A educación en Galicia: da Restauración á II República

A Educación en Galicia
da Restauración a 1936
Ilustración deseñada a partir do motivo gráfico da
capa do Boletín de la Unión Hispano Americana
Valle Miñor

Antecedentes: a educación na
construción do estado liberal en España
• Para comprender a educación en Galicia na España da
Restauración á 2ª República temos que centrarnos en como se
plantexa esta na construción do novo estado liberal durante o século
XIX.
• A Constitución de 1812 recoñeceu o dereito á educación e estableceu
que o Estado debía garantizalo plantexando as bases dun sistema
educativo nacional de signo liberal.
• Nas Cortes de Cádiz elaborouse un exhaustivo informe sobre a
educación en España por unha comisión que presidiu Manuel José
Quintana. A volta ao absolutismo paralizou a creación do sistema
educativo nacional, pero o informe Quintana retornou no Trienio
Liberal elevándoo a rango legal con algunhas modificacións. A década
ominosa absolutista (1823-1833) paralizará o proceso.
• Na época das Rexencias (1833-1843) iniciouse o proceso para
implantar o primeiro sistema educativo español. En 1838 publicouse o
Regulamento das Escolas Primarias e comezaron a abrirse os
primeiros institutos de segundo ensino.
• En 1845 aprobouse o Plan Pidal pero o sistema non rematou de
perfilarse ata aprobar en 1857 a Lei Xeral Educativa, coñecida como
a Lei Moyano.

O escritor Manuel
José Quintana foi
un dos impulsores
da reforma da
educación na
España liberal

• A lei de instrución pública de 1857, tamén coñecida como a lei
Moyano, foi a lei reguladora do ensino en España.
• Foi o fundamento do ordenamento lexislativo do sistema
educativo español ata 1970, cando se derroga pola Lei Xeral de
Educación de Villar Palasí.
• A lei procuraba mellorar a condición da educación no estado, daquela
un dos países europeos con maior taxa de analfabetismo organizando
tres niveis de ensinanza:
• Ensinanza Primaria, en teoría obrigatoria ata os 12 anos e gratuíta
para quen non poidese pagala, pero que na práctica dependeu da
iniciativa dos concellos que era o responsable da dotación medios
materiais e didácticos para impartila e da iniciativa privada.
• Segunda ensinanza, para a que se preveu a apertura de institutos de
bacharelato e escolas normais de maxisterio en cada capital de
provincias, amais de permitir o ensino privado nos colexios relixiosos,
que recibirán especial consideración. A competencia estaba en mans
das deputacións provinciais.
• Ensinanza superior, reservándose o estado a xestión das
universidades.
Antecedentes: a Lei de Instrución Pública (1857)

Claudio Moyano,
ministro de fomento,
foi impulsor da Lei de
Instrución Pública
(1857) que máis
vixencia tivo na
historia de España

• Coa Lei Moyano implántanse definitivamente
os grandes principios do sistema educativo
en España da 2ª metade do XIX e do 1/3 do
XX:
• Gratuidade relativa para o ensino primario.
• Centralización e uniformidade do currículo
educativo.
• Liberdade de ensino limitado.
• Castelanización do ensino (non se permitía
o emprego doutras linguas nos distintos
niveis educativos).
Antecedentes: a Lei de Instrución Pública (1857)

La Primera Luz, obra de
Manuel Murguía (1859), usada
como libro de lecturas
escolares recomendado polo
Ministerio de Fomento para o
ensino nas escolas galegas

Antecedentes: a educación na
construción do estado liberal en España
• O sistema educativo liberal era dual. Unha parte estatal e outra
privada.
• A Igrexa recuperou o control ideolóxico e moral sobre a escola
española grazas ao Concordato de 1851.
• Un dos problemas máis graves da educación decimonónica española
foron as limitacións orzamentarias.
• As escolas non estaban dotadas axeitadamente, cuns mestres mal
formados e mal pagados, dando como resultado unha pésima
calidade de ensino.
• Aínda que o ensino primario era obrigatorio (de 6 a 12 anos),
moitos nenos e nenas, por outro lado segregados, non podían
acudir ás escolas porque tiñan que contribuír ao sustento familiar,
polo que a escola nunca foi un factor de cohesión e promoción social.
• En 1900 o número de persoas escolarizadas non acada o 50%. O
analfabetismo é moi elevado chegando en Galicia ao 70%.

A escolarización en Galicia
• As medidas adoptadas no plano legal non
foron levadas a cabo na práctica.
• En 1860, a pesar da obrigariedade do ensino
de 6 a12 anos, a taxa de analfabetismo xeral
era do 79,67%. Acentuadísima no caso das
mulleres que chegaba ao 95,46% como
podemos observar na táboa adxunta.
• O descenso en 1900 e pouco significativo
(69,89% a taxa de analfabetismo xeral, un
47,2% no caso dos varóns e un 83,66% no
das mulleres.

Poboación analfabeta en Galicia (1860-1950)
Galicia Total Homes Mulleres
1860 1.434.129 79,67% 57,74% 95,46%
1877 1.436.926 78,73% 56,15% 92,33%
1887 1.396.500 70,99% 51,10% 89,35%
1900 1.384.210 69,89% 47,20% 83,66%
1910 1.323.005 64,11% 41,68% 74,20%
1920 1.198.225 56,41% 34,41% 50,82%
1930 1.009.326 45,26% 24,88% 49,49%
1940 894.063 35,82% 14,50% 32,69%
1950 689.037 26,46% 8,79% 21,83%
Fte. Narciso de Gabriel: O proceso de alfabetización en Galicia. Un intento de explicación

• Podemos considerar que a estrutura do estado é fallida
posto que non existen mecanismos para dotar de medios
suficientes (escolas, mestres, material escolar...) aos
concellos que son os responsables en último termino da
atención da educación primaria.
• En segundo lugar non hai ningún mecanismo de
intervención por parte da inspección educativa que é, por
estes anos practicamente inexistente.
• A estrutura caciquil da España da Restauración non
atendeu este tipo de necesidades por non consideralas
como prioritarias.
• Por outro lado a man de obra infantil é necesaria
fundamentalmente nos labores agrícolas e pesqueiros e
considérase a alfabetización como unha necesidade
secundaria.

Porcentaxe de escolarización de nenos de 6-12 anos en
centros públicos como privados en Galicia (1860-1935)
1860 1885 1908 1923 1935
Galicia 27% 35% 32% 51% 65%
A Coruña 23% 31% 27% 40% 50%
Lugo 15% 22% 21% 44% 72%
Ourense 38% 49% 51% 74% 84%
Pontevedra 27% 35% 32% 51% 65%

• A escolarización obrigatoria de (6-12)
entre 1860 e 1935 aumenta dun 27% a
un 65% aínda que no plano legal neste
tramo de idade tería que ser universal.
• Por outro lado o grao de alfabetización
é inferior no mundo rural que nas
cidades nun 16% en 1860 e dun 12%
en 1930.

Comparativa da taxa de alfabetización masculina (M) femenina (F) e total (T)
dos concellos das sete cidades e do resto de Galicia (1860-1940)
Cidades Resto Diferenza C-R
M F T M F T M F T
1860 48% 19% 33% 32% 3% 16% 16% 16% 17%
1877 52% 27% 38% 33% 5% 17% 19% 22% 21%
1887 56% 33% 43% 36% 7% 20% 20% 26% 23%
1900 56% 37% 46% 39% 11% 24% 17% 26% 22%
1910 59% 43% 50% 42% 19% 29% 17% 24% 21%
1920 63% 49% 55% 50% 29% 38% 13% 20% 17%
1930 70% 59% 64% 58% 41% 49% 12% 18% 15%
1940 80% 71% 75% 69% 56% 62% 11% 15% 13%

calidade das escolas
• A calidade das escolas era, polo xeral, moi baixa,
tal como se comproba ao examinar as súas
condicións materiais.
• Os locais eran reducidos e presentaban numerosas
deficiencias, tanto dende o punto de vista hixiénico
com. pedagóxico.
• Deficiencias que resultan doadamente comprensibles
se temos en conta que o 85% dos locais das escolas
públicas eran alugados, segundo datos
correspondentes a 1926.
• As Xuntas locais de ensino primario, que tiñan
encomendada a tutela das escolas, dimitían
frecuentemente das súas funcións, contribuíndo así a
perpetuar estas carencias materiais.

metodoloxía didáctica
• A metodoloxía didáctica adoitaba responder a unha
tradición claramente tradicional, aínda que
paseniñamente foron incorporándose certos
elementos innovadores, nomeadamente durante a II
República.
• As canles a través das cales se difundiron as novas
ideas foron diversas: congresos e certames –que a
Institución Libre de Enseñanza aproveitaba para
espallar as súas concepcións educativas entre o
maxisterio-, prensa e literatura pedagóxica, Escolas
Normais, etc.. Algúns inspectores de ensino primario
tamén desempeñaron un importante papel na
renovación de determinadas prácticas escolares.

Escolarización en Galicia
Escola de ferrado
• Ante o déficit da implantación da educación en Galicia xurden
mecanismos de intervención por parte da comunidade rural como son
as escolas do ferrado.
• Esta escolarización foi un sistema de ensino que realizaban os
denominados escolantes, mestres non titulados que habitualmente
tiñan unha escasa formación e que daban clases aos nenos do rural
galego dende o século XVIII. Andando o tempo, e conforme a
economía rural galega se incorpora ao mercado tamén as escolas
comezan a pagarse en cartos, aínda que nalgunhas bisbarras
persistirá o pago en especie ata a década de 1960.
• Recibían o nome de escolas de ferrado porque os pais pagaban para
escolarización dos seus fillos un ferrado, ben fose de centeo, trigo ou
millo, este pago equivalía a 12-18 quilos por rapaz.
• O espazo da casa que se escollían acostumaba ser a lareira ou
comedor, aínda que tamén podían empregar palleiros e cortes.
• Dipoñían dun mobiliario e material rudimentario e limitábanse
normalmente ao ensino do básico: ler, escribir e contar seguindo
procedementos didácticos tradicionais como o ditado.

Ferrado para medilo millo
•O ferrado foi unha medida de
volume que co tempo
tranformouse nunha medida de
área para medir as fincas moi
utilizada en Galicia e que varía de
concello a concello e incluso de
parroquia a parroquia en función
da produtividade da terra.
•Medida adaptada antes da
xeneralización do sistema
métrico decimal.

Escola de ferrado
• Os escolantes podían ser labregos que completaban os seus ingresos
dando clases aos nenos do seu lugar, cregos, vellos ou ben xente sen
oficio nin recursos que subsistía grazas a dalles clases aos nenos.
• Os estudantes tiñan que compaxinar o ir a escola co traballo, xa que
na maioría dos casos os rapaces eran imprescindibles nas casas para
traballar.
• Cara o comezo do século XX comezouse a pagar en diñeiro o que
sería o valor dun ferrado de trigo. Coa suba dos prezos do trigo, aló
polos 40 do século XX houbo unha proliferación de mestres e mestras
do ferrado.
• Os materiais educativos eran escasos e mestre adoitaba levalos de
aldea en aldea. Eran escritos á man, que ás veces o propio escolante
convertía nun pequeno libro, ata que xa no século XX se foron
incorporando os libros de texto, fundamentalmente as enciclopedias,
as de Álvarez e a de Dalmau.
• O ensino era moi básico: contas (para medir e contar o número de
leiras), as letras para ler ou escribir os contratos de compra venda,
ditados, doutrina relixiosa católica e nalgún caso nocións de xeografía.
A técnica que usaban para o ensino era moi simple: a repetición; saía
un neno ao encerado e os demais copiaban o que el escribía.

Unha visión fotográfica de Galicia
nos anos vinte: Ruth Matilda Anderson
• Esta fotógrafa norteamericana foi contratada no ano
1921 por The Hispanic Society of America.
• Alí actualizou as súas técnicas como fotógrafa e
investigadora.
• Entre 1923 e 1930 realiza cinco viaxes por España
captando preto de dez mil imaxes que reflicten a
España daquel tempo.
• En Galicia estivo entre 1924 e 1925 captando unhas
5.000 fotografías.
• Utilizamos algúns exemplos para ilustrar
graficamente a realidade galega do momento.

Ruth M. Anderson imaxes tomadas
na Laracha, A Escravitude,
Barbadelo e Lalín (1924)

Ruth M. Anderson
Imaxes dos Cantóns
e dársena do Parrote
(A Coruña) (1924)

Ruth M. Anderson
Imaxes de Fisterra,
O Berbés (Vigo) e Muxía (1924)

Ruth M. Anderson
Imaxes de Vilagarcía,
O Pindo, Malpica e Ézaro
(1924)

Ruth M. Anderson
Imaxes de Muxía, A Mahía,
Santiago e Esteiro (Muros) (1924)

Ruth M. Anderson
Imaxes de Lugo,
Mondoñedo
e Muros (1924)

Ruth M. Anderson
Imaxes de Noia e
Nigrán (1924)

Ruth M. Anderson
Imaxes de A Fonsagrada, O Cebreiro e
Sta. Tegra (1924)

Necesidades de escolas primarias
• En 1908 o Ministerio de Instrución Pública, influenciado polas ideas
rexeneracionistas que marcaban a necesidade de impulsar a
educación para modernizar o estado, fai un estudo das necesidades
escolas primarias para todo o estado en Galicia as cifras son as
seguintes onde se ve un déficit dun 52% de escolas:
Estatística escolar de España en 1908
Necesidadesde escolas unitarias e
de grao
Escolas
existentes
%
Galicia 6.540 3.408 52,11%
Coruña, A 3.345 1.877 56,11%
Lugo 1.114 349 31,33%
Ourense 1.050 650 61,90%
Pontevedra 1.031 532 51,60%

Número de escolas unitarias e de grao en Galicia (1855-1933)
Total Ritmo de novas escolas por ano
1855 1.133
1908 3.408 44 (1855-1908)
1922 3.856 34 (1909-1922)
1931 5.100 178 (1923-1931)
1933 5.656 278 (1932-1933)
Ftes. Diccionario Geográfico-estadístico e histórico de Madoz para 1855. Ministerio de Fomento e de
Instrucción Pública para o resto dos anos. O ritmo de novas escolas por ano é estimación propia.
Número e ritmo de construcións de escolas
*Aínda que o ritmo de crecemento das escolas nótase fundamentalmente
nos anos 20 e 30 do s. XX.
Aínda había un déficit destes de polo menos 1.000 en 1933.

As escolas dos emigrantes
• O que non é capaz de atender o estado terá que construílo a
sociedade civil galega.
• Un exemplo significativo serán as escolas dos emigrantes creadas
por toda a xeografía galega principalmente dende finais do
século XIX e no 1/3 do século XX.
• A Galicia de alén do mar sementou de escolas o país.
• Porque en efecto foi unha verdadeira sementeira escolar a que
realizaron os emigrantes, que resulta aínda máis chamativa ao
producirse nun medio onde a escola adoecía de numerosas
carencias cuantitativas e cualitativas.
• O número de centros escolares creados ou dotados parcialmente,
segundo un reconto de 317 escolas, principalmente en primaria, e o
de 518 aulas.
• Estas fundacións supuñan a miúdo a construción dun edificio
escolar, dotado de tódolos medios materiais que se precisaban para
o ensino.

Emigración galega cara a América
A Coruña Lugo Ourense Pontevedra Galicia %rel.Es España
1881-1890 77.899 11.984 5.193 61.920 156.996 39,3% 399.483
1891-1900 73.599 20.193 24.369 61.857 180.018 36,6% 491.320
1900-1910 117.919 85.998 116.239 79.508 399.664 38,1% 1.050.037
1911-1920 135.860 99.082 133.924 92.065 460.931 38,1% 1.209.795
1921-1930 79.489 63.311 70.000 77.700 290.500 37,3% 777.778
1931-1936 12.598 10.035 11.095 12.315 46.043 37,3% 123.275
TOTAL 497.364 290.603 360.820 385.365 1.534.152 37,9% 4.051.688

Emigración galega cara a América

• Os artífices deste labor cultural foron os
indianos e sobre todo as Sociedades
de Instrución creadas nos países
receptores da emigración galega.
• Estas agrupacións particulares de
índole cultural que propugnan e tentan
operativizar novas solucións ás
necesidades educativas máis
acuciantes.

A Coruña
Betanzos
Ferrol
Narón
Neda
Fene
Mugardos
Ares
Vilalba
Mañón
Viveiro
Ourol
Cervo
Malpica
Ribadeo
Trabada
A
Fonsagrada
Ortigueira
MelideO Pino
Santtiago
Zas
A Baña
Negreira
Cee
Cocubión
Muros
Rianxo
Boqueixón
Baralla
Sarria
Sober
P. Trives
Verín
Allariz
Ourense
Coles
Vilamarín
Lalín
Vila de
Cruces
A Estrada
Agolada
Celanova
Ramirás
S.C. Cea
Carballiño
Boborás
Punxín
Forcarei
Cortegada
A Guarda
Tomiño
Tui
Salceda
de Caselas
As Neves
Ponteareas
Baiona
Vigo
Gondomar
Redondelar
Pontevedra
Sanxenxo
Cangas
Marín
Bueu
Moaña
Poio
Vilagarcía
Vilanova
Caldas
Valga
Cotobade
Fornelos
A Lama
Meis
Moraña
Rbadumia
Pioneiros:
a filantropía dos
indianos galegos
En vermello
concellos con
algún centro de
ensino creado por
algún indiano

Actuacións dos denominados indianos na provincia da Coruña
Concello Indiano País Século
Ares Gaspar Vizoso Cartelle Cuba XX
Baña, A Rafael Díaz Perú XIX
Baña, A Jacinto Rodríguez Cuba XX
Betanzos Juan Mª e Jesús García Naveira Arxentina XX
Betanzos Manuel Naveira González Arxentina XX
Boqueixón Manuel Sinde Arxentina XX
Cee Fernando Blanco de Lema Cuba XIX
Corcubión José Carrera Fábregas Arxentina XX
Coruña, A
Eusebio da Guarda/Modesta
Goicuiría* Transtlánticos* XIX
Coruña, A José Salgado Arxentina/Uruguai XIX
Fene Juan Varela Grande Cuba XX
Ferrol Eugenio Durán López México XX
Malpica Anselmo Villar Amigo Arxentina XX
Mañón Francisco López de Estrada México XVIII
*Eusebio da Guarda non é un indiano pero sí está relacionado coa navegación transalántica e promoveu
importantes centros educativos na cidade da Coruña.

Irmáns García Naveira
Promotores das escolas en
Betanzos (1914-1918)

Actuacións dos denominados indianos na provincia da Coruña
Melide Mateo Segade Bugueiro México XVII
Mugardos Francisco Vizoso Cancela Cuba XX
Muros Simón Cambeiro Sande Cuba XX
Narón Francisco Sabín Teijeiro Cuba XX
Neda Manuel García Cuba XX
Negreira Emilio Baladrón Cuba XX
Ortigueira Vicente Lorenzo Vale Cuba XX
Pino, O Ramón e José Beis Sada Cuba XX
Pino, O Francisco García Naveiro Cuba XX
Rianxo Vicente Vidal Cuba XX
Santiago Frei Diego de Hevia México XVII
Santiago
Alonso de la Peña Rivas y
Montenegro Perú XVII
Santiago Mateo Vázquez Perú XVIII
Santiago Gumersindo Busto Arxentina XX
Santiago Benito Novoa y Salgado México XVII
Zas Manuel Mª Pose Arxentina XX

Eusebio da
Guarda
Promotor das
escolas na
Coruña a finais
do s. XIX

Fernando Blanco
Promotor do colexio-instituto en Cee
(1886)

Actuacións dos denominados indianos na provincia de Lugo
Baralla Tomás López Arxentina XVIII
Baralla José Mª e Pedro Álvarez Saavedra Arxentina XX
Cervo Manuel Candia López Arxentina XX
Cervo José Mª Fernández Montenegro Arxentina XX
Fonsagrada, A Luis Rico Uruguai XIX
Ourol Vicente Casabella Cuba XX
Ribadeo Clemente Martínez Arxentina XX
Ribadeo Pedro e Juan Moreno Ulloa Arxentina XIX
Ribadeo José Acevedo Martínez Cuba XX
Ribadeo Pedro Murias Rodríguez Cuba XX
Ribadeo Jesús Rodríguez Murias Cuba XX
Ribadeo Pedro Martínez Rego Panamá XVII
Sarria Balbina Rodríguez de Alonso Cuba XX
Sober Belarmino Fernández Iglesias Brasil XX
Trabada Antonio Díaz Maseda Mexico XVIII
Vilalba Manuel Peña Vidal Cuba XX
Vilalba Agustín López Arias Cuba XX
Viveiro Vicente Abadín García Cuba XX
Viveiro Melitón Cortiñas Rodríguez Cuba XX
Viveiro Antonio Trobo y Rodríguez Cuba XX

Pedro Murias
Promotor da
Granxa escola
de Ribadeo
(1922)

Actuacións dos denominados indianos na provincia de Ourense
Allariz Claudio Conde Cuba XX
Boborás José Lamas García México XX
Carballiño-Cea Irmáns Prieto Pereira Cuba XX
Celanova Domingo de Araújo Ferraz Perú XVII
Coles Ramón Varela Novoa Cuba XX
Cortegada Guillermo Álvarez Pérez Arxentina XX
Ourense Alonso de Santana Bolivia XVII
Ourense Pablo e Antonio Abad Rodríguez Arxentina XX
Ourense Ángela Santamaría de Temes (par) Arxentina XX
Pobra de Trives, A Eumenio Ancochea Boscossi Arxentina XX
Pobra de Trives, A Antonio Rodríguez Álvarez Cuba XX
Pobra de Trives, A Paulino Méndez Cuba XX
Pobra de Trives, A Manuel Rodríguez Álvarez EEUU XX
Punxín Benigno Quiroga Fernández Chile XX
Ramirás Rogelio García Yáñez Arxentina XX
Verín José García Barbón y Sola Cuba XX
Verín José André Álvarez Arxentina XX
Vilamarín Constantino Añel González Cuba XX

José García Barbón
Promotor do colexio
de Verín (1895)

Actuacións dos denominados indianos na provincia de Pontevedra
Agolada Francisco Oro Meire Cuba XX
Agolada Pilar Martínez Arxentina XX
Baiona Lorenzo de la Carrera y Leal Arxentina XVIII
Baiona Francisco Prieto México XVIII
Bueu Francisco Nogueira Uruguai XX
Bueu José Novas Regueira EEUU XX
Caldas de Reis Pedro Acuña Malvar Arxentina XIX
Caldas de Reis Fermín Mosquera Arxentina XX
Cangas José Félix Soage Arxentina XX
Cotabade José Lamas Pallas Brasil XX
Cotobade Casimiro Gómez Cobas Arxentina XIX
Cotobade Manuel Couceiro Vidal Perú XVIII
Estrada, A Ramón Gambino Arxentina XX
Estrada, A Luis Cerviño Beltrán Arxentina XX
Forcarei Manuel e José García Arxentina XIX
Fornelos de Montes Domingo da Laxe gonzález México XVIII
Gondomar Manuel Losada Carrera Arxentina XX
Guarda, A Vicenta Rodríguez Cachada (par) Porto Rico XIX
Lalín Manuel, Antonio e Benito González Gamallo Arxentina XX
Lalín Marcelino Otero Arxentina XX
Lalín Gumersindo Asorey Blanco Arxentina XX

Irmáns Barcia Boente
Promotores do
colexio da Portela
(Ponteareas) (1915)

Lama, A Domingo Laxe González México XVIII
Lama, A Manuel Barreiro Cabanelas Brasil XX
Marín Narciso Orelo García Arxentina/Chile XIX
Marín Narciso Nores Salgado e familia Arxentina/Chile XIX
Marín José Trasande Vicente Arxentina XX
Meis Ignacio Arcos Ferrand Uruguai XX
Moaña Juan Antonio Rosales Guatemala XVIII
Moraña Blas Camino Perú XIX
Moraña Manuel Blanco Bugallo Guatemala XVIII
Neves, AS Francisco Cuntín de Araújo México XIX
Poio Domingo Antonio García Araújo México XIX
Ponteareas José, Benito e Generoso Barcia Boente Perú XX
Ponte Caldelas Anselmo Antonio Piñeiro México XIX
Pontecesures Manuel Vicente Moure-Buela Arxentina XX
Pontevedra Jorge de Andrade Perú XVII
Pontevedra Casimiro Gómez Cobas Arxentna XX
Portas José Cascallar Rodríguez Arxentina XX
Redondela José Figueroa Montero Brasil XX
Redondela Beningno Fernández González Arxentina XX
Redondela Manuel Otero México XIX
Ribadumia Manuel Martínez Alfonsín Arxentina XX

Guillermo Álvarez Pérez
Escola “República
Arxentina”
(Cortegada) (1935)

Sanxenxo Alberto Jacinto de los Reyes Filipinas XVIII
Salceda de Caselas Sebastián Parcero de Gil México XVII
Tomiño Abdón Alonso Alonso Brasil XX
Tui Rosendo Fernández Alonso Brasil XX
Tui Pedro Núñez Falcón México XVIII
Valga Manuel Jamardo Casal Arxentina XX
Vigo-Lavadores Remigio Ramón Nieto Otero Chile XX
Vigo Tomás A. Alonso Uruguai XX
Vigo José García Barbón y Sola Cuba XX
Vigo José Policarpo Sanz Cuba/EEUU XIX
Vigo Francisco de Sotomayor Bolivia XVII
Vigo Andrés Fernández de la Rúa Perú XVIII
Vigo Domingo Antonio Martínez México XVIII
Vigo Genaro Garza México XVIII
Vilaboa Pascual González de Parada México XVIII
Vila de Cruces Domingo A. de Otero y Vermúdez Filipinas XVIII
Vila de Cruces Antonio Ramos de Soto Mëxico XVII
Vilagarcía de Arousa Agustín Romero García Uruguai XX
Vilagarcía de Arousa Andrés Fernández García Uruguai/Arxentina/Ecuador XIX
Vilanova de Arousa José María Puceiro Arxentina XIX

José García Barbón
Promotor da Escola
de Artes e Oficios de
Vigo (1900)

Xénese e
floración
de entidades
microterritoriais
De arriba a abaixo
e de esquerda a dereita:
1. “Alianza arenesa de
instrucción”, A Habana,
1904.
2. “Club estradense”, A
Habana, 1909.
3. “Hijos del partido de
Lalín”, A Habana,
c.1910.
4. “Hijos de Silleda”, Bos
Aires, 1910.
5. “El Valle del Oro”, A
Habana, 1915.
6. “Unión Hispano-
Americana pro-Valle
Miñor”, Bos Aires,
1910.

Xénese e
floración
de entidades
microterritoriais
1. “Centro de Bergondo y sus
contornos”, Nova York, 1934

Alonso Ríos ideólogo e inspector das sociedades
galegas de instrución de Arxentina, acompañado
de Blanco Amor e outros intelectuais galego.

A Mariña
Occidental
8
A Mariña
Central
9
A Mariña
Oriental
15
Ortegal
26
Meira
8
A Fonsagrada
7
Ancares
5
Sarria
2
Lugo
2
Quiroga
4
Terra de
Lemos
5
Chantada
9
Verín
Terra Chá
34
Ferrol
22
Deza
24
A Ulloa
12
Melide
1
Betanzos
12
Eume
12
A Coruña
12
Ordes
8
Arzúa
10
Bergantiños
5
Terra de
Soneira
2Fisterra
6
Xallas
4
A Barcala
10
Muros
4 Noia
8
Barbanza
10
Santiago
42
Terra
Tabeirós
22
A Paradanta
18
O Condado
16
Baixo Miño
9
O Morrazo
6
Pontevedra
13
Salnés
16
Caldas
11
Terra de
Caldelas
Ourense
16
O Carballiño
16
Vigo
22
Sar
16
O Ribeiro
9
Valdeorras
3
T. Trives
3
Viana
2
Allariz-
Maceda
1
A Limia
T. Celanova
3
Baixa Limia
1
1-10
11-20
> 20
Nº Sociedades de
instrucción (1904-1936)
Arxentina 335
Cuba 181
Uruguai 12
EEUU 8
Brasil 7
México 2
Porto Rico 1
Total 546
Número de
sociedades de
instrución
por comarcas
1904-1936

Algúns exemplos de Sociedades de Instrución
creadas polos emigrantes galegos en América
neste caso do partido de Corcubión e dos
concellos de Teo e Vedra

Algúns exemplos de
publicacións das Sociedades
de Instrución
creadas polos emigrantes
galegos en América
(Mugardos, Teo e Viveiro)

T. Trives
3
1-9
10-15
> 20
Ortegal
17
Ferrol
16
Eume
12
A Coruña
5
Betanzos
4
Bergantiños
Ordes
1
Arzúa
2
Melide
Santiago
22
A Barcala
6
Xallas
Terra de
Soneira
1Fisterra
4
Muros
1 Noia
2
Barbanza
1
Sar
3
A Mariña
Occidental
21
A Mariña
Central
10
A Mariña
Oriental
10
Terra Chá
27
Meira
1
Lugo
A Ulloa
3
Chantada
4
Sarria
5
Os Ancares
A Fonsagrada
Terra de
Lemos
1 Quiroga
Valdeorras
Viana
Terra de
Caldelas
Ourense
4
O Carballiño
2
Deza
13Terra
Tabeirós
15
O Ribeiro
1
T. Celanova
1
Baixa Limia
Verín
A Limia
Allariz-
Maceda
A Paradanta
1
O Condado
4
Baixo Miño
4
Vigo
5
Pontevedra
O Morrazo
Salnés
3
Caldas
4
T.
Trives
Escolas creadas polas
sociedades de
instrución
por comarcas
1904-1936
16-20
Nº Sociedades de
instrucción (1904-1936)
Cuba 165
Arxentina 77
EEUU 5
Uruguai 3
Brasil 2
Total 252

A CORUÑA 112 35%
ARZÚA 3 1%
BARBANZA 2 1%
BARCALA, A 8 3%
BERGANTIÑOS 1 0%
BETANZOS 6 2%
CORUÑA 6 2%
EUME 8 3%
FERROL 19 6%
FISTERRA 7 2%
MUROS 2 1%
NOIA 2 1%
ORTEGAL 17 5%
SANTIAGO 26 8%
SAR 3 1%
TERRA DE MELIDE 1 0%
TERRA DE SONEIRA 1 0%
LUGO 99 31%
ANCARES, OS 2 1%
CHANTADA 4 1%
MARIÑA CENTRAL 11 3%
MARIÑA OCCIDENTAL 26 8%
MARIÑA ORIENTAL 13 4%
MEIRA 1 0%
SARRIA 6 2%
VILALBA 33 10%
ULLOA, A 3 1%
OURENSE 14 4%
CARBALLIÑO, O 4 1%
RIBEIRO, O 1 0%
OURENSE 3 1%
CELANOVA 2 1%
TRIVES 2 1%
VERÍN 2 1%
PONTEVEDRA 92 29%
BAIXO MIÑO 6 2%
CALDAS 8 3%
CONDADO, O 5 2%
DEZA 20 6%
MORRAZO, O 4 1%
PARADANTA, A 4 1%
PONTEVEDRA 9 3%
SALNÉS, O 6 2%
TABEIRÓS 14 4%
VIGO 16 5%
GALICIA 317
Número de escolas promovidas por Indianos particulares
ou Sociedades de instrución por comarcas
> 10
1-10

Ano de inauguracións das escolas
Ata o
s. XIX
s. XX: ata
1922
1923-1930 1931-1936 >1936 SD* Total
GALICIA 19 77 96 56 15 54 317
A CORUÑA 6 22 37 27 3 17 112
LUGO 4 28 25 13 2 27 99
OURENSE 1 4 6 2 1 14
PONTEVEDRA 8 27 30 10 8 9 92
*Todas as que non hai datos sobre a data da inauguración foron abertas no 1/3 do século XX.

Exemplos de
escolas
promovidas
polas
sociedades
de intrución
no concello de
Ares (Redes,
Seselle e
Ares)

Exemplos de escolas promovidas
polas sociedades
Bergondo, Brión e Cecebre (Cambre)

Exemplos de
escolas
promovidas polas
sociedades
no concello de
Ames (Bugallido,
Cruxeiras, Barouta)

Exemplos de escolas promovidas polas sociedades
no concello de Cedeira (Piñeiro e Sisalde)

Exemplos de escolas
promovidas polas
sociedades
no concello de Fene:
“Curros Enríquez”,
Limodre e
“Concepción Arenal”

Exemplos de escolas
promovidas polas
sociedades
no concello de Mañón:
Ribeiras do Sor,
Barreiros e a A Panda

Exemplos de escolas promovidas polas sociedades no concello de Vilachá
(Monfero), Franza (Mugardos), Unión Mugardesa e Serres (Muros)

Exemplos de escolas
promovidas polas
sociedades no concello de
Ortigueira: Mera, Ermo, La
Devesana, Cuiña

polas sociedades no concello de
Ortigueira: San Claudio, San Adrián,
Senra e Mera

Exemplos de
escolas
promovidas
polas
sociedades no
concello de
Sada:
escolares cos
mestres anos
trinta

polas sociedades no concello de
Teo (Luou) e Vedra (Sarandón)

polas sociedades Benquerencia
(Barreiros), Burela, Vilastrofe e San
Cibrao (Cervo)

Exemplos de escolas promovidas polas
sociedades Guitiriz, Ourol, A Devesa e
Rinlo (as últimas en Ribadeo)

sociedades no concello de Vilalba
(Tardade, Corvelle, Santaballa e Goiriz)

sociedades no concello de Viveiro (Valcarría e
Galdo) e Xermade (Chao e Pazo)

sociedades no concello do Carballiño,
Mourazos (Verín), Reádegos (Vilamarín)

sociedades en Turbela (Arbo), Viascón
(Cotobade), A Arnois e Rubín (A Estrada)

sociedades en Pelete (A Lama), Coto Torrón
(Mos), Saiáns (Moraña) e Ponteareas

sociedades en Loño (Vila de Cruces), Tomiño,
Bandeira (Silleda) e Camba (Rodeiro)

• Os centros escolares inspirados polos
emigrantes adoitaban ser receptivos ás
novas correntes pedagóxicas, practicándose
en moitos deles os procedementos intuitivos.
• Outra característica destes centros era a
orientación da instrución nunha dirección
utilitaria, de ai que se incorporasen aos seus
programas materias como a agricultura.
• Estas concepcións pedagóxicas reflectíanse
nidiamente nas escolas fundadas no Val
Miñor, que contaron co asesoramento de
Ignacio Ares de Parga.

• A pesar de dispoñer dun bo equipamento
material e de practicar unha metodoloxía
renovadora, as escolas de americanos foron
obxecto de diversas críticas, nomeadamente por
parte do movemento galeguista.
• En efecto, os galeguistas non querían que se lles
ensinase aos nenos a xeografía da emigración –
un dos obxectivos que perseguían os emigrantes
coas súas escolas era preparar aos seus
parroquiáns para que puideran transitar polo
camiño da emigración, e de feito nalgunha delas
ensinábase a xeografía de determinados países
latinoamericanos-.

• Polo demais, a cultura galega non estaba presente na
maior parte destas escolas, que contribuían así ao
proceso desgaleguizador.
• A Sociedade Nazonalista Pondal expresábase nestes
termos: Non pode tolerarse por máis tempo a
desleigada actitude de moitas sociedades galegas,
indiferentes a toda emoción galega e só entregadas a
fomentar o antigaleguismo (estimulando os anceios de
emigrar, co ensino tendencioso da xeografía cubana e
arxentina) nesta hora de puxante afirmación patriótica.
• Non menos contundente era a valoración que facía J.L.
Rivadulla: Os emigrados, por medio das Sociedades
axudaron insconscientemente a Castela, na súa obra
de castelanizar a Galiza, pois cada escola que na Terra
se abre, onde o ensino non se fai en galego, é un
nemigo contra a nosa persoalidade.

A escola é boa. Deus o
pague! Pero o mestre! É
o mesmo que tiñamos
antes. Castelao, Cousas

Nº de escolas unitarias e de grao de primaria en Galicia (1855-1933)
Total Ritmo de novas escolas por ano
1855 1.133
1908 3.408 44 (1855-1908)
1922 3.856 34 (1909-1922)
1931 5.100 178 (1923-1931)
1933 5.656 278 (1932-1933)
Ftes. Diccionario Geográfico-estadístico e histórico de Madoz para 1855. Ministerio de Fomento e de
Instrucción Pública para o resto dos anos. O ritmo de novas escolas por ano é estimación propia.
Número e ritmo de creación de escolas

(1922-1923) Gasto en instrucción pública por provincias (en pesetas)
Aportación do
Ministerio %
Aportación
concellos %
Total
A Coruña 1.990.808,93 80,96% 468.194,20 19,04% 2.459.003,13
Lugo 1.413.678,15 86,03% 229.560,43 13,97% 1.643.238,58
Ourense 1.487.713,63 82,98% 305.144,44 17,02% 1.792.858,07
Pontevedra 1.221.647,93 83,17% 247.208,54 16,83% 1.468.856,47
Galicia 6.113.848,64 83,02% 1.250.107,61 16,98% 7.363.956,25
Fte. INE. Elaboración propia
• A Lei de instrución pública de 1857 establecía que a
educación primaria era competencia dos concellos
pero ante as enormes carencias orzamentarias o
Ministerio de Instrución Pública pasa a asumir gran
parte do orzamento dos centros de primaria nos anos
vinte do século pasado.

Alumnado matriculado en bacharelato en Galicia (1921-1922)
Bacharelato Total Matriculados % Matriculadas %
A Coruña 287 223 78% 64 22%
Lugo 260 220 85% 40 15%
Ourense 252 186 74% 66 26%
Pontevedra 363 305 84% 58 16%
Santiago 417 368 88% 49 12%
Galicia 1.579 1.302 82% 277 18%
Fte. INE. Fai referencia a todo o alumnado matriculado en oficial ou por libre.
A ensinanza bacharelato
• O alumnado matriculado en bacharelato é moi
escaso a comezos dos anos 20 da década pasada.

Total de matrícula na Universidade de Santiago (1909-1933)
Cursos Total
Oficial Libres %
H M H M H M
1909-1910 1.053 698 0 355 0 100%
1921-1922 1.078 693 17 348 20 97% 3%
1930-1931 1.955 1.804 (homes)* 151 (mulleres)* 92% 8%
1931-1932 2.103 1.243 118 697 45 92% 8%
1932-1933 2.046 1.189 111 698 48 92% 8%
Fte. INE. Elaboración propia. *No curso 1930-1931 o INE non distingue se é matrícula oficial ou libre.
Elaboración propia.
• No primeiro terzo do século XX os estudos universitarios quedan
reducidos a unha minoría da poboación galega.
• Nos anos trinta do século pasado duplícase o número de
matriculación na Universidade de Santiago.
• A presenza da muller na universidade é practicamente nula a pesar
do incremento que se produce nos anos trinta non chega ao 10%.

Universidade de Santiago
Matriculación por carreiras universitarias (1909-1933)
Cursos
Dereito Medicina
Filosofía e
Letras Ciencias Farmacia
Oficial Libres Oficial Libres Oficial Libres Oficial Libres Oficial Libres
H M H M H M H M H M H M H M H M H M H M
1909-10 132 57 309 71 30 33 82 47 145 147
1921-22 98 1 114 1 311 3 47 1 37 1 40 5 145 6 64 5 95 3 83 3
1930-31 465 2 888 14 30 25 52 21 369 89
1931-32 235 4 311 3 675 12 160 10 88 18 74 11 36 16 39 5 209 68 113 16
1932-33 182 3 292 3 680 12 170 3 61 20 85 13 59 17 55 6 207 59 96 23
Fte. INE. Elaboración propia. No curso 1930-1931 as fontes non distinguen entre matrícula oficial e libre.
• As carreiras predominantes en matrícula son por
este orde medicina, farmacia e dereito.
• Tanto filosofía e letras como ciencias teñen unha
escasa matriculación.

A presenza do ensino laico na educación
• Neste período a presenza do laicismo escolar en Galicia é moi
escaso.
• Por outro lado a escaseza de fontes non permite fixar con
precisión o número de escolas laicas ou neutras que funcionaron
en Galicia.
• Antón Costa rexistra a data de creación de quince centros desta
natureza entre 1888 e 1925, aos que habería que engadir algún
máis fundados nunha data descoñecida polo momento, así como
determinadas escolas custeadas polos emigrantes.
• E se as realizacións foron cativas, as ideoloxías laicistas tamén
era claramente minoritarias, dominando amplamente as posicións
defensoras dun confesionalismo católico.
• Este panorama mudará coa chegada da II República, pois
daquela o laicismo disporá de respaldo institucional. Con todo, o
confesionalismo católico seguía a ter unha forza indubidable,
sobre todo no medio rural, onde as tentativas de introducir un
ensino laico tiveron que facer fronte a múltiples atrancos.

As escolas confesionais con innovación pedagóxica
• Nas antípodas ideolóxicas do laicismo está diversas experiencias
escolares inspiradas no pesamento do Pai Manjón (Escolas do
Ave María para nenos marxinados), que tivo seguidores en
diversos puntos da xeografía galega (A Coruña, Ferrol, Monforte,
Ribeira, Ourense...).
• Estes centros privados galegos de carácter relixioso atoparon na
obra manjoniana unha fonte de inspiración didáctica e
metodolóxica que contribuía a unha certa renovación educativa
de tales centros, extremo que se viu influenciado polos apoios
dados dende a xerarquía eclesiástica inspirados nos principios da
encíclica Rerum Novarum do papa León XIII.
• Un exemplo da Coruña foron as Escolas Labaca (1912)
promovida polo maxistrado coruñés Ricardo Labaca e a súa irmá
Ángela. Esta escola pasará posteriormente a titularidade
municipal.
• Aínda que non pertenza as denominadas Escolas do Ave María
o espírito destas influirá en Baltasar Pardal na fundación da
Grande Obra de Atocha (1923)

A coñecida como
Escola Labaca pertenceu as
Escolas do Ave María fundadas
polo sacerdote Andrés Manjón

II República
• A chegada da II República supuxo un grande impulso
para o ensino en toda España e singularmente en Galicia.
• Os primeros decretos foron os seguintes:
• Bilingüismo: deféndese e reivindicase dende Cataluña.
Expresaráse nun Decreto de 1931 no que se recoñece a
existencia de distintas linguas dentro do estado. O
Decreto di, que no caso catalán, o ensino practicarase na
lingua materna ata os 8 años na escola.
• Reorganización do Consello de Instrución Pública,
cuxo presidente foi Miguel de Unamuno (rector).
• O ensino relixioso: plasmarase publicando un decreto
sobre congregacións e confesións relixiosas. Éste, regula
e suprime a obrigatoriedada da ensenanza da relixión,
baseándose na liberdade relixiosa e liberdade
conciencia do neno e do mestre.

II República
• Creación das Misións Pedagóxicas.
• A atención á escola primaria. Propuxéronse a
construción de 27.000 escolas para todo Estado (o reto
máis importante) para escolarizar ao millón de rapaces
que non asistían á escola xa que naquel momento non as
había. A creación faríase a través dun plan quinquenal
polo que se construirían 7.000 escolas en 1931 e 5.000
en cada un dos catro anos posteriores. En Galicia a
previsión era crear máis de 2.000 escolas no quinquenio.
• O problema foi que se precisaba dunha financiación,
preto de 400 millóns de pesetas a través da débeda
pública. Nun contexto de recesión económica
internacional (o crack de 1929). Ao final construiuse un
terzo do que se pensaba.

Número de escolas en primaria en Galicia (1930-1933)
1930 1933
Incremento Obxectivo % respecto
obxectivo
Coruña, A 1.199 1.542 343 688 50%
Lugo 992 1.272 280 513 55%
Ourense 1.164 1.463 299 330 91%
Pontevedra 1.069 1.316 247 690 36%
Galicia 4.424 5.254 830 2.221 37%
Fte.INE. Elaboración e estimación propia
II República
O Ministerio de Instrución Pública tiña prevista a creación de
2.221 escolas en Galicia no quinquenio (1931-1935). O ritmo
a 1 de setembro de 1933 era do 37% de (1934-1935) descalérarase

II República
• Inténtase dotar dunha lei educativa acorde co pensamento da II República.
Lorenzo Luzuriaga elaborou un documento cos principios básicos:
• Ensino público deber esencial por parte da administración do Estado. Non
obstante cada rexión ou concello (sempre que as entidades xustifiquen
solvencia económica e cultural poden asumir as competencias). Aceptase o
ensino privado sempre que non persiga fins políticos e partidistas.
• Gratuídade esencialmente no ensino primario. Un 25% da matrícula
universitaria será gratuíta.
• Laicismo: a educación pública debe ser laica. A escola debe dar información só
sobre a historia das relixións como outra materia máis pero sempre fora da
escola.
• Coeducación: escola mixta de nenos e nenas.
• Estrutura: tres niveis. Primaria (carácter obrigatorio de 6-12 anos), secundaria
con dous ciclos (12-15 anos) prolongación de primaria e (15-18 anos)
preparación para cursos universitarios. Superior: universidade.
• Mellora da formación académica do profesorado (principalmente de primaria
nas Escolas Normais con especial incidencia ao plano metodolóxico e
pedagóxico)

II República: a figura do mestre
• A figura do mestre, previa á II República,
podemos resumila así:
• Trátase dun personaxe provisto dunha formación
máis ben reducida, retribuído con mesquindade
e dotado dunha escasa consideración social.
• En contraste con todo isto, a literatura
pedagóxica e os xornalistas encárganse de
salientar a importancia da súa misión e de
expoñer as múltiples cualidades que debe reunir,
sobre todo de tipo moral.
• A II República tentará dignificar esta
profesión, emprendendo diversas actuacións
encamiñadas a mellorar a situación do
maxisterio.

1932 Mestres % Mestras % Total
Coruña, A 871 56% 695 44% 1.566
Lugo 690 62% 423 38% 1.113
Ourense 861 60% 585 40% 1.446
Pontevedra 796 54% 686 46% 1.482
Galicia 3.218 57% 2.389 43% 5.607
1933 Mestres % Mestras % Total
Coruña, A 890 55% 730 45% 1.620
Lugo 757 59% 526 41% 1.283
Ourense 905 60% 613 40% 1.518
Pontevedra 823 54% 710 46% 1.533
Galicia 3.375 57% 2.579 43% 5.954
Incremento 1932-33 5% 8% 6%
II República: incremento no número de mestr@s

II República: alumnado matriculado en Bacharelato nos institutos galegos
1930-1931 Profesores Profesoras Total Alumnos Alumnas Total
Coruña, A 21 21 632 83% 127 17% 759
Ferrol 11 2 13 531 86% 83 14% 614
Noia 10 10 116 74% 41 26% 157
Santiago 26 26 552 78% 153 22% 705
Lugo 15 1 16 528 81% 122 19% 650
Ribadeo 14 2 16 140 65% 76 35% 216
Ourense 22 22 868 77% 259 23% 1.127
Pontevedra 28 28 168 78% 48 22% 216
Vigo 24 2 26 446 78% 125 22% 571
Galicia 171 7 178 3.981 79% 1.034 21% 5.015
1932-1933 Profesores Profesoras Total Alumnos Alumnas Total
Coruña, A 28 28 969 71% 400 29% 1.369
Ferrol 14 2 16 650 80% 162 20% 812
Noia (L) 14 14 336 69% 151 31% 487
Santiago 31 31 674 65% 364 35% 1.038
Lugo 17 3 20 641 68% 300 32% 941
Ribadeo (L) 12 1 13 227 74% 78 26% 305
Ourense 30 1 31 1.050 66% 545 34% 1.595
Pontevedra 25 1 26 904 66% 474 34% 1.378
Vigo 21 3 24 535 66% 278 34% 813
Galicia 192 11 203 5.986 69% 2.752 31% 8.738

II República: a organización dos mestres
• A organización de reunións pedagóxicas (congresos, asembleas,
certames, semanas...), a edición de libros e folletos e a prensa
profesional e pedagóxica increméntase con respecto á Restauración e
a Ditadura de Primo.
• Rexístranse bastantes encontros desta natureza ata o Congreso de
Traballadores do Ensino de Galicia (1936).
• Nos encontros abordaranse os temas máis diferentes (organización
escolar, metodoloxía didática, formación e dotación económica do
profesorado, edificios escolares, actuacións das Xuntas locais de
ensino primario...).
• O número de libros e folletos de carácter pedagóxico increméntase
neste período.
• O asociacionismo dos mestres cobra un novo pulo e adquire unha
evidente dimensión política, como pode comprobarse nos programas e
actuacións da FETE e doutras agrupacións sindicais.
• Xurden asociacións como a Asociación de Traballadores do Ensino
en Ourense (ATEO) que terá unha ampla difusión nesta provincia e
que terá unha revista divulgativa da súa actuación: Escuela de
trabajo.

Portada do nº 10 da revista
“Escuela de Trabajo”.
Promovida pola Asociación
de Traballadores do Ensino
de Ourense (ATEO) durante
a II República.

Unha páxina do nº 10 da
revista “Escuela de Trabajo”.
Promovida pola Asociación
de Traballadores do Ensino
de Ourense (ATEO) durante
a II República.

Artigo publicado no nº 10 da
revista “Escuela de Trabajo”
reclamando a presenza de
Misións Pedagóxicas na
provincia de Ourense
(decembro de 1932)

Poema publicado
no nº 10 da revista
“Escuela de
Trabajo” sinalando
os problemas dos
nenos no rural
(decembro de 1932)

A educación na II República
As Misións Pedagóxicas
• En 1931 regúlase a educación de adultos a través do Decreto de Padroazgo
de Misións Pedagóxicas, que supón un gran precedente da animación
sociocultural.
• Os destinatarios serían xente que habita nas zonas máis alonxanas,
desatendidas ou deprimidas do estado.
• Terían un enfoque educativo, cultural pero non instrutivo xa que se quere
dinamizar a motivación, estímulos ou disfrute cultural máis que os contidos de
alfabetización no sentido estrito.
• O seu obxectivo é difundir a cultura xeral, a orientación docente e a educación
cidadá especialmente nas áreas rurais.
• As actividades levadas a cabo son: culturais (bibliotecas populares, lecturas
públicas, conferencias sobre temáticas variadas (agrarias, sanitarias...), acercar
os museos as aldeas, sesións de cine... Social: reunións cos responsables das
misións, conferencias de temática política... Socioeducativo: actividades que
teñen conexión directa con elementos da educación formal, cursillos de
perfeccionamento para mestre da zona.
• Manuel Bartolomé Cossío pedagogo, historiador da arte, pertenecente á
Institución Libre de Enseñanza, director do Museo Pedagóxico Nacional foi o
presidente coa instauración da II República ata a súa morte en 1935.

Manuel Bartolomé Cossío en
San Fiz de Vixoi (Bergondo-A Coruña),
1911. Promotor e presidente das
Misións Pedagóxicas (1931-1935)
Fundación Francisco Giner de los Ríos [Institución
Libre de Enseñanza]

As Misións Pedagóxicas en Galicia
• En 1932 o rector da Universidade de Santiago,
Alexandre Rodríguez Cadarso, coa axuda dos
inspectores de Primeiro Ensino Manuel Díaz Rozas e
Xerardo Álvarez Limases, organizaron ciclos de
conferencias para fomentar a cultura popular en
diversos pobos das provincias da Coruña e
Pontevedra.
• Esta actividade anticipou a Misión Pedagóxica que
se desenvolvería entre os meses de agosto de e
decembro de 1933, e que resultaría a máis longa que
realizou o Padroazgo.

• O 11 de agosto de 1933, comezou a misión
pedagóxica en Galicia dirixida por Rafael Dieste;
unha viaxe que duraría seis meses e que percorrería
as catro provincias galegas.
• Dieste contou coa axuda de Ramón Gaya, Antonio
Sánchez Barbudo, Arturo Serrano Plaja, Cándido
Fdez. Mazas, Antonio Ramos Varela e o cineasta
José Val del Omar, entre outros.
• Fíxose coincidir por primeira vez a actividade
misioneira co Museo do Pobo e, ademais, no seu
paso por Malpica, realizouse o primeiro ensaio de
Retablo de Fantoches que dirixía Dieste. Tamén
representouse de novo na súa vila natal de Rianxo a
obra teatral A fiestra valdeira.

Retrato de Rafael Dieste (1926)
difusor das Misións Pedagóxicas
en Galicia. A Fiestra Valdeira foi representada de
novo na súa vila natal (Rianxo) coa chegada das Misións

Mariñeiros e nenos esperando aos misioneiros para
escoitar a charla impartida en Malpica e a
actividade teatral (A Coruña), outubro de 1933

• O 11 de agosto de 1933, comezou a misión
pedagóxica en Galicia dirixida por Rafael Dieste;
unha viaxe que duraría seis meses e que percorrería
as catro provincias galegas.
• Dieste contou coa axuda de Ramón Gaya, Antonio
Sánchez Barbudo, Arturo Serrano Plaja, Cándido
Fdez. Mazas, Antonio Ramos Varela e o cineasta
José Val del Omar, entre outros.
• Fíxose coincidir por primeira vez a actividade
misioneira co Museo do Pobo e, ademais, no seu
paso por Malpica, realizouse o primeiro ensaio de
Retablo de Fantoches que dirixía Dieste.

Representación do Teatro e Coro do Pobo no peirao de Malpica. Teatro de guiñol: Retablo
de Fantoches guión de Rafael Dieste. No decorado e elaboración dos bonecos
participaron, entre outros, Ramón Gaya, Fernández Mazas e Urbano Lugrís 1933.
Colección L. Hernández Iglesias

• En 1934, o Padroazgo organizou outras dúas
misións unha na provincia de Pontevedra e
outra na Coruña que contou coa colaboración
de Manuel Díaz Rozas, director da Sección
de Pedagoxía do Seminario de Estudos
Galegos.
• En 1935, unha Misión dirixida por José Otero
Espasandín volvería ao Pindo (A Coruña). A
derradeira actividade en Galicia tivo lugar en
Ramirás (Ourense) poucos días antes do
comezo da Guerra Civil. É posible que nela
participase a xove artista Maruja Mallo.

Ribadeo
A Fonsagrada
Vilalba
Baralla
Becerreá
Quiroga
Quereño
O Barco
Lardeira
A Mezquita
Xinzo
de Limia
Ramirás-Vilameá
Allariz
O Carballiño
Maside
Maceira
S. Pedro
A Cañiza
A Ameixeira
Covelo
Valeixe
Arbo
O Carballo
Luneda
A Franqueira
Lomba
Combarro
Meaño
Vilalonga
A Estrada
Silleda
Lalín
Rianxo
Boiro
Noia
AbelleiraOutes
Mazaricos
A Picota
Serres
Muros
O Pindo
Beba
Cee
Corcubión
Fisterra
Malpica
Carballo
Betanzos
Misións e Misioneiros
en Galicia (1933-1935)
Rafael Álvarez García
Alejandro Casona
Pablo Cortés Reyes
Manuel Díaz Rozas
Rafael Dieste
Javier Farjas
Cándido Fdez. Mazas
Salvador Ferrer Colubret
Fco. García Mochales
Ramón Gaya
J. Benito Glez. Álvarez
Modesto Medina Bravo
Gonzalo Menéndez-Pidal Goya
Manuel Morales
José Muntada Bach
José Otero Espasandín
J. Eugenio Pérez
Antonio Ramos Valera
José Ruíz Galán
Antonio Sánchez Barbudo
Arturo Serrano Plaja
José Val del Omar

Trasalado do Museo do Pobo a Corcubión (A Coruña), outubro 1933. Fotografía de
José Val del Omar. Arquivo José Val do Omar e Gonzalo Sáenz de Buruaga, Madrid.

As Misións Pedagóxicas en Galicia: servizo de bibliotecas
• En 1931 apenas había bibliotecas públicas en
España. Ningunha escola rural contaba con libros
infantís. O labor emprendido polo Padroazgo das
Misións, na que destacaron María Moliner e Juan
Vicens, foi a maior campaña de lectura que xamais
se fixo no estado.
• Repartíronse bibliotecas para adultos e nenos por
pobos e aldeas nas que non se podía chegar en
automóbil e onde non había luz eléctrica.
• O Padroazgo creou en Galicia un total de 419
bibliotecas (79 na Coruña, 48 en Lugo, 123 en
Ourense e 155 en Pontevedra) dotándoas de libros.

Bibliotecas concendidas a escolas nacionais e rurais
(Padroazgo de Misións Pedagóxicas)
1931 1932 1933 1934-1935 Total
Coruña, A 19 17 28 10 74
Lugo 20 1 28 49
Ourense 25 19 78 1 123
Pontevedra 16 12 103 42 173
Galicia 80 49 237 53 419
España 1.487 1.181 1.968 sen datos sen datos
% respecto ao
estado 5,38% 4,15% 12,04%
Fte. INE. Elaboración propia

Un neno e unha nena lendo libros da biblioteca de Misións Pedagóxicas, cara
1932.
Residencia de Estudiantes, Madrid

As Misións Pedagóxicas en Galicia: museo do pobo
• Os artistas, entre outros, Juan Bonafé, Ramón
Gaya e Eduardo Vicente realizaron catorce copias
de cadros dos pintores máis famosos da escola
española que se podían contemplar a maioría no
museo do Prado (O Greco, Velázquez, Ribera,
Goya...).
• A colección ía acompañada por dous ou tres
misioneiros que explicaban os cadros a poboación.
• Acompañábase dun gramófono e aparellos de
proxeccións fixas e cine.
• En Galicia estas copias foron expostas. O museo
permanecía xeralmente unha semana en cada
localidade, aos visitantes obsequiábaselle con
reproducións dos cadros en fototipia ou ocogravado.

Grupo de espectadores ante unha copia de Las Hilanderas, de Velázquez,
Cebreros (Ávila), cara o 15 de novembro de 1932.

As Misións Pedagóxicas en Galicia: os servizos de cine
• Moitos labregos e mariñeiros das distintas aldeas
descoñecían a existencia do cine.
• Tiñan que percorrer grandes distancias a pé para
contemplar este prodixio.
• José Val de Omar e Cristóbal Simancas foron os
responsables da súa difusión a través do Padroazgo.
• Tiñan tan só dous aparatos de cine sonoro, e na
maioría das expedicións proxectouse cine mudo,
acompañado normalmente de música de gramófono.
• As películas eran de dous tipos: cómicas de Charlot
ou debuxos animados e documentais.

Servizo de música. Misións pedagóxicas. 1932.

As Misións Pedagóxicas en Galicia: coro e teatro do pobo
• O teatro e Coro do Pobo estaba integrado por estudantes,
dirixidos respectivamente por Alejandro Casona e Eduardo
Martínez Torner.
• Levaban un taboeiro de fácil montaxe, de doado montaxe, de
catro por seis metros, que rapidamente era ensamblado polos
propios actores.
• Tratábase de acercar o teatro ao pobo. Inicialmente
compoñíase de pezas breves, entre os pasos e entremeses do
teatro clásico (Juan de la Encina, Lope de Rueda, Cervantes,
Calderón de la Barca), ao que logo foron engadíndose
adaptacións doutras obras.
• O coro levaba un repertorio musical integrado por cancións
recollidas do folclore na súa máis pura tradición. Algunhas
aportacións folclóricas de romances como o de La loba parda
de García Lorca.

Sesións de Misións no campo, cara 1932. Posiblemente na Serra de
Gredos. Residencia de Estudiantes, Madrid

As Misións Pedagóxicas en Galicia: servizo de música
• Nalgúns pobos visitados levábase un
gramófono e unha colección de discos
(seleccionados por Oscar Esplá).
• O material solía ser confiado a algún mestre.
• Antes de poñer un disco facíase un
comentario sobre o comopositor e a música
que se ía escoitar normalmente tradicional ou
de compsitores clásicos.
• O Padroazgo editou unha colección de disco,
dos cales catro recollían as cancións do Coro
das Misións.

As Misións Pedagóxicas en Galicia: O retablo de fantoches
• Como non era posible levar o Teatro das Misións a todas
partes e como dentro das tarefas xoglarescas había,
ademais do teatro e coro, recitación de romances e outras
actividades o Padroazgo decidiu ampliar este medio de
expresión coa creación dun guiñol que levou título de
Retablo de Fantoches.
• Propúxose cumprir as esixencias dun espectáculo culto
sen renunciar a frescura popular.
• A primeira representación fíxose en Malpica (outubro de
1933).
• O retablo de fantoches o dirixía o escritor Rafael Dieste,
quen o surtíu de farsas ideadas por el que, co tempo,
transformouse en comedias maiores. Tamén, a petición
de Cossío, fixo unha adaptación do romance La doncella
guerrera.

As Misións Pedagóxicas en Galicia: outras actividades
• A dignificación da profesión de mestre era un punto
fundamental dentro do proxecto das Misións con este
obxectivo:
• O Padroazgo organizou cursos breves para mestres onde
as conferencias eran substituídas pola conversa e o
intercambio de experiencias.
• Estes cursos complementábanse frecuentemente con
exposicións de traballos escolares (modelo suxerido polas
escolas rurais) ou con propostas que permitían aproveitar
o contorno natural ou artístico con fins didácticos.
• Outro recurso foi a radio. Sen embargo estas presentaron
enormes dificultades técnicas pois en gran parte das
poboacións rurais carecíase de luz eléctrica e, no caso de
contar con ela, a súa potencia era moi escasa.

O labor do maxisterio e da inspección educativa exemplo: María Barbeito
• Mestra e inspectora de ensino primario.
• En 1902 gaña a praza de oposición como
mestra co número un da súa promoción
con vinte e un anos.
• Escolleu como destino a Escola
Graduada Pública de Párvulos “Da
Guarda”, na súa cidade local.
• En 1911 exerce como directora da
escola, que converteu nun colexio
modélico de innovación pedagóxica.
• Introduciu en Galicia os principios de
María Montessori e o seu método,
baseado en fundamentos
psicopedagóxicos de liberdade e
autoactividade dos nenos nun ambiente
que favoreza o seu desenvolvemento.
• Tamén introduciu o método dos centros
de interese desenvolvidos polo belga
Ovide Declory, consistente en
desenvolver un plan de estudo conforme
cos intereses dos nenos en cada idade. María Barbeito cun grupo
de ensinantes na escola da Guarda (1933)

• Na memoria de actividades que
redactou en 1932 recolleu o seu proxecto
curricular e a súa metodoloxía coa
dotación de material do método
Montessori que xa importara de Italia en
1915, coleccións de láminas didácticas,
unha gramola de audicións musicais,
unha biblioteca escolar e unha biblioteca
popular circulante, á que doou parte da
súa colección bibliográfica.
• En 1933 obtivo por concurso de méritos
o cargo de inspectora Mestra dende o
que creou un Plan de Lectura Global
(1934) para as escolas da súa zona de
inspección (periferia da Coruña e
concello de Arteixo fundamentalmente).
• En 1935 obtivo unha bolsa de da Xunta
de Ampliación de Estudios grazas a cal
emprendeu unha viaxe por Europa xunto
con dez docentes españois.
María Barbeito arriba cun grupo
de ensinantes nunha excursión didáctica Abaixo
conferencia impartida pola Agrupación Republicana
Femenina da Coruña (1934)

• Visitou institucións educativas seis países nos
que tomou contacto cos métodos pedagóxicos
que se impartían en Europa.
• Tralo regreso escribiu como resumo da viaxe
das visitas realizadas Países y escuelas en
que realiza unha crítica das prácticas
pedagóxicas observadas aprobando aspectos
como a gratuidade e obrigatoriedade das
escolas públicas en Bélxica, os plans
pedagóxicos de Waldorf e Steiner ou o
ambiente da escola activa de Giuseppina
Pizzigoni.
• Foi defensora da educación bilingüe
recoñecendo o uso da lingua materna nas
primeiras etapas da educación.
• En 1936, co triunfo do golpe militar, foi
afastada do seu posto de mestra de escola.
Tivo que se someter á Comisión Depuradora
de Maxisterio. En 1941 foi destituída dos seus
cargos académicos e forzada a xubilarse por
razóns políticas con sesenta anos.
• Iniciou unha nova etapa retirada dos centros
escolares dedicándose a escritura e tradución
de libros en francés.
María Barbeito portada do libro
Países y escuelas onde
recompila as súas reflexións
sobre a escola en Europa nos
anos trinta

Ernestina Otero Sestelo
O labor dos formadores de mestres un exemplo: Ernestina Otero
• En 1908 acadou o título de mestra superior
na Escola Normal de Pontevedra e,
posteriormente, ingresou na Escola
Superior de Maxisterio de Madrid (1910-
1913), onde recibiu a influencia da
Institución Libre de Enseñanza,
fundamentalmente de Luis de Zulueta.
• En 1914 foi nomeada profesora de
pedagoxía na Escola Normal de
Pontevedra.
• Coa 2ª República, puxo en marcha a
reforma educativa e, ademais, dirixiu a
Escola de Maxisterio e presidiu o Consello
Provincial de Primeiro Ensino de
Pontevedra. No tempo que ocupou este
cargo, leváronse diversas campañas para o
fomento da asistencia dos nenos á escola,
impulsouse a creación de centros
escolares, ampliouse a educación de
adultos, colaborouse coas xuntas
municipais na utilización de campos
agrícolas experimentais.

Ernestina Otero Sestelo:
foto coa súa familia
O labor dos formadores de mestres un exemplo: Ernestina Otero
• Promoveu os talleres artesanais e
industriais de formación e fomentou o
estudo e investigación das características
xeográficas e culturais de Galicia.
• Colaborou activamente no Seminario de
Estudos Galegos e noutras iniciativas
como na escola rural galego.
• En 1933 asinou o manifesto dos
intelectuais galegos a prol do Estatuto de
Autonomía.
• Na Guerra civil foi separada da cátedra e
dada de baixa na escala. Unha vez
rematada a guerra, revisouse o seu
expediente e volveu o seu cargo, se ben
con “traslado forzoso e inhabilitación para
cargos directivos e de confianza” (1939).
Así comezou de novo en Ourense onde
permaneceu dez anos e en 1951 retorna
outra vez a súa praza de pedagoxía Escola
Normal de Pontevedra.

A represión na Guerra Civil
• 18 de xullo de 1936 iníciase o que
coñecemos como a longa noite de pedra
que terá especial incidencia no campo
do ensino.
• Moitos mestres serán asasinados e
executados durante Guerra Civil
unicamente por manterse fieis aos seus
ideais de cambio e de transformación da
sociedade no que a educación
considerábase como a ferramenta clave.

A derradeira lección do mestre estampa
Galiza Mártir. Álbum de Castelao (1937) e pintura (1945)

• Nos últimos anos téñense feito estudos
monográficos nas distintas provincias galegas
sobre o impacto desta represión.
• Non só no plano da persecución política e
ideolóxica que vai ser pagada nun conxunto de
casos coa propia vida ou o presidio senon tamén
nos procesos sancionadores administrativos a
través das comisións de depuración.
• As sancións podían ir dende a suspensión
temporal de emprego e soldo, o cambio de
destino á suspensión plena da carreira docente.
• Os datos que se aportan son os seguintes:

Número de mestres asasinados na Guerra Civil en Galicia
Executados Paseados Outras causas Total
A Coruña 23 22 2 47
Lugo 8 8 2 18
Ourense 3 10 13
Pontevedra 13 11 1 25
Galicia 47 51 5 103
Fte. Datos estimativos sacados a partir de diversas fontes na que destacamos Nomes e voces.

Pelotón de fusilamento
no Campo da Rata
(Pta. Herminia-A Coruña) 1936

Nº de expedientes administrativos (1936-1944)
Nº de
expedientes
Expedientes
sancionadores
%
A Coruña 1.963 412 21%
Lugo 1.835 493 26,9%
Ourense 1.698 527 31%
Pontevedra* 1.533 358 23,4%
Galicia 7.029 1.790 25,5%
Fte. Datos aportados de distintos traballos elaborados a nivel provincial. Os datos da provincia de
Pontevedra son estimativos a partir da base de datos Nomes e voces.

• As sancións podían ir da separación definitivamente do posto, suspender de
emprego e soldo dende un mes a indefinidamente e trasladar a outra
provincia.
• Se eras nacionalista a outra punta do país.
• As infraccións podían ser políticas, sociais, profesionais e relixiosas ou
morais.
• Os casos de denuncia estaban relacionado por motivos políticos
relacionados coa lealdade á república de non ter fervor ao glorioso
movemento salvador pero tamén podían aparecer denuncias, que eran
máis xenéricas do que se podía estimar, como ter unha criada na casa se
eras solteiro, se ías cos amigos ao baile, se eras muller sen non vestías con
decoro, se che pintabas as uñas, algúns foron acusados de mulleriegos e
algunha mestra de pegarlle ao marido.
• Pedíase informes de cada mestre ao párroco, ao alcalde, á Garda Civil e a
algún pai de familia de bos costumes. Tamén podían pedir informes á
Falanxe, a veciños, a algún empresario, a mestres delatores e incluso a
algún inspector de educación, pero eran tidos en conta sobre todo os dos
curas, que eran os máis meticulosos, xa que contaban cuns cuestionarios
moi puntillosos nos que se preguntaba sobre cuestións profesionais, sociais,
políticas, sindicais e relixiosas.

A esquerda prego de cargos contra
os galeguistas José Mª Álvarez Blázquez.
e sanción (arriba) imposta J. R. Fdez. Ojea

• Durante a guerra e a posguerra houbo que suplir aos
mestres asasinados, fusilados e represaliados.
• Establecéronse cursos de formación acelerada de mestres
e a marchas forzadas.
• Nalgúns casos de só tres meses e con preferencia para los
que exerceran de alféreces provisionais na guerra.
• A formación do profesorado, con separación de homes e
mulleres en Normais distintas, seguiu o proposto polas leis
de 1945 e 1950.
• O chamado plan 1950 durou ata o ano 1967 e tiña unha alta
carga cultural e científica e moi pouco profesional. E
ademais un gran peso da relixión católica case
fundamentalista e tamén peso político fascista, ao ter que
cursar a materia de Formación do Espíritu Nacional, cuxa
docencia estaba encargada aos membros da Falanxe e o
Frente de Xuventudes.

Monumento no Campo da Rata
onde foron fusilados as vítimas
Da represión franquista na Guerra Civil.
O deseño do monumento foi obra de Isaac Díaz Pardo

Nenos xogando aos
fusilamentos en plena Guerra Civil

Monumento ás vítimas do franquismo.
Nel aparecen a relación dos represaliados
coa vida na provincia da Coruña
entre eles moitos mestres

Lectura e película recomendada:
A lingua de das bolboretas de Manuel Rivas
película levada o cine por José Luis Cuerda

A lingua de das bolboretas foi adaptada para
o teatro por Teatro do Andamio. Nesta columna
Imaxes da película de José Luis Cuerda que
Ten como protagonista a Fernando Fernán Gómez

A educación en Galicia: da Restauración á II República

Empfohlen

Empfohlen

Weitere ähnliche Inhalte

Was ist angesagt?

Was ist angesagt? (20)

Mehr von Agrela Elvixeo

Mehr von Agrela Elvixeo (20)

Kürzlich hochgeladen

Kürzlich hochgeladen (11)

A educación en Galicia: da Restauración á II República