy v t và duy tâm) tr l i
m t cách kh ng đ nh: th a nh n kh năng nh n th c đ c th gi i c a
con ng i.
H c thuy t tri t h c kh ng đ nh kh năng nh n th c c a con ng i

20. 20
đ c g i là thuy t Khả tri (Gnosticism, Thuy t có th bi t). Thuy t kh
tri kh ng đ nh con ng i v nguyên t c có th hi u đ c b n ch t c a s
v t. Nói cách khác, c m giác, bi u t ng, quan ni m và nói chung ý th c
mà con ng i có đ c v s v t v nguyên t c, là phù h p v i b n thân
s v t.
H c thuy t tri t h c ph nh n kh năng nh n th c c a con ng i
đ c g i là thuy t không thể bi t (bất khả tri). Theo thuy t này, con
ng i, v nguyên t c, không th hi u đ c b n ch t c a đ i t ng. K t
qu nh n th c mà loài ng i có đ c, theo thuy t này, ch là hình th c b
ngoài, h n h p và c t xén v đ i t ng. Các hình nh, t nh ch t, đ c
đi m… c a đ i t ng mà các giác quan c a con ng i thu nh n đ c
trong quá trình nh n th c, cho dù có t nh xác th c, cũng không cho phép
con ng i đ ng nh t chúng v i đ i t ng. Đó không ph i là cái tuy t đ i
tin c y.
B t kh tri không tuy t đ i ph nh n nh ng th c t i siêu nhiên hay
th c t i đ c c m giác c a con ng i, nh ng v n kh ng đ nh ý th c con
ng i không th đ t t i th c t i tuy t đ i hay th c t i nh nó v n có, vì
m i th c t i tuy t đ i đ u n m ngoài kinh nghi m c a con ng i v th
gi i. Thuy t B t kh tri cũng không đ t v n đ v ni m tin, mà là ch ph
nh n kh năng vô h n c a nh n th c.
Thu t ng “b t kh tri” (Agnosticism) đ c đ a ra năm 1869 b i
Thomas Henry Huxley (1825 - 1895), nhà tri t h c t nhiên ng i Anh,
ng i đã khái quát th c ch t c a l p tr ng này t các t t ng tri t h c
c a D. Hume và I. Cant . Đ i bi u đi n hình cho nh ng nhà tri t h c b t
kh tri cũng ch nh là Hume và Cant .
Ít nhi u liên quan đ n thuy t b t kh tri là s ra đ i c a trào l u hoài
nghi luận t tri t h c Hy L p C đ i. Nh ng ng i theo trào l u này
nâng s hoài nghi lên thành nguyên t c trong vi c xem xét tri th c đã đ t
đ c và cho r ng con ng i không th đ t đ n chân lý khách quan. Tuy
c c đoan v m t nh n th c, nh ng Hoài nghi luận th i Ph c h ng đã gi
vai trò quan tr ng trong cu c đ u tranh ch ng h t t ng và quy n uy
c a Giáo h i Trung c . Hoài nghi luận th a nh n s hoài nghi đ i v i c
Kinh thánh và các t n đi u tôn giáo.
Quan ni m b t kh tri đã có trong tri t h c ngay t Epicurus (341 -
270 tr.CN) khi ông đ a ra nh ng lu n thuy t ch ng l i quan ni m đ ng
th i v chân lý tuy t đ i. Nh ng ph i đ n Cant , b t kh tri m i tr thành
h c thuy t tri t h c có nh h ng sâu r ng đ n tri t h c, khoa h c và
th n h c châu Âu. Tr c Cant , Hume quan ni m tri th c con ng i ch
d ng trình đ kinh nghi m. Chân lý ph i phù h p v i kinh nghi m.
Hume ph nh n nh ng s tr u t ng hóa v t quá kinh nghi m, dù là
nh ng khái quát có giá tr . Nguyên t c kinh nghi m (Principle of

21. 21
Experience) c a Hume th c ra có ý nghĩa đáng k cho s xu t hi n c a
các khoa h c th c nghi m. Tuy nhiên, vi c tuy t đ i hóa kinh ngi m đ n
m c ph nh n các th c t i siêu nhiên, đã khi n Hume r i vào b t kh tri.
M c dù quan đi m b t kh tri c a Cant không ph nh n các th c
t i siêu nhiên nh Hume, nh ng v i thuy t v Vật t nó (Ding an sich),
Cant đã tuy t đ i hóa s bí n c a đ i t ng đ c nh n th c. Cant cho
r ng con ng i không th có đ c nh ng tri th c đúng đ n, chân th c,
b n ch t v nh ng th c t i n m ngoài kinh nghi m kh giác (Verstand).
Vi c kh ng đ nh v s b t l c c a trí tu tr c th gi i th c t i đã làm
nên quan đi m b t kh tri vô cùng đ c đáo c a Cant .
Trong l ch s tri t h c, thuy t B t kh tri và quan ni m Vật t nó
c a Cant đã b Feuerbach (Phoi b c) và Hêghen phê phán gay g t. Trên
quan đi m duy v t bi n ch ng, Ph.Ăngghen ti p t c phê phán Cant , khi
kh ng đ nh kh năng nh n th c vô t n c a con ng i. Theo Ph.Ăngghen,
con ng i có th nh n th c đ c và nh n th c đ c m t cách đúng đ n
b n ch t c a m i s v t và hi n t ng. Không có m t ranh gi i nào c a
Vật t nó mà nh n th c c a con ng i không th v t qua đ c. Ông
vi t: “N u chúng ta có th minh ch ng đ c tính chính xác c a quan
đi m c a chúng ta v m t hi n t ng t nhiên nào đó, b ng cách t
chúng ta làm ra hi n t ng y, b ng cách t o ra nó t nh ng đi u ki n
c a nó, và h n n a, còn b t nó ph i ph c v m c đ ch c a chúng ta, thì s
không còn có cái “v t t nó” không th n m đ c c a Cant n a”18
.
Nh ng ng i theo Kh tri lu n tin t ng r ng, nh n th c là m t quá
trình không ng ng đi sâu khám phá b n ch t s v t. V i quá trình đó, V t
t nó s bu c ph i bi n thành “V t cho ta”.
3. Bi n ch ng và siêu hình
a. Khái ni m bi n ch ng và siêu hình trong l ch s
Các khái ni m “bi n ch ng” và “siêu hình” trong l ch s tri t h c
đ c dùng theo m t s nghĩa khác nhau. Nghĩa xu t phát c a t “bi n
ch ng” là ngh thu t tranh lu n đ tìm chân lý b ng cách phát hi n mâu
thu n trong cách l p lu n (Do Xôcrát dùng). Nghĩa xu t phát c a t “siêu
hình” là dùng đ ch tri t h c, v i tính cách là khoa h c siêu c m tính, phi
th c nghi m (Do Arixt t dùng)
Trong tri t h c hi n đ i, đ c bi t là tri t h c mác x t, chúng đ c
dùng, tr c h t đ ch hai ph ng pháp t duy chung nh t đ i l p nhau,
đó là ph ng pháp bi n ch ng và ph ng pháp siêu hình.
S đ i l p gi a hai phương pháp tư duy
Phương pháp siêu hình
18
C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn tập, t p 21, Nxb Chính tr qu c gia, Hà N i, tr. 406.

22. 22
+ Nh n th c đ i t ng tr ng thái cô l p, tách r i đ i t ng ra kh i
các quan h đ c xem xét và coi các m t đ i l p v i nhau có m t ranh
gi i tuy t đ i.
+ Nh n th c đ i t ng tr ng thái tĩnh; đ ng nh t đ i t ng v i
tr ng thái tĩnh nh t th i đó. Th a nh n s bi n đ i ch là s bi n đ i v s
l ng, v các hi n t ng b ngoài. Nguyên nhân c a s bi n đ i coi là
n m bên ngoài đ i t ng.
Ph ng pháp siêu hình có c i ngu n h p lý c a nó t trong khoa
h c c đi n. Mu n nh n th c b t kỳ m t đ i t ng nào, tr c h t con
ng i ph i tách đ i t ng y ra kh i nh ng liên h nh t đ nh và nh n
th c nó tr ng thái không bi n đ i trong m t không gian và th i gian xác
đ nh. Đó là ph ng pháp đ c đ a t toán h c và v t lý h c c đi n vào
các khoa h c th c nghi m và vào tri t h c. Song ph ng pháp siêu hình
ch có tác d ng trong m t ph m vi nh t đ nh b i hi n th c khách quan,
trong b n ch t c a nó, không r i r c và không ng ng đ ng nh ph ng
pháp t duy này quan ni m.
Ph ng pháp siêu hình có công l n trong vi c gi i quy t các v n đ
có liên quan đ n c h c c đi n. Nh ng khi m r ng ph m vi khái quát
sang gi i quy t các v n đ v v n đ ng, v liên h thì l i làm cho nh n
th c r i vào ph ng pháp lu n siêu hình. Ph.Ăngghen đã ch rõ, ph ng
pháp siêu hình “ch nhìn th y nh ng s v t riêng bi t mà không nhìn th y
m i liên h qua l i gi a nh ng s v t y, ch nhìn th y s t n t i c a
nh ng s v t y mà không nhìn th y s phát sinh và s tiêu vong c a
nh ng s v t y, ch nhìn th y tr ng thái tĩnh c a nh ng s v t y mà
quên m t s v n đ ng c a nh ng s v t y, ch nhìn th y cây mà không
th y r ng”19
.
Phương pháp bi n ch ng
+ Nh n th c đ i t ng trong các m i liên h ph bi n v n có c a nó.
Đ i t ng và các thành ph n c a đ i t ng luôn trong s l thu c, nh
h ng nhau, ràng bu c, quy đ nh l n nhau.
+ Nh n th c đ i t ng tr ng thái luôn v n đ ng bi n đ i, n m
trong khuynh h ng ph quát là phát tri n. Quá trình v n đ ng này thay
đ i c v l ng và c v ch t c a các s v t, hi n t ng. Ngu n g c c a
s v n đ ng, thay đ i đó là s đ u tranh c a các m t đ i l p c a mâu
thu n n i t i c a b n thân s v t.
Quan đi m bi n ch ng cho phép ch th nh n th c không ch th y
nh ng s v t riêng bi t mà còn th y c m i liên h gi a chúng, không ch
th y s t n t i c a s v t mà còn th y c s sinh thành, phát tri n và s
tiêu vong c a s v t, không ch th y tr ng thái tĩnh c a s v t mà còn
19
C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn tập, t p 20, Nxb Chính tr qu c gia, Hà N i, tr. 37.

23. 23
th y c tr ng thái đ ng c a nó. Ph.Ăngghen nh n xét, t duy c a nhà siêu
hình ch d a trên nh ng ph n đ tuy t đ i không th dung nhau đ c, đ i
v i h m t s v t ho c t n tai ho c không t n t i, m t s v t không th
v a là chính nó l i v a là cái khác, cái kh ng đ nh và cái ph đ nh tuy t
đ i bài tr l n nhau. Ng c l i, t duy bi n ch ng là t duy m m d o,
linh ho t, không tuy t đ i hóa nh ng ranh gi i nghiêm ng t. Ph ng
pháp bi n ch ng là ph ng pháp c a t duy phù h p v i m i hi n th c.
Nó th a nh n m t ch nh th trong lúc v a là nó l i v a không ph i là nó;
th a nh n cái kh ng đ nh và cái ph đ nh v a lo i tr nhau l i v a g n bó
v i nhau20
.
Ph ng pháp bi n ch ng ph n ánh hi n th c đúng nh nó t n t i.
Nh v y, ph ng pháp t duy bi n ch ng tr thành công c h u hi u
giúp con ng i nh n th c và c i t o th gi i và là ph ng pháp lu n t i
u c a m i khoa h c.
b. Các hình th c c a phép bi n ch ng trong l ch s
Cùng v i s phát tri n c a t duy con ng i, ph ng pháp bi n
ch ng đã tr i qua ba giai đo n phát tri n, đ c th hi n trong tri t h c v i
ba hình th c l ch s c a nó: phép bi n ch ng t phát, phép bi n ch ng
duy tâm và phép bi n ch ng duy vật.
+ Hình th c th nh t là phép bi n ch ng t phát th i C đ i. Các
nhà bi n ch ng c ph ng Đông l n ph ng Tây th i C đ i đã th y
đ c các s v t, hi n t ng c a vũ tr v n đ ng trong s sinh thành, bi n
hóa vô cùng vô t n. Tuy nhiên, nh ng gì các nhà bi n ch ng th i đó th y
đ c ch là tr c ki n, ch a có các k t qu c a nghiên c u và th c nghi m
khoa h c minh ch ng.
+ Hình th c th hai là phép bi n ch ng duy tâm. Đ nh cao c a hình
th c này đ c th hi n trong tri t h c c đi n Đ c, ng i kh i đ u là
Cant và ng i hoàn thi n là Hêghen. Có th nói, l n đ u tiên trong l ch
s phát tri n c a t duy nhân lo i, các nhà tri t h c Đ c đã trình bày m t
cách có h th ng nh ng n i dung quan tr ng nh t c a ph ng pháp bi n
ch ng. Bi n ch ng theo h , b t đ u t tinh th n và k t thúc tinh th n.
Th gi i hi n th c ch là s ph n ánh bi n ch ng c aý ni m nên phép
bi n ch ng c a các nhà tri t h c c đi n Đ c là bi n ch ng duy tâm.
+ Hình th c th ba là phép bi n ch ng duy vật. Phép bi n ch ng duy
v t đ c th hi n trong tri t h c do C.Mác và Ph.Ăngghen xây d ng, sau
đó đ c V.I.Lênin và các nhà tri t h c h u th phát tri n. C.Mác và
Ph.Ăngghen đã g t b t nh th n b , t bi n c a tri t h c c đi n Đ c, k
th a nh ng h t nhân h p lý trong phép bi n ch ng duy tâm đ xây d ng
phép bi n ch ng duy v t v i t nh cách là h c thuy t về m i liên h ph
20
C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn tập, t p 20, Nxb Chính tr qu c gia, Hà N i, tr. 696.

24. 24
bi n v về s phát triển dư i hình th c ho n b nhất. Công lao c a Mác
và Ph.Ăngghen còn ch t o đ c s th ng nh t gi a ch nghĩa duy v t
v i phép bi n ch ng trong l ch s phát tri n tri t h c nhân lo i, làm cho
phép bi n ch ng tr thành phép bi n ch ng duy vật và ch nghĩa duy v t
tr thành ch ngh a duy vật bi n ch ng.
II. TRI T H C MÁC - LÊNIN VÀ VAI TRÒ C A TRI T H C
MÁC - LÊNIN TRONG I S NG XÃ H I
1. S ra i và phát tri n c a tri t h c Mác - Lênin
a. Nh ng đi u ki n l ch s c a s ra đ i tri t h c Mác
S xu t hi n tri t h c Mác là m t cu c cách m ng vĩ đ i trong l ch
s tri t h c. Đó là k t qu t t y u c a s phát tri n l ch s t t ng tri t
h c và khoa h c c a nhân lo i, trong s ph thu c vào nh ng đi u ki n
kinh t - xã h i, mà tr c ti p là th c ti n đ u tranh giai c p c a giai c p
vô s n v i giai c p t s n. Đó cũng là k t qu c a s th ng nh t gi a đi u
ki n khách quan và nhân t ch quan c a C.Mác và Ph.Ăngghen.
* Đi u ki n kinh t - xã h i
S c ng c và phát triển c a phương th c sản xuất tư bản ch ngh a
trong điều ki n cách mạng công nghi p.
Tri t h c Mác ra đ i vào nh ng năm 40 c a th k XIX. S phát
tri n r t m nh m c a l c l ng s n xu t do tác đ ng c a cu c cách m ng
công nghi p, làm cho ph ng th c s n xu t t b n ch nghĩa đ c c ng
c v ng ch c là đ c đi m n i b t trong đ i s ng kinh t - xã h i nh ng
n c ch y u c a châu Âu. N c Anh đã hoàn thành cu c cách m ng
công nghi p và tr thành c ng qu c công nghi p l n nh t. Pháp, cu c
cách m ng công nghi p đang đi vào giai đo n hoàn thành. Cu c cách
m ng công nghi p cũng làm cho n n s n xu t xã h i Đ c đ c phát
tri n m nh ngay trong lòng xã h i phong ki n. Nh n đ nh v s phát tri n
m nh m c a l c l ng s n xu t nh v y, C.Mác và Ph.Ăngghen vi t:
"Giai c p t s n, trong quá trình th ng tr giai c p ch a đ y m t th k ,
đã t o ra nh ng l c l ng s n xu t nhi u h n và đ s h n l c l ng s n
xu t c a t t c các th h tr c kia g p l i"21
.
S phát tri n m nh m l c l ng s n xu t làm cho quan h s n xu t
t b n ch nghĩa đ c c ng c , ph ng th c s n xu t t b n ch nghĩa
phát tri n m nh m trên c s v t ch t - k thu t c a ch nh mình, do đó
đã th hi n rõ t nh h n h n c a nó so v i ph ng th c s n xu t phong
ki n.
M t khác, s phát tri n c a ch nghĩa t b n làm cho nh ng mâu
21
C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, t. 4, Nxb Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, tr. 603.

25. 25
thu n xã h i càng thêm gay g t và b c l ngày càng rõ r t. C a c i xã h i
tăng lên nh ng ch ng nh ng lý t ng v bình đ ng xã h i mà cu c cách
m ng t t ng nêu ra đã không th c hi n đ c mà l i làm cho b t công
xã h i tăng thêm, đ i kháng xã h i sâu s c h n, nh ng xung đ t gi a vô
s n và t s n đã tr thành nh ng cu c đ u tranh giai c p.
S xuất hi n c a giai cấp vô sản trên vũ đ i l ch s v i tính cách
m t l c lư ng chính tr - xã h i đ c lập là nhân t chính tr - xã h i quan
tr ng cho s ra đ i tri t h c Mác.
Giai c p vô s n và giai c p t s n ra đ i, l n lên cùng v i s hình
thành và phát tri n c a ph ng th c s n xu t t b n ch nghĩa trong lòng
ch đ phong ki n. Giai c p vô s n cũng đã đi theo giai c p t s n trong
cu c đ u tranh l t đ ch đ phong ki n.
Khi ch đ t b n ch nghĩa đ c xác l p, giai c p t s n tr thành
giai c p th ng tr xã h i và giai c p vô s n là giai c p b tr thì mâu thu n
gi a vô s n v i t s n v n mang tính ch t đ i kháng càng phát tri n, tr
thành nh ng cu c đ u tranh giai c p. Cu c kh i nghĩa c a th d t
Lyông (Pháp) năm 1831, b đàn áp và sau đó l i n ra vào năm 1834, "đã
v ch ra m t đi u bí m t quan tr ng - nh m t t báo chính th c c a chính
ph h i đó đã nh n đ nh - đó là cu c đ u tranh bên trong, di n ra trong xã
h i, gi a giai c p nh ng ng i có c a và giai c p nh ng k không có gì
h t...". Anh, có phong trào Hi n ch ng vào cu i nh ng năm 30 th k
XIX, là "phong trào cách m ng vô s n to l n đ u tiên, th t s có tính ch t
qu n chúng và có hình th c chính tr ”22
. N c Đ c còn đang vào đêm
tr c c a cu c cách m ng t s n, song s phát tri n công nghi p trong
đi u ki n cách m ng công nghi p đã làm cho giai c p vô s n l n nhanh,
nên cu c đ u tranh c a th d t Xilêdi cũng đã mang t nh ch t giai c p
t phát và đã đ a đ n s ra đ i m t t ch c vô s n cách m ng là "Đ ng
minh nh ng ng i ch nh nghĩa".
Trong hoàn c nh l ch s đó, giai c p t s n không còn đóng vai trò
là giai c p cách m ng. Anh và Pháp, giai c p t s n đang là giai c p
th ng tr , l i ho ng s tr c cu c đ u tranh c a giai c p vô s n nên không
còn là l c l ng cách m ng trong quá trình c i t o dân ch nh tr c.
Giai c p t s n Đ c đang l n lên trong lòng ch đ phong ki n, v n đã
khi p s b o l c cách m ng khi nhìn vào t m g ng Cách m ng t s n
Pháp 1789, nay l i thêm s hãi tr c s phát tri n c a phong trào công
nhân Đ c. Nó m t ng bi n đ i n n quân ch phong ki n Đ c thành
n n dân ch t s n m t cách hoà bình. Vì v y, giai c p vô s n xu t hi n
trên vũ đài l ch s không ch có s m nh là "k phá ho i" ch nghĩa t
b n mà còn là l c l ng tiên phong trong cu c đ u tranh cho n n dân ch
và ti n b xã h i.
22
V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Ti n b , M. 1977, t. 38, tr. 365.

26. 26
Th c tiễn cách mạng c a giai cấp vô sản l cơ s ch y u nhất cho
s ra đ i tri t h c Mác.
Tri t h c, theo cách nói c a Hegel, là s n m b t th i đ i b ng t
t ng. Vì v y, th c ti n xã h i nói chung, nh t là th c ti n cách m ng vô
s n, đòi h i ph i đ c soi sáng b i lý lu n nói chung và tri t h c nói
riêng. Nh ng v n đ c a th i đ i do s phát tri n c a ch nghĩa t b n
đ t ra đã đ c ph n ánh b i t duy lý lu n t nh ng l p tr ng giai c p
khác nhau. T đó hình thành nh ng h c thuy t v i tính cách là m t h
th ng nh ng quan đi m lý lu n v tri t h c, kinh t và chính tr xã h i
khác nhau. Đi u đó đ c th hi n r t rõ qua các trào l u khác nhau c a
ch nghĩa xã h i th i đó. S lý gi i v nh ng khuy t t t c a xã h i t b n
đ ng th i, v s c n thi t ph i thay th nó b ng xã h i t t đ p, th c hi n
đ c s bình đ ng xã h i theo nh ng l p tr ng giai c p khác nhau đã
s n sinh ra nhi u bi n th c a ch nghĩa xã h i nh : "ch nghĩa xã h i
phong ki n", "ch nghĩa xã h i ti u t s n", "ch nghĩa xã h i t s n",...
S xu t hi n giai c p vô s n cách m ng đã t o c s xã h i cho s
hình thành lý lu n ti n b và cách m ng m i. Đó là lý lu n th hi n th
gi i quan cách m ng c a giai c p cách m ng tri t đ nh t trong l ch s ,
do đó, k t h p m t cách h u c t nh cách m ng và tính khoa h c trong
b n ch t c a mình; nh đó, nó có kh năng gi i đáp b ng lý lu n nh ng
v n đ c a th i đ i đ t ra. Lý lu n nh v y đã đ c sáng t o nên b i
C.Mác và Ph.Ăngghen, trong đó tri t h c đóng vai trò là c s lý lu n
chung: c s th gi i quan và ph ng pháp lu n.
* Ngu n g c lý lu n và ti n đ khoa h c t nhiên
Ngu n g c lý luận
Đ xây d ng h c thuy t c a mình ngang t m cao c a trí tu nhân
lo i, C.Mác và Ph.Ăngghen đã k th a nh ng thành t u trong l ch s t
t ng c a nhân lo i. Lênin vi t: "L ch s tri t h c và l ch s khoa h c xã
h i ch ra m t cách hoàn toàn rõ ràng r ng ch nghĩa Mác không có gì là
gi ng "ch nghĩa tông phái", hi u theo nghĩa là m t h c thuy t đóng k n
và c ng nh c, n y sinh ngoài con đ ng phát tri n vĩ đ i c a văn minh
th gi i". Ng i còn ch rõ, h c thuy t c a Mác "ra đ i là s th a k
th ng và tr c ti p nh ng h c thuy t c a nh ng đ i bi u xu t s c nh t
trong tri t h c, trong kinh t chính tr h c và trong ch nghĩa xã h i".
Tri t h c c đi n Đ c, đ c bi t nh ng “h t nhân h p lý” trong tri t
h c c a hai nhà tri t h c tiêu bi u là Hegel và Feuerbach, là ngu n g c lý
lu n tr c ti p c a tri t h c Mác.
C.Mác và Ph.Ăngghen đã t ng là nh ng ng i theo h c tri t h c
Hegel. Sau này, c khi đã t b ch nghĩa duy tâm c a tri t h c Hegel,
các ông v n đánh giá cao t t ng bi n ch ng c a nó. Chính cái "h t

27. 27
nhân h p lý" đó đã đ c Mác k th a b ng cách c i t o, l t b cái v
th n b đ xây d ng nên lý lu n m i c a phép bi n ch ng - phép bi n
ch ng duy v t. Trong khi phê phán ch nghĩa duy tâm c a Hegel,
C.Mác đã d a vào truy n th ng c a ch nghĩa duy v t tri t h c mà tr c
ti p là ch nghĩa duy v t tri t h c c a Feuerbach; đ ng th i đã c i t o
ch nghĩa duy v t cũ, kh c ph c tính ch t siêu hình và nh ng h n ch
l ch s khác c a nó. T đó C.Mác và Ph.Ăngghen xây d ng nên tri t
h c m i, trong đó ch nghĩa duy v t và phép bi n ch ng th ng nh t v i
nhau m t cách h u c . V i tính cách là nh ng b ph n h p thành h
th ng lý lu n c a tri t h c Mác, ch nghĩa duy v t và phép bi n ch ng
đ u có s bi n đ i v ch t so v i ngu n g c c a chúng. Không th y đi u
đó, mà hi u ch nghĩa duy v t bi n ch ng nh s l p ghép c h c ch
nghĩa duy v t c a tri t h c Feuerbach v i phép bi n ch ng Hegel, s
không hi u đ c tri t h c Mác. Đ xây d ng tri t h c duy v t bi n
ch ng, C.Mác đã c i t o c ch nghĩa duy v t cũ, c phép bi n ch ng
c a Hegel. C.Mác vi t: "Ph ng pháp bi n ch ng c a tôi không nh ng
khác ph ng pháp c a Hegel v c b n mà còn đ i l p h n v i ph ng
pháp y n a". Gi i thoát ch nghĩa duy v t kh i phép siêu hình, Mác đã
làm cho ch nghĩa duy v t tr nên hoàn b và m r ng h c thuy t y t
ch nh n th c gi i t nhiên đ n ch nh n th c xã h i loài ng i.
S hình thành t t ng tri t h c C.Mác và Ph.Ăngghen di n ra
trong s tác đ ng l n nhau và thâm nh p vào nhau v i nh ng t t ng, lý
lu n v kinh t và chính tr - xã h i.
Vi c k th a và c i t o kinh t chính tr h c v i nh ng đ i bi u xu t
s c là Adam Smith (A.Xmit) và David Ricardo (Đ. Ricacđô) không
nh ng làm ngu n g c đ xây d ng h c thuy t kinh t mà còn là nhân t
không th thi u đ c trong s hình thành và phát tri n tri t h c Mác.
Ch nh Mác đã nói r ng, vi c nghiên c u nh ng v n đ tri t h c v xã h i
đã khi n ông ph i đi vào nghiên c u kinh t h c và nh đó m i có th đi
t i hoàn thành quan ni m duy v t l ch s , đ ng th i xây d ng nên h c
thuy t v kinh t c a mình.
Ch nghĩa xã h i không t ng Pháp v i nh ng đ i bi u n i ti ng
nh Saint Simon (Xanh Ximông) và Charles Fourier (Sácl Phuriê) là
m t trong ba ngu n g c lý lu n c a ch nghĩa Mác. Đ ng nhiên, đó là
ngu n g c lý lu n tr c ti p c a h c thuy t Mác v ch nghĩa xã h i - ch
nghĩa xã h i khoa h c. Song, n u nh tri t h c Mác nói chung, ch nghĩa
duy v t l ch s nói riêng là ti n đ lý lu n tr c ti p làm cho ch nghĩa xã
h i phát tri n t không t ng thành khoa h c, thì đi u đó cũng có nghĩa
là s hình thành và phát tri n tri t h c Mác không tách r i v i s phát
tri n nh ng quan đi m lý lu n v ch nghĩa xã h i c a Mác.
Tiền đề khoa h c t nhiên

28. 28
Cùng v i nh ng ngu n g c lý lu n trên, nh ng thành t u khoa h c
t nhiên là nh ng ti n đ cho s ra đ i tri t h c Mác. Đi u đó đ c c t
nghĩa b i m i liên h khăng kh t gi a tri t h c và khoa h c nói chung,
khoa h c t nhiên nói riêng. S phát tri n t duy tri t h c ph i d a trên
c s tri th c do các khoa h c c th đem l i. Vì th , nh Ph.Ăngghen đã
ch rõ, m i khi khoa h c t nhiên có nh ng phát minh mang tính ch t
v ch th i đ i thì ch nghĩa duy v t không th không thay đ i hình th c
c a nó.
Trong nh ng th p k đ u th k XIX, khoa h c t nhiên phát tri n
m nh v i nhi u phát minh quan tr ng. Nh ng phát minh l n c a khoa
h c t nhiên làm b c l rõ tính h n ch và s b t l c c a ph ng pháp t
duy siêu hình trong vi c nh n th c th gi i. Ph ng pháp t duy siêu
hình n i b t th k XVII và XVIII đã tr thành m t tr ng i l n cho s
phát tri n khoa h c. Khoa h c t nhiên không th ti p t c n u không "t
b t duy siêu hình mà quay tr l i v i t duy bi n ch ng, b ng cách này
hay cách khác". M t khác, v i nh ng phát minh c a mình, khoa h c đã
cung c p c s tri th c khoa h c đ phát tri n t duy bi n ch ng v t
kh i tính t phát c a phép bi n ch ng C đ i, đ ng th i thoát kh i v
th n bí c a phép bi n ch ng duy tâm. T duy bi n ch ng tri t h c C
đ i, nh nh n đ nh c a Ph.Ăngghen, tuy m i ch là "m t tr c ki n thiên
tài"; nay đã là k t qu c a m t công trình nghiên c u khoa h c ch t ch
d a trên tri th c khoa h c t nhiên h i đó. Ph.Ăngghen nêu b t ý nghĩa
c a ba phát minh l n đ i v i s hình thành tri t h c duy v t bi n ch ng:
đ nh lu t b o toàn và chuy n hóa năng l ng, thuy t t bào và thuy t ti n
hóa c a Charles Darwin (Đácuyn). V i nh ng phát minh đó, khoa h c đã
v ch ra m i liên h th ng nh t gi a nh ng d ng t n t i khác nhau, các
hình th c v n đ ng khác nhau trong tính th ng nh t v t ch t c a th gi i,
v ch ra tính bi n ch ng c a s v n đ ng và phát tri n c a nó. Đánh giá
v ý nghĩa c a nh ng thành t u khoa h c t nhiên th i y, Ph.Ăngghen
vi t: "Quan ni m m i v gi i t nhiên đã đ c hoàn thành trên nh ng nét
c b n: T t c cái gì c ng nh c đ u b tan ra, t t c cái gì là c đ nh đ u
bi n thành mây khói, và t t c nh ng gì đ c bi t mà ng i ta cho là t n
t i vĩnh c u thì đã tr thành nh t th i; và ng i ta đã ch ng minh r ng
toàn b gi i t nhiên đ u v n đ ng theo m t dòng và tu n hoàn vĩnh
c u"23
.
Nh v y, tri t h c Mác cũng nh toàn b ch nghĩa Mác ra đ i nh
m t t t y u l ch s không nh ng vì đ i s ng và th c ti n, nh t là th c ti n
cách m ng c a giai c p công nhân, đòi h i ph i có lý lu n m i soi đ ng
mà còn vì nh ng ti n đ cho s ra đ i lý lu n m i đã đ c nhân lo i t o
ra.
23
C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, t. 20, Nxb Chính tr qu c gia, Hà N i, 1994, tr. 471.

29. 29
* Nhân t ch quan trong s hình thành tri t h c Mác
Tri t h c Mác xu t hi n không ch là k t qu c a s v n đ ng và
phát tri n có tính quy lu t c a các nhân t khách quan mà còn đ c hình
thành thông qua vai trò c a nhân t ch quan. Thiên tài và ho t đ ng th c
ti n không bi t m t m i c a C.Mác và Ph.Ăngghen, l p tr ng giai c p
công nhân và tình c m đ c bi t c a hai ông đ i v inhân dân lao đ ng,
hoà quy n v i tình b n vĩ đ i c a hai nhà cách m ng đã k t tinh thành
nhân t ch quan cho s ra đ i c a tri t h c Mác.
S dĩ C.Mác và Ph.Ăngghen đã làm nên đ c b c ngo t cách
m ng trong lí lu n và xây d ng đ c m t khoa h c tri t h c m i, là vì hai
ông là nh ng thiên tài ki t xu t có s k t h p nhu n nhuy n và sâu s c
nh ng ph m ch t tinh tuý và uyên bác nh t c a nhà bác h c và nhà cách
m ng. Chi u sâu c a t duy tri t h c, chi u r ng c a nhãn quan khoa h c,
quan đi m sáng t o trong vi c gi i quy t nh ng nhi m v do th c ti n đ t
ra là ph m ch t đ c bi t n i b t c a hai ông. C.Mác (1818 - 1883) đã b o
v lu n án ti n sĩ tri t h c m t cách xu t s c khi m i 24 tu i. V i m t trí
tu uyên bác bao trùm nhi u lĩnh v c r ng l n và m t nhãn quan chính tr
đ c bi t nh y c m; C.Mác đã v t qua nh ng h n ch l ch s c a các nhà
tri t h c đ ng th i đ gi i đáp thành công nh ng v n đ b c thi t v
m t lí lu n c a nhân lo i. "Thiên tài c a Mác chính là ch ông đã gi i
đáp đ c nh ng v n đ mà t t ng tiên ti n c a nhân lo i đã nêu ra"24
.
C C.Mác và Ph.Ăngghen đ u xu t thân t t ng l p trên c a xã h i
đ ng th i, nh ng hai ông đ u s m t nguy n hi n dâng cu c đ i mình
cho cu c đ u tranh vì h nh phúc c a nhân lo i. B n thân C.Mác và
Ph.Ăngghen đ u tích c c tham gia ho t đ ng th c ti n. T ho t đ ng đ u
tranh trên báo ch đ n tham gia phong trào đ u tranh c a công nhân, tham
gia thành l p và ho t đ ng trong các t ch c c a công nhân... S ng trong
phong trào công nhân, đ c t n m t ch ng ki n nh ng s b t công gi a
ông ch t b n và ng i lao đ ng làm thuê, hi u sâu s c cu c s ng kh n
kh c a ng i lao đ ng và thông c m v i h , C.Mác và Ph.Ăngghen đã
đ ng v phía nh ng ng i cùng kh , đ u tranh không m t m i vì l i ích
c a h , trang b cho h m t công c s c bén đ nh n th c và c i t o th
gi i. G n ch t ho t đ ng lí lu n và ho t đ ng th c ti n đã t o nên đ ng
l c sáng t o c a C.Mác và Ph.Ăngghen.
Thông qua lao đ ng khoa h c nghiêm túc, công phu, đ ng th i
thông qua ho t đ ng th c ti n t ch c c không m t m i, C.Mác và
Ph.Ăngghen đã th c hi n m t b c chuy n l p tr ng t dân ch cách
m ng và nhân đ o ch nghĩa sang l p tr ng giai c p công nhân và nhân
đ o c ng s n. Ch đ ng trên l p tr ng giai c p công nhân m i đ a ra
đ c quan đi m duy v t l ch s mà nh ng ng i b h n ch b i l p
24
V.I.Lênin, Toàn tập, t. 23, Nxb Ti n b , M, 1980, tr. 49.

30. 30
tr ng giai c p cũ không th đ a ra đ c; m i làm cho nghiên c u khoa
h c th c s tr thành ni m say mê nh n th c nh m gi i đáp v n đ gi i
phóng con ng i, gi i phóng giai c p, gi i phóng nhân lo i.
Cũng nh C.Mác, Ph.Ăngghen (1820 - 1895), ngay t th i trai tr đã
t ra có năng khi u đ c bi t và ngh l c nghiên c u, h c t p phi th ng.
C.Mác tìm th y Ph.Ăngghen m t ng i cùng t t ng, m t ng i b n
nh t m c trung th y và m t ng i đ ng ch tr l c g n bó m t thi t trong
s nghi p chung. "Giai c p vô s n châu Âu có th nói r ng khoa h c c a
mình là tác ph m sáng t o c a hai bác h c kiêm chi n sĩ mà tình b n đã
v t xa t t c nh ng gì là c m đ ng nh t trong nh ng truy n thuy t c a
đ i x a k v tình b n c a con ng i"25
.
b. Nh ng th i kỳ ch y u trong s hình thành và phát tri n c a
Tri t h c Mác
* Th i kỳ hình th nh tư tư ng tri t h c v i bư c quá đ t ch
ngh a duy tâm v dân ch cách mạng sang ch ngh a duy vật và ch
ngh a c ng sản (1841 - 1844)
Các Mác sinh ngày 5 tháng 5 năm 1818 t i Trier, V ng qu c Ph .
Mác, tinh th n nhân đ o ch nghĩa và xu h ng yêu t do đã s m hình
thành và phát tri n ngay th i th u, do nh h ng t t c a gia đình, nhà
tr ng và các quan h xã h i. Cu c đ i sinh viên c a Mác đã đ c nh ng
ph m ch t đ o đ c - tinh th n cao đ p đó đ nh h ng, không ng ng đ c
b i d ng và phát tri n đ a ông đ n v i ch nghĩa dân ch cách m ng và
quan đi m vô th n.
Sau khi t t nghi p trung h c v i bài lu n n i ti ng v b u nhi t
huy t cách m ng c a m t thanh niên mu n ch n cho mình m t ngh có
th c ng hi n nhi u nh t cho nhân lo i, C.Mác đ n h c lu t t i Tr ng
Đ i h c Bon và sau đó là Đ i h c Béclin. Chàng sinh viên Mác đ y hoài
bão, đã tìm đ n v i tri t h c và sau đó là đ n v i hai nhà tri t h c n i
ti ng là Hegel và Feuerbach.
Th i kỳ này, C.Mác tích c c tham gia các cu c tranh lu n, nh t là
Câu lạc b ti n s . đây ng i ta tranh lu n v các v n đ chính tr c a
th i đ i, rèn vũ kh t t ng cho cu c cách m ng t s n đang t i g n. L p
tr ng dân ch t s n trong C.Mác ngày càng rõ r t. Trong lu n án ti n sĩ
tri t h c c a mình, C.Mác vi t: "Gi ng nh Prômêtê sau khi đã đánh c p
l a t trên tr i xu ng, đã b t đ u xây d ng nhà c a và c trú trên trái đ t,
tri t h c cũng v y, sau khi bao quát đ c toàn b th gi i, nó n i d y
ch ng l i th gi i các hi n t ng". Tri t h c Hegel v i tinh th n bi n
ch ng cách m ng c a nó đ c Mác xem là chân lý, nh ng l i là ch
nghĩa duy tâm, vì th đã n y sinh mâu thu n gi a h t nhân lí lu n duy
25
V.I.Lênin, Toàn tập, t. 2, Nxb Ti n b , M, 1978, tr. 12.

31. 31
tâm v i tinh th n dân ch cách m ng và vô th n trong th gi i quan c a
ti n sĩ C.Mác. Và mâu thu n này đã t ng b c đ c gi i quy t trong quá
trình k t h p ho t đ ng lí lu n v i th c ti n đ u tranh cách m ng c a
C.Mác.
Tháng 4 năm 1841, sau khi nh n b ng ti n sĩ tri t h c t i Đ i h c
T ng h p Giênna, C.Mác tr v v i d đ nh xin vào gi ng d y tri t h c
Tr ng Đ i h c T ng h p Bon và s cho xu t b n m t t t p chí v i tên
g i là Tư li u c a ch ngh a vô thần nh ng đã không th c hi n đ c, vì
Nhà n c Ph đã th c hi n chính sách ph n đ ng, đàn áp nh ng ng i
dân ch cách m ng. Trong hoàn c nh y, C.Mác cùng m t s ng i thu c
phái Hegel trẻ đã chuy n sang ho t đ ng chính tr , tham gia vào cu c đ u
tranh tr c ti p ch ng ch nghĩa chuyên ch Ph , giành quy n t do dân
ch . Bài báo Nhận xét bản ch th m i nhất về ch đ kiểm duy t c a Ph
đ c C.Mác vi t vào đ u 1842 đánh d u b c ngo t quan tr ng trong
cu c đ i ho t đ ng cũng nh s chuy n bi n t t ng c a ông.
Vào đ u năm 1842, t báo Sông Ranh ra đ i. S chuy n bi n b c
đ u v t t ng c a C.Mác di n ra trong th i kỳ ông làm vi c báo này.
T m t c ng tác viên (tháng 5 - 1842), b ng s năng n và s c s o c a
mình, C.Mác đã tr thành m t biên t p viên đóng vai trò linh h n c a t
báo (tháng 10 - 1842) và làm cho nó có v th nh m t c quan ngôn lu n
ch y u c a phái dân ch - cách m ng.
Th c ti n đ u tranh trên báo chí cho t do dân ch đã làm cho t
t ng dân ch - cách m ng C.Mác có n i dung ngày càng chính xác
h n, theo h ng đ u tranh "vì l i ích c a qu n chúng nghèo kh b t h nh
v chính tr và xã h i"26
. M c dù lúc này, C.Mác, t t ng c ng s n ch
nghĩa ch a đ c hình thành, nh ng, ông cho r ng đó là m t hi n t ng
"có ý nghĩa châu Âu", c n nghiên c u m t cách c n cù và sâu s c"27
.
Th i kỳ này, th gi i quan tri t h c c a ông, nhìn chung, v n đ ng trên
l p tr ng duy tâm, nh ng ch nh thông qua cu c đ u tranh ch ng chính
quy n nhà n c đ ng th i, C.Mác cũng đã nh n ra r ng, các quan h
khách quan quy t đ nh ho t đ ng c a nhà n c là nh ng l i ích, và nhà
n c Ph ch là "Cơ quan đại di n đẳng cấp c a nh ng l i ích tư
nhân"28
.
Nh v y, qua th c ti n đã làm n y n khuynh h ng duy v t Mác.
S nghi ng c a Mác v tính "tuy t đ i đúng" c a h c thuy t Hegel v
nhà n c, trên th c t , đã tr thành bư c đ t phá theo hư ng duy vật
trong vi c gi i quy t mâu thu n gi a tinh th n dân ch - cách m ng sâu
s c v i h t nhân lí lu n là tri t h c duy tâm t bi n trong th gi i quan
26
C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, t. 1, Nxb Chính tr qu c gia, H.1978, tr. 170.
27
C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, t. 1, Nxb Chính tr qu c gia, H.1978, tr. 173.
28
C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, t. 1, Nxb Chính tr qu c gia, H.1978, tr. 229.

32. 32
c a ông. Sau khi báo Sông Ranh b c m (1 - 4 - 1843), Mác đ t ra cho
mình nhi m v duy t l i m t cách có phê phán quan ni m c a Hegel v
xã h i và nhà n c, v i m c đ ch tìm ra nh ng đ ng l c th c s đ ti n
hành bi n đ i th gi i b ng th c ti n cách m ng. Trong th i gian
Croix m c (n i Mác k t hôn và cùng v i Gienny t tháng 5 đ n tháng
10 - 1843), C.Mác đã ti n hành nghiên c u có h th ng tri t h c pháp
quy n c a Hegel, đ ng th i v i nghiên c u l ch s m t cách c b n. Trên
c s đó, Mác vi t tác ph m Góp phần phê phán tri t h c pháp quyền
c a Hegel. Trong khi phê phán ch nghĩa duy tâm c a Hegel, Mác đã
n ng nhi t ti p nh n quan ni m duy v t c a tri t h c Feuerbach. Song,
Mác cũng s m nh n th y nh ng đi m y u trong tri t h c c a Feuerbach,
nh t là vi c Feuerbach l ng tránh nh ng v n đ chính tr nóng h i. S
phê phán sâu r ng tri t h c c a Hegel, vi c khái quát nh ng kinh nghi m
l ch s phong phú cùng v i nh h ng to l n c a quan đi m duy v t và
nhân văn trong tri t h c Feuerbach đã tăng thêm xu h ng duy v t trong
th gi i quan c a Mác.
Cu i tháng 10 - 1843, sau khi t ch i l i m i c ng tác c a nhà n c
Ph , Mác đã sang Pari. đây, không kh ch nh tr sôi s c và s ti p xúc
v i các đ i bi u c a giai c p vô s n đã d n đ n bư c chuyển d t khoát
c a ông sang l p tr ng c a ch nghĩa duy v t và ch nghĩa c ng s n.
Các bài báo c a Mác đăng trong t p chí Niên giám Pháp - Đ c (T báo
do Mác và Ácnôn Rug - m t nhà chính lu n c p ti n, thu c phái Hegel
trẻ, sáng l p và n hành) đ c xu t b n tháng 2 - 1844, đã đánh d u vi c
hoàn thành b c chuy n d t khoát đó. Đ c bi t là bài Góp phần phê phán
tri t h c pháp quyền c a Hegel. L i nói đầu, C.Mác đã phân t ch m t
cách sâu s c theo quan đi m duy v t c ý nghĩa l ch s to l n và m t h n
ch c a cu c cách m ng t s n (cái mà Mác g i là "S gi i phóng chính
tr " hay cu c cách m ng b ph n); đã phác th o nh ng nét đ u tiên v
"Cu c cách m ng tri t đ " và ch ra "cái kh năng t ch c c" c a s gi i
phóng đó "ch nh là giai c p vô s n". Theo C.Mác, g n bó v i cu c đ u
tranh cách m ng, lí lu n tiên phong có ý nghĩa cách m ng to l n và tr
thành m t s c m nh v t ch t; r ng tri t h c đã tìm th y giai cấp vô sản là
vũ khí vật chất c a mình, đ ng th i giai c p vô s n cũng tìm th y tri t
h c là vũ khí tinh thần c a mình29
. T t ng v vai trò l ch s toàn th
gi i c a giai c p vô s n là đi m xu t phát c a ch nghĩa c ng s n khoa
h c. Nh v y, quá trình hình thành và phát tri n t t ng tri t h c duy
v t bi n ch ng và tri t h c duy v t l ch s cũng đ ng th i là quá trình
hình thành ch nghĩa c ng s n khoa h c.
Cũng trong th i gian y, th gi i quan cách m ng c a Ph.Ăngghen
đã hình thành m t cách đ c l p v i Mác. Ph.Ăngghen sinh ngày 28-11-
1820, trong m t gia đình ch x ng s i Bácmen thu c t nh Ranh. Khi
29
C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, t. 1, Nxb Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, tr. 589.

33. 33
còn là h c sinh trung h c, Ph.Ăngghen đã căm ghét s chuyên quy n và
đ c đoán c a b n quan l i. Ph.Ăngghen nghiên c u tri t h c r t s m,
ngay t khi còn làm văn phòng c a cha mình và sau đó trong th i gian
làm nghĩa v quân s . Ông giao thi p r ng v i nhóm Hegel tr và tháng 3
- 1842 đã cho xu t b n cu n Sêlinh và vi c chúa truyền, trong đó ch trích
nghiêm kh c nh ng quan ni m th n bí, ph n đ ng c a Joseph Schelling
(Sêlinh). Tuy th , ch th i gian g n hai năm s ng Manchester (Anh) t
mùa thu năm 1842 (sau khi h t h n nghĩa v quân s ), v i vi c t p trung
nghiên c u đ i s ng kinh t và s phát tri n chính tr c a n c Anh, nh t
là vi c tr c ti p tham gia vào phong trào công nhân (phong trào Hi n
ch ng) m i d n đ n b c chuy n căn b n trong th gi i quan c a ông
sang ch nghĩa duy v t và ch nghĩa c ng s n.
Năm 1844, Niên giám Pháp - Đ c cũng đăng các tác ph m Phác
thảo góp phần phê phán kinh t chính tr h c, Tình cảnh nư c Anh,
Tômát Cáclây, Quá kh và hi n tại c a Ph.Ăngghen. Các tác ph m đó
cho th y, ông đã đ ng trên quan đi m duy v t bi n ch ng và l p tr ng
c a ch nghĩa xã h i đ phê phán kinh t chính tr h c c a Adam Smith
và Ricardo, v ch tr n quan đi m chính tr ph n đ ng c a Thomas Carlyle
(T.Cáclây) - m t ng i phê phán ch nghĩa t b n, nh ng trên l p tr ng
c a giai c p quý t c phong ki n, t đó, phát hi n ra s m nh l ch s c a
giai c p vô s n. Đ n đây, quá trình chuy n t ch nghĩa duy tâm và dân
ch - cách m ng sang ch nghĩa duy v t bi n ch ng và ch nghĩa c ng
s n Ph.Ăngghen cũng đã hoàn thành.
Tháng 8 - 1844, Ph.Ăngghen r i Manchester v Đ c, r i qua Paris
và g p Mác đó. S nh t trí v t t ng đã d n đ n tình b n vĩ đ i c a
Mác và Ph.Ăngghen, g n li n tên tu i c a hai ông v i s ra đ i và phát
tri n m t th gi i quan m i mang tên C.Mác - th gi i quan cách m ng
c a giai c p vô s n. Nh v y, m c dù C.Mác và Ăngghen ho t đ ng
chính tr - xã h i và ho t đ ng khoa h c trong nh ng đi u ki n khác
nhau, nh ng nh ng kinh nghi m th c ti n và k t lu n rút ra t nghiên c u
khoa h c c a hai ông là th ng nh t, đ u g p nhau phát hi n s m nh
l ch s giai c p vô s n, t đó hình thành quan đi m duy v t bi n ch ng và
t t ng c ng s n ch nghĩa.
* Th i kỳ đề xuất nh ng nguyên lý tri t h c duy vật bi n ch ng và
duy vật l ch s
Đây là th i kỳ C.Mác và Ph.Ăngghen, sau khi đã t gi i phóng mình
kh i h th ng tri t h c cũ, b t tay vào xây d ng nh ng nguyên lý n n
t ng cho m t tri t h c m i.
C.Mác vi t Bản thảo kinh t - tri t h c 1844 trình bày khái l c
nh ng quan đi m kinh t và tri t h c c a mình thông qua vi c ti p t c
phê phán tri t h c duy tâm c a Hegel và phê phán kinh t chính tr h c c

34. 34
đi n c a Anh. L n đ u tiên Mác đã ch ra mặt tích c c trong phép bi n
ch ng c a tri t h c Hegel. Ông phân tích ph m trù "lao đ ng t tha hoá",
xem s tha hoá c a lao đ ng nh m t t t y u l ch s , s t n t i và phát
tri n c a "lao đ ng b tha hoá" g n li n v i s h u t nhân, đ c phát
tri n cao đ trong ch nghĩa t b n và đi u đó d n t i "s tha hoá c a con
ng i kh i con ng i". Vi c kh c ph c s tha hoá chính là s xoá b ch
đ s h u t nhân, gi i phóng ng i công nhân kh i "lao đ ng b tha
hoá" d i ch nghĩa t b n, cũng là s gi i phóng con ng i nói chung.
C.Mác lu n ch ng cho tính t t y u c a ch nghĩa c ng s n trong s
phát tri n xã h i, khác v i quan ni m c a các môn phái ch nghĩa c ng
s n không t ng đ ng th i, th c ch t ch là th ch nghĩa c ng s n
quay l i v i "s gi n d , không t nhiên c a con ng i nghèo kh và
không có nhu c u"30
. C.Mác cũng ti n xa h n Feuerbach r t nhi u trong
quan ni m v ch nghĩa c ng s n tuy v n dùng nh ng thu t ng c a tri t
h c Feuerbach, "Ch nghĩa c ng s n coi nh ch nghĩa t nhiên = ch
nghĩa nhân đ o"31
.
Tác ph m Gia đình thần thánh là công trình c a Mác và
Ph.Ăngghen, đ c xu t b n tháng 2 – 1845. Tác ph m này đã ch a đ ng
"quan ni m h u nh đã hoàn thành c a Mác v vai trò cách m ng c a giai
c p vô s n", và cho th y "Mác đã ti n g n nh th nào đ n t t ng c
b n c a toàn b "h th ng" c a ông.... t c là t t ng v nh ng quan h
xã h i c a s n xu t"32
.
Mùa xuân 1845, Luận cương về Feuerbach ra đ i. Ph.Ăngghen
đánh giá đây là văn ki n đ u tiên ch a đ ng m m m ng thiên tài c a m t
th gi i quan m i. T t ng xuyên su t c a lu n c ng là vai trò quy t
đ nh c a th c ti n đ i v i đ i s ng xã h i và t t ng v s m nh "c i
t o th gi i "c a tri t h c Mác. Trên c s quan đi m th c ti n đúng đ n,
Mác đã phê phán toàn b ch nghĩa duy v t tr c kia và bác b quan
đi m c a ch nghĩa duy tâm, v n d ng quan đi m duy v t bi n ch ng đ
ch ra m t xã h i c a b n ch t con ng i, v i lu n đi m "trong tính hi n
th c c a nó, b n ch t con ng i là t ng hoà nh ng quan h xã h i"33
.
Cu i năm 1845 - đ u năm 1846, C.Mác và Ph.Ăngghen vi t chung
tác ph m H tư tư ng Đ c trình bày quan đi m duy v t l ch s m t cách
h th ng - xem xét l ch s xã h i xu t phát t con ngư i hi n th c, kh ng
đ nh: "Ti n đ đ u tiên c a toàn b l ch s nhân lo i thì dĩ nhiên là s t n
t i c a nh ng cá nhân con ng i s ng"34
mà s n xu t v t ch t là hành vi
l ch s đ u tiên c a h . Ph ng th c s n xu t v t ch t không ch là tái s n
30
C.Mác, Bản thảo kinh t - tri t h c năm 1844, Nxb. S th t, H.1962, tr. 126.
31
C.Mác, Bản thảo kinh t - tri t h c năm 1844, Sdđ, tr.128.
32)
V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb Ti n b , Matxc va, 1963, t.29, tr. 11 - 32 (ti ng Nga).
33
C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, t. 3, Nxb Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, tr. 29.
34
C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, t. 3, Nxb Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, tr. 11.

35. 35
xu t s t n t i th xác c a cá nhân, mà "nó là m t ph ng th c ho t đ ng
nh t đ nh c a nh ng cá nhân y, m t hình th c nh t đ nh c a ho t đ ng
s ng c a h , m t phương th c sinh s ng nh t đ nh c a h "35
.
S n xu t v t ch t là c s c a đ i s ng xã h i. V i vi c nghiên c u
bi n ch ng gi a nh ng "s c s n xu t c a xã h i" (t c l c l ng s n xu t)
và nh ng hình th c giao ti p (t c các quan h s n xu t), phát hi n ra quy
lu t v n đ ng và phát tri n n n s n xu t v t ch t c a xã h i. Cùng v i H
tư tư ng Đ c, tri t h c Mác đã đi t i nh n th c đ i s ng xã h i b ng m t
h th ng các quan đi m lí lu n th c s khoa h c, đã hình thành, tạo cơ s
lí luận khoa h c v ng ch c cho s phát tri n t t ng c ng s n ch nghĩa
c a C.Mác và Ph.Ăngghen.
Hai ông đã đ a ra ph ng pháp ti p c n khoa h c đ nh n th c ch
nghĩa c ng s n. Theo đó, ch nghĩa c ng s n là m t lý t ng cao đ p c a
nhân lo i, nh ng đ c th c hi n t ng b c v i nh ng m c tiêu c th
nào, b ng con đ ng nào, thì đi u đó còn tuỳ thu c vào đi m xu t phát
và ch có qua phong trào th c ti n m i tìm ra đ c nh ng hình th c và
b c đi th ch h p. "Đ i v i chúng ta, ch nghĩa c ng s n không ph i là
m t trạng thái c n ph i sáng t o ra, không ph i là m t lý tư ng mà hi n
th c ph i khuôn theo. Chúng ta g i ch nghĩa c ng s n là m t phong trào
hi n th c, nó xoá b tr ng thái hi n nay" 36
.
Năm 1847, C.Mác vi t tác ph m S kh n cùng c a tri t h c, ti p t c
đ xu t các nguyên lý tri t h c, ch nghĩa c ng s n khoa h c, nh ch nh
Mác sau này đã nói, "Ch a đ ng nh ng m m m ng c a h c thuy t đ c
trình bày trong b Tư bản sau hai m i năm tr i lao đ ng"37
. Năm 1848,
C.Mác cùng v i Ph.Ăngghen vi t tác ph m Tuyên ngôn c a Đảng C ng
sản. Đây là văn ki n có tính ch t c ng lĩnh đ u tiên c a ch nghĩa Mác,
trong đó c s tri t h c c a ch nghĩa Mác đ c trình bày m t cách thiên
tài, th ng nh t h u c v i các quan đi m kinh t và các quan đi m chính
tr - xã h i. "Tác ph m này trình bày m t cách h t s c sáng s a và rõ ràng
th gi i quan m i, ch nghĩa duy v t tri t đ - ch nghĩa duy v t này bao
quát c lĩnh v c sinh ho t xã h i - phép bi n ch ng v i t cách là h c
thuy t toàn di n nh t, sâu s c nh t v s phát tri n, lí lu n đ u tranh giai
c p và vai trò cách m ng - trong l ch s toàn th gi i c a giai c p vô s n,
t c là giai c p sáng t o m t xã h i m i xã h i c ng s n"38
. V i hai tác
ph m này, ch nghĩa Mác đ c trình bày nh m t ch nh th các quan
đi m lí lu n n n t ng c a ba b ph n h p thành c a nó và s đ c Mác và
Ph.Ăngghen ti p t c b sung, phát triển trong su t cu c đ i c a hai ông
trên c s t ng k t nh ng kinh nghi m th c ti n c a phong trào công
35
C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, t. 3, Nxb Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, tr. 30.
36
C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, t. 3, Nxb Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, tr. 51.
37
C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, t. 19, Nxb Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, tr. 334.
38
V.I.Lênin, Toàn tập, t. 26, Nxb Ti n b , M, 1980, tr. 57.

36. 36
nhân và khái quát nh ng thành t u khoa h c c a nhân lo i.
* Th i kỳ C.Mác và Ph.Ăngghen b sung và phát tri n toàn di n lí
lu n tri t h c (1848 - 1895)
H c thuy t Mác ti p t c đ c b sung và phát tri n trong s g n bó
m t thi t h n n a v i th c ti n cách m ng c a giai c p công nhân mà
C.Mác và Ph.Ăngghen v a là nh ng đ i bi u t t ng v a là lãnh t
thiên tài. B ng ho t đ ng lí lu n c a mình, C.Mác và Ph.Ăngghen đã đ a
phong trào công nhân t t phát thành phong trào t giác và phát tri n
ngày càng m nh m . Và ch nh trong quá trình đó, h c thuy t c a các ông
không ng ng đ c phát tri n m t cách hoàn b .
Trong th i kỳ này, Mác vi t hàng lo t tác ph m quan tr ng. Hai tác
ph m: Đấu tranh giai cấp Pháp và Ng y 18 tháng Sương mù c a Lui
Bônapáctơ đã t ng k t cu c cách m ng Pháp (1848 - 1849). Các năm sau,
cùng v i nh ng ho t đ ng tích c c đ thành l p Qu c t I, Mác đã t p
trung vi t tác ph m khoa h c ch y u c a mình là b Tư bản (t p 1 xu t
b n 9/1867), r i vi t Góp phần phê phán kinh t chính tr h c (1859).
B Tư bản không ch là công trình đ s c a Mác v kinh t chính
tr h c mà còn là b sung, phát tri n c a tri t h c Mác nói riêng, c a h c
thuy t Mác nói chung. Lênin kh ng đ nh, trong Tư bản "Mác không đ
l i cho chúng ta "Lôgíc h c" (v i ch L vi t hoa), nh ng đã đ l i cho
chúng ta Lôgíc c a Tư bản"39
.
Năm 1871, Mác vi t N i chi n Pháp, phân tích sâu s c kinh
nghi m c a Công xã Pari. Năm 1875, Mác cho ra đ i m t tác ph m quan
tr ng v con đ ng và mô hình c a xã h i t ng lai, xã h i c ng s n ch
nghĩa - tác ph m Phê phán Cương l nh Gô ta.
Trong khi đó, Ph.Ăngghen đã phát tri n tri t h c Mác thông qua
cu c đ u tranh ch ng l i nh ng k thù đ lo i c a ch nghĩa Mác và b ng
vi c khái quát nh ng thành t u c a khoa h c. Bi n ch ng c a t nhiên và
Ch ng Đuyrinh l n l t ra đ i trong th i kỳ này. Sau đó Ph.Ăngghen vi t
ti p các tác ph m Ngu n g c c a gia đình, c a ch đ tư h u và c a nhà
nư c (1884) và Lútvích Phoi-ơ-bắc và s cáo chung c a tri t h c c điển
Đ c (1886)... V i nh ng tác ph m trên, Ph.Ăngghen đã trình bày h c
thuy t Mác nói chung, tri t h c Mác nói riêng d i d ng m t h th ng lí
lu n t ng đ i đ c l p và hoàn ch nh. Sau khi Mác qua đ i (14 - 03 -
1883), Ph.Ăngghen đã hoàn ch nh và xu t b n hai quy n còn l i trong b
Tư bản c a Mác (tr n b ba quy n). Nh ng ý ki n b sung, gi i thích c a
Ph.Ăngghen đ i v i m t s lu n đi m c a các ông tr c đây cũng có ý
nghĩa r t quan tr ng trong vi c b o v và phát tri n tri t h c Mác.
c. Th c ch t và ý ngh a cu c cách mạng trong tri t h c do C.Mác
39
V.I.Lênin, Toàn tập, t. 29, Nxb Ti n b , M, 1981, tr.359.

37. 37
và Ph.Ăngghen th c hi n
S ra đ i c a tri t h c Mác là m t cu c cách m ng vĩ đ i trong l ch
s tri t h c nhân lo i. K th a m t cách có phê phán nh ng thành t u c a
t duy nhân lo i, sáng t o nên ch nghĩa duy v t tri t h c m i v ch t,
hoàn b nh t, tri t đ nh t, trong đó có s th ng nh t gi a ch nghĩa duy
v t v i phép bi n ch ng, gi a quan ni m duy v t v t nhiên v i quan
ni m duy v t v đ i s ng xã h i, gi a vi c gi i thích hi n th c v m t
tri t h c v i cu c đ u tranh c i t o hi n th c b i th c ti n cách m ng, tr
thành th gi i quan và ph ng pháp lu n khoa h c c a giai c p công
nhân và ch nh đ ng c a nó đ nh n th c và c i t o th gi i. Đó là th c
ch t cu c cách m ng trong tri t h c do C.Mác và Ph.Ăngghen th c hi n.
C.Mác v Ph.Ăngghen, đã khắc ph c tính chất tr c quan, siêu hình
c a ch ngh a duy vật cũ v khắc ph c tính chất duy tâm, thần bí c a
phép bi n ch ng duy tâm, sáng tạo ra m t ch ngh a duy vật tri t h c
hoàn b , đó l ch ngh a duy vật bi n ch ng.
Tr c Mác, các h c thuy t tri t h c duy v t cũng đã ch a đ ng
không ít nh ng lu n đi m riêng bi t th hi n tinh th n bi n ch ng. Song,
do h n ch c a đi u ki n xã h i và c a trình đ phát tri n khoa h c, nên,
ch nghĩa duy v t và phép bi n ch ng tách r i nhau. Kh c ph c nh c
đi m c a ch nghĩa duy v t Feuerbach là quan đi m tri t h c nhân b n,
xem xét con ng i t c lo i, phi l ch s , phi giai c p, C.Mác và
Ph.Ăngghen đã xây d ng ch nghĩa duy v t tri t h c chân chính khoa h c
b ng cách xu t phát t con ng i th c hi n - con ng i ho t đ ng th c
ti n mà tr c h t là th c ti n s n xu t v t ch t và th c ti n đ u tranh
chính tr - xã h i. Nói cách khác, ch nghĩa duy v t cũ là ch nghĩa duy
v t b "c m tù" trong cách nhìn ch t h p, phi n di n c a phép siêu hình
và duy tâm v xã h i. Trong khi đó, phép bi n ch ng l i đ c phát tri n
trong cái v duy tâm th n bí c a m t s đ i bi u tri t h c c đi n Đ c,
đ c bi t trong tri t h c Hegel. C.Mác và Ph.Ăngghen đã ch ra c s duy
tâm c a tri t h c Hegel, v ch ra mâu thu n ch y u gi a h th ng tri t
h c b o th , giáo đi u v i ph ng pháp bi n ch ng cách m ng. H th ng
tri t h c c a Hegel đã coi th ng n i dung đ i s ng th c t và xuyên t c
b c tranh khoa h c hi n th c. Phép bi n ch ng duy tâm c a Hegel đã b t
l c tr c s phân tích th c ti n, phân tích s phát tri n c a n n s n xu t
v t ch t và đ c bi t là b t l c tr c s phân tích các s ki n chính tr . V i
vi c k t h p m t cách tài tình gi a vi c gi i phóng ch nghĩa duy v t
kh i tính ch t tr c quan, máy móc siêu hình và gi i phóng phép bi n
ch ng kh i tính ch t duy tâm th n b , Mác và Ph.Ăngghen, l n đ u tiên
trong l ch s , đã sáng t o ra m t ch nghĩa duy v t tri t h c hoàn b , đó là
ch nghĩa duy v t bi n ch ng.
C.Mác v Ph. Ăngghen đã vận d ng v m r ng quan điểm duy vật

38. 38
bi n ch ng v o nghiên c u l ch s xã h i, sáng tạo ra ch ngh a duy vật
l ch s - n i dung ch y u c a bư c ngoặt cách mạng trong tri t h c.
Trong quá trình xây d ng th gi i quan m i, C.Mác và Ph.Ăngghen
không h ph nh n, mà trái l i, đã đánh giá cao vai trò c a các nhà tri t
h c và các h c thuy t tri t h c ti n b trong s phát tri n xã h i. Tuy v y,
các ông cũng kh ng đ nh r ng, khuy t đi m ch y u c a các h c thuy t
duy v t tr c Mác là ch a có quan đi m đúng đ n v th c ti n, do đó,
thi u tính tri t đ , ch duy v t v t nhiên, ch a thoát kh i quan ni m duy
tâm v l ch s xã h i. Trong lúc đó, phép bi n ch ng duy tâm c a Hegel
coi s v n đ ng phát tri n theo quy lu t bi n ch ng là ý ni m tuy t đ i,
tinh th n th gi i, ph nh n quá trình v n đ ng bi n ch ng c a th c ti n
l ch s xã h i. C.Mác và Ph.Ăngghen đã v n d ng quan đi m duy v t
bi n ch ng vào nghiên c u l ch s xã h i và m r ng vào nghiên c u m t
lĩnh v c đ c thù c a th gi i v t ch t là t n t i có ho t đ ng con ng i,
t n t i th ng nh t, khách quan - ch quan. V i vi c k t h p m t cách
thiên tài gi a quá trình c i t o tri t đ ch nghĩa duy v t và c i t o nh ng
quan đi m duy tâm v l ch s xã h i, C.Mác và Ph.Ăngghen đã "làm cho
ch nghĩa duy v t tr nên hoàn b và m r ng h c thuy t y t ch nh n
th c gi i t nhiên đ n ch nh n th c xã h i lo i ngư i, ch ngh a duy vật
l ch s c a Mác là thành t u vĩ đ i nh t c a t t ng khoa h c"40
. Sáng
t o ra ch nghĩa duy v t l ch s là m t cu c cách m ng th c s trong tri t
h c v xã h i - n i dung ch y u c a b c ngo t cách m ng mà Mác và
Ph.Ăngghen đã th c hi n trong tri t h c.
C.Mác v Ph. Ăngghen đã sáng tạo ra m t tri t h c chân chính khoa
h c, v i nh ng đặc tính m i c a tri t h c duy vật bi n ch ng.
Ph ng th c theo đó C.Mác và Ph.Ăngghen sáng t o ra m t tri t
h c hoàn toàn m i, chính là vi c các ông đã khám phá ra b n ch t, vai trò
c a th c ti n, luôn g n bó m t cách h u c gi a quá trình phát tri n lí
lu n v i th c ti n xã h i, nh t là th c ti n đ u tranh cách m ng c a giai
c p vô s n và qu n chúng nhân dân lao đ ng. Th ng nhất gi a lí luận và
th c tiễn là đ ng l c ch nh đ C.Mác và Ph.Ăngghen sáng t o ra m t tri t
h c chân chính khoa h c, đ ng th i tr thành m t nguyên t c, m t đ c
tính m i c a tri t h c duy v t bi n ch ng.
V i s ra đ i c a tri t h c Mác, vai trò xã h i c a tri t h c cũng
nh v trí c a nó trong h th ng tri th c khoa h c c a nhân lo i cũng có
s bi n đ i r t căn b n. Gi đây, tri t h c không ch có ch c năng gi i
thích th gi i hi n t n, mà còn ph i tr thành công c nh n th c khoa h c
đ c i t o th gi i b ng cách m ng. "Các nhà tri t h c đã ch giải thích
th gi i b ng nhi u cách khác nhau, song v n đ là cải tạo th gi i"41
.
40
V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb Ti n b , Matxc va, 1980, t.23, tr. 53.
41
C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, t. 3, Nxb Chính tr qu c gia, H.1995, tr. 12.

39. 39
Lu n đi m đó c a Mác không nh ng ch ra s khác nhau v nguyên t c
gi a tri t h c c a các ông v i t t c các h c thuy t tri t h c tr c đó, mà
còn là s khái quát m t cách cô đ ng, sâu s c th c ch t cu c cách m ng
do các ông th c hi n trong lĩnh v c này.
L n đ u tiên trong l ch s , C.Mác và Ph.Ăngghen đã công khai tính
giai cấp c a tri t h c, bi n tri t h c c a mình thành vũ kh tinh th n c a
giai c p vô s n. "Gi ng nh tri t h c th y giai c p vô s n là vũ kh vật
chất c a mình, giai c p vô s n cũng th y tri t h c là vũ kh tinh thần c a
mình"42
. Do g n bó m t thi t v i cu c đ u tranh cách m ng c a giai c p
vô s n - giai c p ti n b và cách m ng nh t, m t giai c p có l i ích phù
h p v i l i ch c b n c a nhân dân lao đ ng và s phát tri n xã h i - mà
tri t h c Mác, đ n l t nó, l i tr thành h t nhân lí lu n khoa h c cho th
gi i quan c ng s n c a giai c p công nhân. S k t h p m t cách nhu n
nhuy n gi a lí lu n c a ch nghĩa Mác v i phong trào công nhân đã t o
nên b c chuy n bi n v ch t c a phong trào t trình đ t phát lên t
giác - m t đi u ki n tiên quy t đ th c hi n đ c s m nh l ch s c a giai
c p công nhân.
tri t h c Mác, tính đảng và tính khoa h c th ng nhất h u cơ v i
nhau. Tri t h c Mác mang t nh đ ng là tri t h c duy v t bi n ch ng đ ng
th i mang b n ch t khoa h c và cách m ng. Càng th hi n t nh đ ng -
duy v t bi n ch ng tri t đ , thì càng mang b n ch t khoa h c và cách
m ng sâu s c, và ng c l i.
Tri t h c Mác ra đ i cũng đã ch m d t tham v ng nhi u nhà tri t
h c mu n bi n tri t h c thành "khoa h c c a m i khoa h c", xác l p đúng
đ n m i quan h gi a tri t h c v i khoa h c c thể. Trên th c t , C.Mác
và Ph.Ăngghen đã xây d ng lí lu n tri t h c c a mình trên c s khái
quát các thành t u c a khoa h c xã h i và khoa h c t nhiên.
Ph.Ăngghen đã v ch ra r ng, m i l n có phát minh v ch th i đ i, ngay c
trong lĩnh v c khoa h c t nhiên, thì ch nghĩa duy v t không trách kh i
ph i thay đ i hình th c c a nó. Đ n l t mình, tri t h c Mác ra đ i đã tr
thành th gi i quan khoa h c và ph ng pháp lu n chung c n thi t cho s
phát tri n c a m i khoa h c c th . S phát tri n m nh m c a khoa h c
ngày nay càng ch ng t s c n thi t ph i có t duy bi n ch ng duy v t và
ng c l i, ch có d a trên nh ng thành t u c a khoa h c hi n đ i đ phát
tri n thì tri t h c Mác m i không ng ng nâng cao đ c s c m nh "c i t o
th gi i" c a mình.
M t trong nh ng đ c tr ng n i b t c a tri t h c Mác là tính sáng
tạo. S ra đ i và phát tri n c a tri t h c Mác là k t qu ho t đ ng nghiên
c u khoa h c công phu và sáng t o c a C.Mác và Ph.Ăngghen. L ch s
hình thành, phát tri n c a tri t h c Mác cho th y đây ch nh là m t h c
42
C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, t. 1, Nxb Chính tr qu c gia, H.1995, tr. 589.