ШХА-ийн Ногоон алт төслийн маркетингийн бүрэлдэхүүн хэсгээс малын арьс ширийг хэрхэн зөв бэлтгэх талаар малчдад зориулсан гарын авлага/Manual for herders on hides and skins preparation standard developed by Marketing component, Green Gold project, SDC

1. ШХА-ЫН НОГООН АЛТ ТӨСӨЛ
МАРКЕТИНГИЙН БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ
МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ
БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
(Малчдад зориулсан гарын авлага)
Боловсруулсан: С Даваажав Монгол улсын зөвлөх инженер
Улаанбаатар хот
2015 он

2. “Ногоон алт” төсөл
Маркетингийн бүрэлдэхүүн хэсэг
Улаанбаатар хот,
Баянзүрх дүүрэг 49622, Токогийн гудамж 14 а
Нисора цамхаг, өрөө 605
Утас: 7000-7161
Цахим шуудан: marketing@greengold.mn
© Зохиогчийн эрхийг ГФА-ГЕФАК-ын зөвлөх консорциум эзэмшинэ.

3. АГУУЛГА
ӨМНӨХ ҮГ 4
ОРШИЛ 5
1. АРЬС ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭД 6
1.1. Арьс ширний тухай ойлголт 7
2. МАЛЫН АРЬС, ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭДИЙН ГЭМТЭЛ 8
2.1. Мал, амьтны амьд үеийн гэмтэл 8
2.2. Мал,амьтны нядалгааны үеийн гэмтэл 14
2.3. Мал, амьтны нядалгааны дараах үеийн гэмтэл 15
2.4. Хадгалалтын үед үүсэх гэмтэл 15
3. АРЬС, ШИРИЙГ БЭЛТГЭХ 16
3.1. Малын арьс, ширнийг өвчиж хуулах арга ажиллагаа 16
3.2. Арьс, ширэн түүхий эдэд чанар хамгаалалт хийх аргууд 18
4.АРЬС ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭДИЙН ЧАНАРЫН ХАМГААЛАЛТ ХИЙХ,
ШАЛГАЖ ХҮЛЭЭЖ АВАХ СТАНДАРТУУДЫН ТАНИЛЦУУЛГА 22
4.1 Түүхий эд бэлтгэл. Арьс шир. Чанарын хамгаалалт хийх, баглах,
тээвэрлэх, хадгалах. MNS 5094:2001-ийн товчлол 22
4.2 Түүхий эд бэлтгэл. Арьс шир. Боловсруулаагүй арьс шир.
Техникийн шаардлага MNS60:2001 стандартын товчлол 23

4. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
4
ӨМНӨХ ҮГ
Швейцарын Хөгжлийн Агентлагын “Ногоон алт” төсөл 2004 оноос
эхлэн 4 үе шаттайгаар хэрэгжиж малчдын орлогыг нэмэгдүүлэхийн
тулд бүтээмжийг дээшлүүлэхийн зэрэгцээ бэлчээрийн экологийн
хязгаарлалтыг тэнцвэрт байдалд оруулан бэлчээрийг сэргээх малчдын
амьжиргааны түвшний тогтвортой, уян хатан байдлыг хангах нөхцөл,
чадавхийг Монголын иргэдэд бий болгохыг зорьж байгаа юм.
“Ногоон алт” төслийн хүрээнд 30,000 малчдыг нэгтгэсэн 800 орчим
Бэлчээр ашиглагчдын хэсэг (БАХ) 93 суманд байгуулагдсан ба Сумын
Бэлчээр Ашиглагчдын Холбоо (СБАХ) дээрх сумдад байгуулагдан үйл
ажиллагаагаа явуулж байгаагаас гадна 60 орчим малчдын хоршоод
байгуулагдан мал аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэх, малын гаралтай түүхий
эдийг үндэсний үйлдвэрт борлуулах болон малчдыг зах зээлд холбоход
чухал үүрэгтэй ажиллаж байна.
“Ногоон алт” төслийн Маркетингийн бүрэлдэхүүн хэсгийг Германы ГФА-
ГЕФАК компаниудын хамтарсан консорциум хэрэгжүүлж байгаа ба тус
төсөл нь малчдыг дотоодын боловсруулах үйлдвэрлэгчидтэй холбох
замаар сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноосны нэмэгдсэн өртгийн сүлжээг
хөгжүүлэх, малчдын тогтвортой орлогыг хангах зорилготойгоор ажиллаж
байна.
Маркетингийн бүрэлдэхүүн хэсгийн сарлагийн хөөвөр, тэмээний
ноосны чиглэлээр хуримтлуулсан туршлага, үр дүнг мах болон арьс
ширний бэлтгэн нийлүүлэлтэнд туршихаар шийдвэрлэж 2015 оноос
маркетингийн бүрэлдэхүүн хэсэгт мах арьс, ширний нэмэгдсэн өртгийн
сүлжээг хөгжүүлэх асуудлыг хамруулахаар болсон бөгөөд энэ туршилтын
төсөл нь Завхан, Архангай аймагт хэрэгжих юм.
Туршилтын төслийн хүрээнд хийгдсэн судалгааны дүнгээр Архангай,
Завхан аймгууд жилдээ 955.9 мянган ширхэг арьс нэхий бэлтгэж байгаа
нь улсын нийт бэлтгэж буй арьс ширний 9.5 орчим хувийг эзэлж байна.
Дээрх 2 аймгийн нийт бэлтгэх боломжтой арьс ширний 457 мянга буюу
47.8 хувь нь орон нутагт малчид мал бүхий иргэд бэлтгэж байна. Арьс
ширний боловсруулах үйлдвэрүүд 2014 онд 5.7 сая ширхэг арьс шир
худалдан авсаны 90% анхан шатны, 10% гүн боловсруулалт хийсэн
бөгөөд хүчин чадлынхаа дөнгөж 67.8 хувийг ашиглажээ. Дотоодын
боловсруулах үйлдвэрүүдийн хүчин чадлын ашиглалтыг нэмэгдүүлэхэд
орон нутгаас бэлтгэж буй арьс ширний тоо хэмжээг нэмэгдүүлэх, бэлтгэж

5. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
5
буй арьсны чанарыг сайжруулах зайлшгүй шаардлагатай байна.
Арьс, шир бэлтгэлийн нэгдсэн тогтолцоо бүрэлдэн тогтоогүй нь үндэсний
үйлдвэрүүдийн түүхий эд бэлтгэлийн ажиллагаанд гарч байгаа нэг
бэрхшээл болж байна. Өнөөгийн байдлаар үндэсний үйлдвэрүүдийн
ихэнх нь (42.9 хувь) ченжүүдээс, зарим нь арьс, ширний үйлдвэрийн
түүхий эд бэлтгэлийн төлөөлөгч, түүхий эдийн захаас (тус бүр 23.8
хувь), цөөн хэсэг нь (9.5 хувь) тодорхой орон нутагт өөрийн төлөөлөгч
ажиллуулан түүхий эдээ бэлтгэжээ. Ченж, захаар дамжуулан түүхий
эд бэлтгэж байгаа нь үнэ нэмэгдэх, мэргэжлийн хяналт, боловсруулалт
дамжаагүй чанаргүй түүхий эд бэлтгэх шалтгаан болдог ажээ.
Малчин Та арьс ширний бэлтгэлийн талаар тодорхой мэдлэгтэй байж,
малын арьс ширийг зохих шаардлагын дагуу зөв, чанартай бэлтгэж
хоршоогоороо дамжуулан боловсруулах үйлдвэрт нийлүүлснээр
орлогоо нэмэгдүүлэх боломжтой юм. Бидний бэлтгэсэн энэхүү гарын
авлага нь малчин Танд арьс ширээ зөв, чанартай бэлтгэхэд тус болно
гэж найдаж байна.
Төслийн багийн хамт олон

6. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
6
ОРШИЛ
Байгаль, цаг уурын эрс тэс өөрчлөлтөд дасан зохицсон, төл ахуйгаасаа
эхийн сүүгээр тэжээгдэж, задгай бэлчээрт шимт өвс ургамлаар
хооллож, байгалийн шалгарлаар өсч үрждэг, ширүүн ба ширүүвтэр үсэн
бүрхүүлтэй монгол үүлдрийн малын арьс шир нь төрөлхийн чанараараа
бусад орныхоос ихээхэн давуу, хамгийн сайн чанартайд тооцогддог.
Төрөлхийн энэ чанараараа манай малын арьс шир дэлхийд өрсөлдөх
чадвартай.
Бэлчээрийн малын арьс ширний хамгийн давуу тал нь цаг агаарын
орчил зүй, шим тэжээлт ногоон ургамлын онцлог юм. Иймээс манай арьс
ширэн түүхий эд нь экологийн цэвэр түүхий эдэд зүй ёсоор тооцогддог
юм.
Халуун, хуурай уур амьсгал нь мал амьтны үүлдрийг доройтуулж,
амьтны биеийг хүйтэн, чийглэгээс хамгаалах төрөлхийн үүргээ арьс
хангаж чадахгүйд хүргэдэг. Аливаа амьтны хөгжилд хөдөлгөөнгүй
байдал (хорьж маллах), агаар, усны дутагдал, хэт их хоол тэжээл зэрэг
хүчин зүйлүүд муугаар нөлөөлдөг.
Малын арчилгаа маллагаанд хайнга хандах, мал төхөөрөх үед буруу
өвчиж, хуулах, хадгалалт хамгаалалтын горим, стандартыг мөрдөхгүй
улмаас манай малын арьс ширний төрөлхийн дээрх чанарыг ихээр
доройтуулж байна.
Иймээс малчид болон мал бүхий иргэд, түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэгчид
дараах зүйлүүдийг онцгойлон анхаарахыг уриалж байна.
• Малдаа цаг хугацаанд нь тарилга, угаалгыг тогтмол хийлгэж, малаа
эрүүл өсгөх,
• Залуу малын мах нь зөөлөн, амттай, арьс шир нь гэмтэл багатай,
үс ноос нь чанартай байдаг тул малыг 3 наснаас дээш гаргалгүй
нядалж, эргэлтэнд оруулж хэвших,
• Арьс ширээ өвчихдөө эсгэж цоолохгүй, өөх шар мах халим
дагуулахгүй цэвэрхэн өвчиж бэлтгэснээр түүхий эдээ зах зээлийн
хамгийн өндөр үнээр борлуулах боломжтойг анхаарах,
• Арьс ширнээс эвэр, туурай, шийр, чих, уруул, чив, засаа, дэлэн,
сүүлний яс, цус, өөх мах, сэвс, элс, шороо, цас, мөс зэрэг
хүндрүүлэгчийг салгаж, цэвэрлэж хэвших,

7. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
7
• Сүүдэр газар тэнийлгэн хатаах, дулааны улиралд бол хоёр цагийн
дотор давслах
• Богийн өлөн гэдсийг арьсанд хэзээ ч хавсрахгүй байх,
• Хоёр арьсыг хооронд нь хэзээ ч хавсарч хөлдөөхгүй байх,
• Хачиг, гуурны гэмтэлтэй, шивээтэй, эсгэлт зүсээд цоолсон, самны
гэмтэл зэрэг нь түүхий эдийн чанарт муугаар нөлөөлж, үнийг ямагт
бууруулдгийг анхаарах.
Малчин, мал бүхий иргэн та арьс ширэн түүхий эдээ Монголын Арьс
Ширний Үйлдвэрлэлийн Холбооны итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчид тушааж
падаан бичүүлж үндэсний боловсруулах үйлдвэрт тушааснаар богийн
арьс бүрд 3000 төгрөг, үхэр, адууны шир тутамд 15000 төгрөгийн
урамшуулал хүртэх боломжийг Засгийн газрын 2013 оны 48 дугаар
тогтоолоор олгосон болно. Ингэснээр малчин үйлдвэрлэлийн шууд
харилцаа сэргэж тооноос бус чанараас шалтгаалсан үнэ тогтож
үндэсний үйлдвэрлэл сэргэх том алхам болох юм.
Энэхүү товхимолд арьс ширэн түүхий эдийн бүтэц, онцлог, чанарын
хадгалалт хамгаалалт хийх арга, тээвэрлэх, нядалгааны үед гарч болох
гэмтэл түүнээс урьдчилан сэргийлэх арга ажиллагааны талаар голлон
тайлбарласан болно.

8. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
8
1. АРЬС ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭД
Манай улсад жилд дунджаар 10,0 орчим сая малын ширэн түүхий
эд бэлтгэгддэг. Монголд малыг жилийн турш нядалдаггүй, тарга хүч
тааруу болон халуун дулааны үе болох хавар, зуны улиралд цөөн тооны
мал нядалдаг бол тарга хүчээ сайн авсан, мах арьс ширэн түүхий эдээ
муутгалгүй хадгалж болох намар, өвлийн улиралд, өвлийн идэш хүнсээ
нөөцлөн базааж, малыг их хэмжээгээр нядалж, арьс ширэн түүхий эдийн
50-60% нь бэлтгэгддэг байна.
Хүснэгт 1. Түүхий эд бэлтгэлийн хэмжээ, мянган ширхэг
Төрөл 2011 2012 2013 2014
Сүүлийн 4 жилийн
дундаж
Тэмээний шир 30.6 - - 27.4 28.7
Адууны шир 208.0 245.9 242.5 222.8 289.8
Үхрийн шир 446.6 472.8 473.9 393.6 446.7
Хонины арьс 4384.6 3720.1 5166.8 4517.2 4447.2
Ямааны арьс 3258.0 4022.2 4640.8 3933.6 3903.6
Бүгд арьс, шир 8743.8 8766.5 10895.1 9284.3 9422.0
Сүүлийн жилүүдэд жилд дунджаар 8.0-10.0 сая ширхэг арьс ширэн
түүхий эд бэлтгэгдэж байгаа гэсэн статистик тоо баримт байх боловч
судалгаанаас харахад боловсруулах үйлдвэрүүдээр 5.0-6.0 сая гаруй
арьс ширэн түүхий эд боловсруулагдаад байгаа нь нэг талаас тодорхой
хэмжээний арьс ширэн түүхий эд хулгайгаар хил гарч байна, нөгөө талаас
статистик тоо болон үйлдвэрүүдэд боловсруулагдаж байгаа арьсны тоо
бодит байдлаас бага зэрэг зөрүүтэй байна гэсэн үг. Нийт түүхий эдийн
2.5-3.0 хувь нь адууны шир, 4.5-5.4 хувь нь үхрийн шир, 42.0-47.7 хувь
нь хонины арьс, 42.5-45.0 хувь нь ямааны арьс бэлтгэгдэж байна.
Зураг 1. Түүхий эд бэлтгэлийн хэмжээг саруудаар харуулбал:
1. АРЬС ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭД
Манай улсад жилд дунджаар 10,0 орчим сая малын ширэн түүхий эд бэлтгэгддэг. Монголд
малыг жилийн турш нядалдаггүй, тарга хүч тааруу болон халуун дулааны үе болох хавар,
зуны улиралд цөөн тооны мал нядалдаг бол тарга хүчээ сайн авсан, мах арьс ширэн түүхий
эдээ муутгалгүй хадгалж болох намар, өвлийн улиралд, өвлийн идэш хүнсээ нөөцлөн базааж,
малыг их хэмжээгээр нядалж, арьс ширэн түүхий эдийн 50-60% нь бэлтгэгддэг байна.
Хүснэгт 1. Түүхий эд бэлтгэлийн хэмжээ, мянган ширхэг
Төрөл 2011 2012 2013 2014 Сүүлийн 4 жилийн
дундаж
Тэмээний шир 30.6 - - 27.4 28.7
Адууны шир 208.0 245.9 242.5 222.8 289.8
Үхрийн шир 446.6 472.8 473.9 393.6 446.7
Хонины арьс 4384.6 3720.1 5166.8 4517.2 4447.2
Ямааны арьс 3258.0 4022.2 4640.8 3933.6 3903.6
Бүгд арьс, шир 8743.8 8766.5 10895.1 9284.3 9422.0
Сүүлийн жилүүдэд жилд дунджаар 8.0-10.0 сая ширхэг арьс ширэн түүхий эд бэлтгэгдэж
байгаа гэсэн статистик тоо баримт байх боловч судалгаанаас харахад боловсруулах
үйлдвэрүүдээр 5.0-6.0 сая гаруй арьс ширэн түүхий эд боловсруулагдаад байгаа нь нэг
талаас тодорхой хэмжээний арьс ширэн түүхий эд хулгайгаар хил гарч байна, нөгөө талаас
статистик тоо болон үйлдвэрүүдэд боловсруулагдаж байгаа арьсны тоо бодит байдлаас бага
зэрэг зөрүүтэй байна гэсэн үг. Нийт түүхий эдийн 2.5-3.0 хувь нь адууны шир, 4.5-5.4 хувь нь
үхрийн шир, 42.0-47.7 хувь нь хонины арьс, 42.5-45.0 хувь нь ямааны арьс бэлтгэгдэж байна.
Зураг 1. Түүхий эд бэлтгэлийн хэмжээг саруудаар харуулбал:
Дээрх графикаас үзэхэд 1-3 саруудад нийт түүхий эдийн 7 хувь, 4-6 саруудад 9 хувь буюу
оны эхний хагас жилд нийт түүхий эдийн 16 хувь, 7-9 саруудад 21 орчим хувь, 10-12
саруудад нийт түүхий эдийн 53 орчим хувь нь тус тус бэлтгэгдэж байна.
2 3 2 2 3 4
7 6
8
13
30
20
0
5
10
15
20
25
30
35
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Хувиар
Түүхий эд бэлтгэлийн хэмжээ, хувиар

9. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
9
Дээрх графикаас үзэхэд 1-3 саруудад нийт түүхий эдийн 7 хувь, 4-6
саруудад 9 хувь буюу оны эхний хагас жилд нийт түүхий эдийн 16 хувь,
7-9 саруудад 21 орчим хувь, 10-12 саруудад нийт түүхий эдийн 53 орчим
хувь нь тус тус бэлтгэгдэж байна.
1.1. Арьс ширний тухай ойлголт
Арьс, шир гэдэг нь мал, амьтдын бие махбодыг хучиж тогтсон бүтэц
зохион байгуулалтын өвөрмөц онцлогтой. Мал амьтдыг амьд байх үед
арьс, шир дараахь үүргийг гүйцэтгэдэг. Үүнд:
- бие махбодыг орчны физик, механик, химийн нөлөөнөөс
хамгаалах /халуун, хүйтэн, шороо тоос, цас, бороо, бактери,
хорт бодис г.м/;
- бие махбодын бодисын солилцоог зохицуулах
- биеийн дулааныг хадгалах г.м.
Харин амьтдыг нядалсны дараа арьс, шир нь савхи, нэхий ба үслэг
боловсруулах үйлдвэрүүдийн үндсэн түүхий эд болно. Арьс, ширний
үсэн бүрхүүлийг авч боловсруулбал ерөнхийд нь савхи, үсэн бүрхүүлтэй
нь боловсруулбал үслэг ба нэхий бүтээгдэхүүн болно. Бодын ширийг
ургамлын болон холимог идээлгээр боловсруулсан бол булигаар,
хромын давсаар идээлсэн бол хромон арьс гэж нэрлэнэ. Хромын
давсаар идээлж боловсруулсан хонины арьсыг шеврет, ямааныхыг
шевро гэнэ.
Арьс, шир нь бүтцийн хувьд өөр хоорондоо эрс ялгаатай гурван
давхраанаас тогтоно. Үүнд:
-өнгөн хөрс /эпидермис/
-жинхэнэ хөрс /дерма/
-шар махан давхрага
Өнгөн хөрс буюу эпидермис гэж арьсны үсэн талд байгаа хамгийн
нимгэн, дээд давхрааг хэлнэ. Эпидермисийн үндсэн уураг нь кератин
бөгөөд энэ онцлог уургийн тусламжтайгаар амьтны биед химийн хорт
бодис, ус, бактери, тоос шороо орохоос хамгаалж, биеийн дулаан ба
бие махбодын ус чийгийг уур болгож гадагш алдахгүй тогтоон барьж
байдаг. Эпидермис арьс, ширний нийт зузааны 0.7-2.0%-ийг эзэлдэг
бөгөөд савхи болгон хувиргах боловсруулалтын үед энэ давхрааг үсэн
бүрхүүлийн хамт хуулж авдаг.
Жинхэнэ хөрс буюу дерма. Арьсны давхраануудаас бүтээгдэхүүн
болон хувирдаг гол хэсэг нь жинхэнэ хөрс юм. Жинхэнэ хөрсний нийт

10. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
10
уургийг 100% гэж үзвэл 95-98 орчим хувийг коллаген уураг эзлэх ба
бага хэмжээгээр эластин, ретикулин болон бусад энгийн уургууд байна.
Коллаген гэдэг нь колла- цавуу, ген- үүсгэгч гэсэн утгатай грек үг.
Жинхэнэ хөрсийг дотор нь хөхөнцөр ба торлог давхарга гэсэн 2 хэсэгт
хуваана. Хөхөнцөр давхарга нарийн ширхэгтэй коллагены багцуудаас
тогтоно. Хөхөнцөр давхаргад үсний анхдагч ба хоёрдогч уутанцарууд,
хөлс, өөх тосны булчирхай, мэдрэлийн судлын төгсгөлүүд байрлана.
Хөхөнцөр ба торлог давхаргын эзлэх хувь, хэмжээнээс тухайн
арьсны таваарлаг шинжүүд тухайлбал, бөхбат, сунамтгай чанарууд
тодорхойлогдоно.
Шар махан давхарга гэж жинхэнэ хөрсний доорхи эслэг эдүүд,
булчингийн ширхэглэгүүд, өөх, цусны судлын хуримтлалаас тогтсон
хамгийн доод давхаргыг нэрлэнэ. Арьс, ширийг боловсруулах үед энэ
давхаргыг халимлах дамжлага дээр хусаж салгадаг.
Зураг 2.Арьсны гистологи бүтэц
2. МАЛЫН АРЬС, ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭДИЙН ГЭМТЭЛ
Малчдаас нийлүүлж байгаа арьс ширний дийлэнх их хэмжээний
гэмтэлтэй байгаа нь нэг талаас эцсийн бүтээгдэхүүний үнэ цэнийг
бууруулаад зогсохгүй нөгөө талаас боловсруулалтын зардлыг
7
Өнгөн хөрс буюу эпидермис гэж арьсны үсэн талд байгаа хамгийн нимгэн,
хэлнэ. Эпидермисийн үндсэн уураг нь кератин бөгөөд энэ онцлог уургийн ту
амьтны биед химийн хорт бодис, ус, бактери, тоос шороо орохоос хамгаалж, б
ба бие махбодын ус чийгийг уур болгож гадагш алдахгүй тогтоон барьж байд
арьс, ширний нийт зузааны 0.7-2.0%-ийг эзэлдэг бөгөөд савхи бол
боловсруулалтын үед энэ давхрааг үсэн бүрхүүлийн хамт хуулж авдаг.
Жинхэнэ хөрс буюу дерма. Арьсны давхраануудаас бүтээгдэхүүн болон хуви
нь жинхэнэ хөрс юм. Жинхэнэ хөрсний нийт уургийг 100% гэж үзвэл 95-98
коллаген уураг эзлэх ба бага хэмжээгээр эластин, ретикулин болон бусад э
байна. Коллаген гэдэг нь колла- цавуу, ген- үүсгэгч гэсэн утгатай грек үг.
Жинхэнэ хөрсийг дотор нь хөхөнцөр ба торлог давхарга гэсэн 2 хэсэгт хува
давхарга нарийн ширхэгтэй коллагены багцуудаас тогтоно. Хөхөнцөр да
анхдагч ба хоёрдогч уутанцарууд, хөлс, өөх тосны булчирхай, мэдрэлийн судл
байрлана. Хөхөнцөр ба торлог давхаргын эзлэх хувь, хэмжээнээс тухайн арь
шинжүүд тухайлбал, бөхбат, сунамтгай чанарууд тодорхойлогдоно.
Шар махан давхарга гэж жинхэнэ хөрсний доорхи эслэг эдүүд, булчингийн
өөх, цусны судлын хуримтлалаас тогтсон хамгийн доод давхаргыг нэрлэнэ.
боловсруулах үед энэ давхаргыг халимлах дамжлага дээр хусаж салгадаг.
Зураг 2.Арьсны гистологи бүтэц

11. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
11
нэмэгдүүлдэг. Хөдөө орон нутагт болон ченжүүд мал нядалгааг ихэвчлэн
гадаа хуурайшилт ихтэй орчинд хийж чанарын хамгаалалт хийлгүйгээр
0 С-аас дээш байх нөхцөлд арьсыг хадгалдаг нь арьсны чанарыг ихээр
алдагдуулдаг.
Арьс ширний чанар, үнэлгээг бууруулдаг механик, биологи, физик,
химийн нөлөөгөөр үүсгэгдсэн төрөл бүрийн өөрчлөлтийг арьс ширэн
түүхий эдийн гэмтэл, согог гэнэ.
Монгол малын арьс, ширний чанар нь малыг амьд байх үеэс эхлэн
нядалж өвчих, чанарын хамгаалалт хийх, хадгалах, тээвэрлэх бүхий л
үе шат бүрт алдагдаж байна.
Гэмтлийг дараахи байдлаар ангилна.
► Мал, амьтны амьд үеийн
► Мал, амьтны нядалгааны үеийн;
► Мал, амьтны нядалгааны дараахь үеийн;
● Түүхий эдийн чанарын хамгаалалтын,
● Хадгалалт, тээвэрлэлтийн гэж ангилна.
2.1. Мал, амьтны амьд үеийн гэмтэл
Малын амьд байхад үүссэн гэмтэл малын үс ноосонд далдлагдаж
байдаг учир боловсруулагдаагүй арьсны чанар тодорхойлох үед сайн
ажиглагдахгүй, харин арьс, ширний үйлдвэрт боловсруулах явцад илрэн
гарч бүтээгдэхүүний чанар, гарцыг бууруулдаг. Малын амьд үеийн
гэмтлүүд нь дараах шалтгаануудаас үүсэж байна. Үүнд:
- Малыг эрүүлжүүлэх тарилга, угаалга хийх зэрэг мал эмнэлгийн
үйл ажиллагааны зогсонги, дутагдалтай байдал
- Малын механик тоон өсөлт их, сүргийн бүтэц буруу, насжилт
өндөр, эргэлтэнд удаан оруулдаг байдал
- Малын арьсны өвчлөл ихтэй, ба хайр гамгүй буруу эдэлдэг
- Малын арчилгаа маллагаа дутуу, билчээр буруу сонголт гэх мэт
шалтгаанууд байна
Гуурын гэмтэл: Хаврын цагт үхрийн нурууны арьсанд гүвдрүү
үүсгэн гадагшилдаг хэдгэний авгалдайн үүсгэсэн нүх, эдгэрсэн сорвийг
үхрийн арьсны гуурын гэмтэл гэнэ. Гуурын гэмтлийг 2 зүйл хэдгэний
авгалдай үүсгэнэ. Малчид том ба бага хэдгэнэ гэж нэрлэдэг. Зуны
улиралд хэдгэнэ нисч үхрийг оодогнуулан нимгэн арьстай үсний угт
өндгөө цацна. Өндөгнөөс 3-7 хоногийн дараа авгалдай /гуур/ гарч
арьсыг нэвтлэн нуруу, нугасны хөндийд орж 3 сар, зарим авгалдай үхэр
биеэ долоох үед амаар нь орж улаан хоолойн салст бүрхүүлд 4-5 сар

12. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
12
шимэгчилнэ.
Эндээсээ нуруу, хондлой орчмын арьсны доод эслэгт /шар маханд/
байрлан 3-5 сар болж гүвдрүү үүсгэнэ. Гүвдрүүний нүхээр авгалдай /
гуур/ гадагшлан газрын хөрсөнд унаж, 20-40 хоногийн дараа хүүхэлдэй
болно. Хүүхэлдэйнээсээ бие гүйцсэн хэдгэнэ гарч өндгөө үхэрт цацах
замаар амьдралын мөчлөг нь үргэлжилнэ. Гуур үхрийн биенд 9-10 сар
шимэгчлэн амьдрахдаа эд, эрхтэнг гэмтээж, үрэвсүүлнэ.
Гуурнаас сэргийлэх арга: Гуурын ялааны нислэг зогссоноос хойш буюу
10 дугаар сарын дундуур ивомекийн төрлийн бэлдмэлүүдийг зааврын
дагуу тарьж эмчилнэ. Манай оронд үхэр 5 дугаар сарын эхний арав
хоногоос 9 дүгээр сарын дунд үе хүртэл гуураар халдвар авдаг. Энэ
үеүдэд угаалгын бэлдмэлүүдээр үхрийн биеийг арчих, угаах, шүрших
аргаар боловсруулалт хийж болно. Үхрийн арьсны гуур 12, 1 саруудад
нугасны хөндийд байрлан шимэгчилдэг тул энэ үед эмчилгээ хийхийг
хориглоно. Үхрээ шөнө, оройн цагаар болон өндөр сэрүүн газраар салхи
сөргөөн бэлчээрлүүлэх, өдрийн халуунд мод, саравчтай, сүүдэр газар
байлгавал гууртах нь бага байна.
Бэлчээрийн хачгийн гэмтэл: Манай орны мал, амьтанд таван төрөлд
хамаарагдах 18 зүйлийн бэлчээрийн хачиг тархсан байдаг. Бэлчээрийн
хачиг нь арьс ширний нийт гэмтлийг ихэнх хувийг эзэлдэг. Бэлчээрийн
хачигхошуугаараа арьсыг цоолж цус сорох үед үүсгэсэн сорвийг хачигны
гэмтэл гэнэ.
8
оруулдаг байдал
- Малын арьсны өвчлөл ихтэй, ба хайр гамгүй буруу эдэлдэг
- Малын арчилгаа маллагаа дутуу, билчээр буруу сонголт гэх мэт шалтгаанууд байна
Гуурын гэмтэл: Хаврын цагт үхрийн нурууны арьсанд гүвдрүү үүсгэн гадагшилдаг хэдгэний
авгалдайн үүсгэсэн нүх, эдгэрсэн сорвийг үхрийн арьсны гуурын гэмтэл гэнэ. Гуурын
гэмтлийг 2 зүйл хэдгэний авгалдай үүсгэнэ. Малчид том ба бага хэдгэнэ гэж нэрлэдэг. Зуны
улиралд хэдгэнэ нисч үхрийг оодогнуулан нимгэн арьстай үсний угт өндгөө цацна. Өндөгнөөс
3-7 хоногийн дараа авгалдай /гуур/ гарч арьсыг нэвтлэн нуруу, нугасны хөндийд орж 3 сар,
зарим авгалдай үхэр биеэ долоох үед амаар нь орж улаан хоолойн салст бүрхүүлд 4-5 сар
шимэгчилнэ. Эндээсээ нуруу, хондлой орчмын арьсны доод эслэгт /шар маханд/ байрлан 3-5
сар болж гүвдрүү үүсгэнэ. Гүвдрүүний нүхээр авгалдай /гуур/ гадагшлан газрын хөрсөнд унаж,
20-40 хоногийн дараа хүүхэлдэй болно. Хүүхэлдэйнээсээ бие гүйцсэн хэдгэнэ гарч өндгөө
үхэрт цацах замаар амьдралын мөчлөг нь үргэлжилнэ. Гуур үхрийн биенд 9-10 сар
шимэгчлэн амьдрахдаа эд, эрхтэнг гэмтээж, үрэвсүүлнэ.
Зураг 3. Гууртсан үхэр Зураг 4. Гууртай үхрийн ширээр
эцсийнбүтээгдэхүүн хийсэн байдал

13. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
13
9
газар байлгавал гууртах нь бага байна.
Бэлчээрийн хачгийн гэмтэл: Манай орны мал, амьтанд таван төрөлд хамаарагдах 18
зүйлийн бэлчээрийн хачиг тархсан байдаг. Бэлчээрийн хачиг нь арьс ширний нийт гэмтлийг
ихэнх хувийг эзэлдэг. Бэлчээрийн хачигхошуугаараа арьсыг цоолж цус сорох үед үүсгэсэн
сорвийг хачигны гэмтэл гэнэ.
Зураг 5. Хачигтсан үхэр
Зураг 6. Бэлчээрийн
хачиг
Хачиг малын цус сорох үед хошуу нь арьсыг нэвтлэн заримдаа арьсан доорхи эслэг рүү
нэвтэрсэн байдаг. Энэ үед арьсны өнгөн хөрсөнд цэврүү, гөвдрүү бүхий үрэвсэл үүсэж
арьсны бүрэн бүтэн байдал алдагддаг. Түүхий эд дээр хачгийн гэмтэл арьс шир бэлтгэлийн
үед (намар, өвлийн) илрүүлэхэд бэрхшээлтэй байдаг. Харин хавар 4-5 дугаар сард нядалсан
малын арьсанд хачигны улмаас үүссэн гэмтлийн шарх тод илэрдэг. Хачгийн гэмтээсэн
арьсны хөхөнцөр давхарга дээр шархны улмаас тав үүснэ.
Зураг 7. Хачгийн хошууны хэсэг Зураг 8. Эцсийн боловсруулалт
хийсэн хачгийн гэмтэлтэй арьс
Энэ нь арьс боловсруулах явцад гэмтсэн хэсэгт идээлэгч болон будгийн бодис нэвчих,
шингэх боломжийг багасган улмаар бүтээгдэхүүний чанар үзэмжийг бууруулна. Хачигтай
тэмцэх арга хэмжээг бэлчээрийн орчинд байгаа хачгаас мал сүргийг сэргийлэх, малын биед
байгаа хачгийн устгах гэж хоёр хуваадаг.
Хачиг малын цус сорох үед хошуу нь арьсыг нэвтлэн заримдаа
арьсан доорхи эслэг рүү нэвтэрсэн байдаг. Энэ үед арьсны өнгөн
хөрсөнд цэврүү, гөвдрүү бүхий үрэвсэл үүсэж арьсны бүрэн бүтэн
байдал алдагддаг. Түүхий эд дээр хачгийн гэмтэл арьс шир бэлтгэлийн
үед (намар, өвлийн) илрүүлэхэд бэрхшээлтэй байдаг. Харин хавар 4-5
дугаар сард нядалсан малын арьсанд хачигны улмаас үүссэн гэмтлийн
шарх тод илэрдэг. Хачгийн гэмтээсэн арьсны хөхөнцөр давхарга дээр
шархны улмаас тав үүснэ.
Энэ нь арьс боловсруулах явцад гэмтсэн хэсэгт идээлэгч болон
будгийнбодиснэвчих,шингэхболомжийгбагасганулмаарбүтээгдэхүүний
чанар үзэмжийг бууруулна. Хачигтай тэмцэх арга хэмжээг бэлчээрийн
орчинд байгаа хачгаас мал сүргийг сэргийлэх, малын биед байгаа
хачгийн устгах гэж хоёр хуваадаг.
9
газар байлгавал гууртах нь бага байна.
Бэлчээрийн хачгийн гэмтэл: Манай орны мал, амьтанд таван төрөлд хамаарагдах
зүйлийн бэлчээрийн хачиг тархсан байдаг. Бэлчээрийн хачиг нь арьс ширний нийт гэмтл
ихэнх хувийг эзэлдэг. Бэлчээрийн хачигхошуугаараа арьсыг цоолж цус сорох үед үүсгэс
сорвийг хачигны гэмтэл гэнэ.
Зураг 5. Хачигтсан үхэр
Зураг 6. Бэлчээрийн
хачиг
Хачиг малын цус сорох үед хошуу нь арьсыг нэвтлэн заримдаа арьсан доорхи эслэг р
нэвтэрсэн байдаг. Энэ үед арьсны өнгөн хөрсөнд цэврүү, гөвдрүү бүхий үрэвсэл үүс
арьсны бүрэн бүтэн байдал алдагддаг. Түүхий эд дээр хачгийн гэмтэл арьс шир бэлтгэли
үед (намар, өвлийн) илрүүлэхэд бэрхшээлтэй байдаг. Харин хавар 4-5 дугаар сард нядалс
малын арьсанд хачигны улмаас үүссэн гэмтлийн шарх тод илэрдэг. Хачгийн гэмтээс
арьсны хөхөнцөр давхарга дээр шархны улмаас тав үүснэ.
Зураг 7. Хачгийн хошууны хэсэг Зураг 8. Эцсийн боловсруулалт
хийсэн хачгийн гэмтэлтэй арьс
Энэ нь арьс боловсруулах явцад гэмтсэн хэсэгт идээлэгч болон будгийн бодис нэвч
шингэх боломжийг багасган улмаар бүтээгдэхүүний чанар үзэмжийг бууруулна. Хачигт
тэмцэх арга хэмжээг бэлчээрийн орчинд байгаа хачгаас мал сүргийг сэргийлэх, малын би
байгаа хачгийн устгах гэж хоёр хуваадаг.

14. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
14
Бэлчээр орчинд байгаа хачгаас мал сүргийг сэргийлэх: Хачиг амьдарч,
үржих байгалийн нөхцлийг өөрчлөх, хөгжлийнх нь янз бүрийн шатанд
устгах, бэлчээрийг тусгаарлан сольж ашиглах, хавар, намар хог ургамлыг
шатаах, зэрлэг мэрэгчдийг устгах явдал их ач холбогдолтой. Хачиг
идэвхижих үеэр малыг тачир ургамалтай дэнж, хөвөө дагуулан салхи
сөргөөн бэлчээх, тухайн орон нутгийн цаг агаарын нөхцлийг харгалзан
үхрийн хөөвөр, сарлагийн савга, бага насны адууны хөөврийг хачиг асаж
эхлэхээс өмнө урьдчилан хяргах, хачиг элбэгших үеэр өндөр уулын
бэлчээрт нүүж нутаглах зэрэг малыг хачигтахаас сэргийлэх уламжлалт
аргуудыг хэрэглэнэ.
Малын биед ассан хачгийг устгахдаа:
• Механик
• Химийн арга хэрэглэнэ.
Механик арга нь малын биед ассан хачгийг нэг бүрчлэн түүж устгана.
Харин цус сорж байгаа, ялангуяа нэг дор олноор цус сорж байгаа
хачгийг түүж авснаас болж малын арьс ихээхэн гэмтэж, тэнд үүссэн
шарх идээлж, буглах, өтөхөд хүргэдэг учраас цус сорж байгаа хачгийг
хайчилна. Химийн арга нь эмийн бэлдмэлүүдийг хэрэглэнэ. Хачигтай
тэмцэхэд дараахи эмийн бэлдмэлүүд /байтикол, бутокс, суперкиллер,
неоцидол, креохин-х, циприн/-ийг зааврын дагуу хэрэглэнэ. Мөн
ивомекийн төрлийн бэлдмэлийг болон дустыг /цацлага/ хэрэглэнэ.
Хамууны гэмтэл: Монгол малд 4-н төрлийн хамуу өвчин тархсан байдаг.
1. Маагуу хамуу: Хонины хондлой, нуруугаар цантаж, нойтон
чийгтэй болж маажууртаж /маагууртаж/ эхлэхийг малчид маагуу, нойтон,
хондлойн, тохом, усан хамуу гэж илрэх шинж тэмдгээр нь олон янзаар
нэрлэдэг. Энэ нь арьсны өнгөн давхаргад байрлан эдийн шингэн,
тунгалгаар хооллодог хачгаар үүсгэгддэг нэгэн төрлийн хамуу өвчин
болно.
Бэлчээр орчинд байгаа хачгаас мал сүргийг сэргийлэх: Хачиг амьдарч, үржих байгалийн
нөхцлийг өөрчлөх, хөгжлийнх нь янз бүрийн шатанд устгах, бэлчээрийг тусгаарлан сольж
ашиглах, хавар, намар хог ургамлыг шатаах, зэрлэг мэрэгчдийг устгах явдал их ач
холбогдолтой. Хачиг идэвхижих үеэр малыг тачир ургамалтай дэнж, хөвөө дагуулан салхи
сөргөөн бэлчээх, тухайн орон нутгийн цаг агаарын нөхцлийг харгалзан үхрийн хөөвөр,
сарлагийн савга, бага насны адууны хөөврийг хачиг асаж эхлэхээс өмнө урьдчилан хяргах,
хачиг элбэгших үеэр өндөр уулын бэлчээрт нүүж нутаглах зэрэг малыг хачигтахаас
сэргийлэх уламжлалт аргуудыг хэрэглэнэ.
Малын биед ассан хачгийг устгахдаа:
• Механик
• Химийн арга хэрэглэнэ.
Механик арга нь малын биед ассан хачгийг нэг бүрчлэн түүж устгана. Харин цус сорж байгаа,
ялангуяа нэг дор олноор цус сорж байгаа хачгийг түүж авснаас болж малын арьс ихээхэн
гэмтэж, тэнд үүссэн шарх идээлж, буглах, өтөхөд хүргэдэг учраас цус сорж байгаа хачгийг
хайчилна. Химийн арга нь эмийн бэлдмэлүүдийг хэрэглэнэ. Хачигтай тэмцэхэд дараахи
эмийн бэлдмэлүүд /байтикол, бутокс, суперкиллер, неоцидол, креохин-х, циприн/-ийг
зааврын дагуу хэрэглэнэ. Мөн ивомекийн төрлийн бэлдмэлийг болон дустыг /цацлага/
хэрэглэнэ.
Хамууны гэмтэл: Монгол малд 4-н төрлийн хамуу өвчин тархсан байдаг.
1. Маагуу хамуу: Хонины хондлой, нуруугаар цантаж, нойтон чийгтэй болж маажууртаж
/маагууртаж/ эхлэхийг малчид маагуу, нойтон, хондлойн, тохом, усан хамуу гэж илрэх шинж
тэмдгээр нь олон янзаар нэрлэдэг. Энэ нь арьсны өнгөн давхаргад байрлан эдийн шингэн,
тунгалгаар хооллодог хачгаар үүсгэгддэг нэгэн төрлийн хамуу өвчин болно.
Зураг 9. Маагуутай үхэр Зураг 10. Хамууны хачиг
Намрын сүүл, өвлийн эхэн саруудад хачгийн үржил, хөгжил түргэсэн өвчний гаралт ихсэж,
хаварнь ноосоо гээж, нүцгэрч, турж үхдэг. Зуны улиралд хачгийн үржил зогсонги байдалд
орж нарны гэрлээс халхлагдсан чийг ихтэй малын биеийн далд хэсгүүдэд байрлаж байгаад
намрын хайлган цагаар малыг хөөж, тууж, хөлөргөж, сойлго алдуулсанаас эрт өвөлжөөнд
оруулж давчуу хашаанд олноор нь хашиж, халууцуулснаас арьсны чийгшил ихэссэн үед

15. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
15
Намрын сүүл, өвлийн эхэн саруудад хачгийн үржил, хөгжил түргэсэн
өвчний гаралт ихсэж, хаварнь ноосоо гээж, нүцгэрч, турж үхдэг. Зуны
улиралд хачгийн үржил зогсонги байдалд орж нарны гэрлээс халхлагдсан
чийг ихтэй малын биеийн далд хэсгүүдэд байрлаж байгаад намрын
хайлган цагаар малыг хөөж, тууж, хөлөргөж, сойлго алдуулсанаас эрт
өвөлжөөнд оруулж давчуу хашаанд олноор нь хашиж, халууцуулснаас
арьсны чийгшил ихэссэн үед дахин идэвхиждэг.
Маагуу хамуу нь хонины өтгөн ноостой хэсэг болох хондлой, нуруу,
сээр, дал, гуянаас эхлэн бүх биеийг хамарна. Үхэрт шилэн хүзүү
сээрнээс эхэлж биеийн бусад хэсгийг хамарч өвчлүүлнэ.
2. Хохь хамуу:Хамуурсан хонины толгой хагтаж, хогжруутдаг
учир малчид хохь, толгой, хуурай хамуу гэж нэрлэдэг. Энэ хамуугаар
хонь, ямаа, тэмээ ихэвчлэн өвчилдэг.
Ялангуяа төлөг, борлон, хуц, ухна хүндээр өвчилнө.Хохь хамуу нь
хонь, ямааны уруул, жавж, нүдний эргэн тойрон, чихний уг, шанаа, эрүү
зэрэг нимгэн арьстай хэсгээс эхлэн хүндэрсэн үед урд хөл бүдэрхийний
хэсгийг, тэмээнд хүзүүний хажуу тал, ямаанд сээр, нуруу, хондлой,
суганы хэсгийн үс халцарч арьс нь зузаарч тавхайсан саарал хогжруутаж,
хагарч яршаад таталдаж үхдэг.
3. Хөлний хамуу: Манай орны мал сүрэгт өргөн дэлгэр тархаагүй
хамуу өвчин. Хүйтэн чийгтэй улиралд элбэгшиж, зуны улиралд багасдаг.
Хонь, ямааны хойд хөлний шилбэ, бэрэвхийнд, үхрийн хөл, сүүлний уг
дэлэнгийн арьсанд, адууны сагагны үе, гуяны дотор талын арьсанд тус
тус шимэгчилдэг учир “хөлний” хамуу гэж нэрлэдэг. Хачиг нь арьсны
өнгөн давхаргын хайрс, хуурай хаг, хогжруугаар хооллодог учир арьс
идэгч хамуу ч гэдэг.
4. Булчирхайн хамуу: Бусад хамууны хачгийг бодвол өт
хэлбэртэй, маш жижиг /0,19-0,22 мм/ хэмжээтэй хачиг. Малын арьсны
2. Хохь хамуу:Хамуурсан хонины толгой хагтаж, хогжруутдаг учир малчид хохь, толгой,
урай хамуу гэж нэрлэдэг. Энэ хамуугаар хонь, ямаа, тэмээ ихэвчлэн өвчилдэг.
Зураг 10. “Хохь” хамуутай
хонины толгой толгойн
хэсэг
лангуяа төлөг, борлон, хуц, ухна хүндээр өвчилнө.Хохь хамуу нь хонь, ямааны уруул, жавж,
үдний эргэн тойрон, чихний уг, шанаа, эрүү зэрэг нимгэн арьстай хэсгээс эхлэн хүндэрсэн
ед урд хөл бүдэрхийний хэсгийг, тэмээнд хүзүүний хажуу тал, ямаанд сээр, нуруу, хондлой,
ганы хэсгийн үс халцарч арьс нь зузаарч тавхайсан саарал хогжруутаж, хагарч яршаад
аталдаж үхдэг.
3. Хөлний хамуу: Манай орны мал сүрэгт өргөн дэлгэр тархаагүй хамуу өвчин.
үйтэн чийгтэй улиралд элбэгшиж, зуны улиралд багасдаг. Хонь, ямааны хойд хөлний
илбэ, бэрэвхийнд, үхрийн хөл, сүүлний уг дэлэнгийн арьсанд, адууны сагагны үе, гуяны
отор талын арьсанд тус тус шимэгчилдэг учир “хөлний” хамуу гэж нэрлэдэг. Хачиг нь
рьсны өнгөн давхаргын хайрс, хуурай хаг, хогжруугаар хооллодог учир арьс идэгч хамуу ч
дэг.
4. Булчирхайн хамуу: Бусад хамууны хачгийг бодвол өт хэлбэртэй, маш жижиг /0,19-0,22
м/ хэмжээтэй хачиг. Малын арьсны гүнд үсний уутанцар, тосны булчирхайд
имэгчилдэг.Хонь, ямаанд их тохиолддог. Нэг гүвдрүүнд маш олон тооны хачиг агуулагдах
өгөөд аажмаар хачиг үржин хавь ойрын эд, эсийг гэмтээн, арьс нимгэрч цоорон
ргэлжилсэн яр болох бөгөөд хэд хэдэн гүвдрүү доогуураа нийлж арьсыг хөндийлэн
дээлүүлнэ. Нядалсан ба үхсэн малын арьсыг өвчсөний дараа дотор талаас харахад их,
ага хэмжээний шар толбууд тодорхой харагдана.

16. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
16
гүнд үсний уутанцар, тосны булчирхайд шимэгчилдэг.Хонь, ямаанд их
тохиолддог. Нэг гүвдрүүнд маш олон тооны хачиг агуулагдах бөгөөд
аажмаар хачиг үржин хавь ойрын эд, эсийг гэмтээн, арьс нимгэрч
цоорон үргэлжилсэн яр болох бөгөөд хэд хэдэн гүвдрүү доогуураа
нийлж арьсыг хөндийлэн идээлүүлнэ. Нядалсан ба үхсэн малын арьсыг
өвчсөний дараа дотор талаас харахад их, бага хэмжээний шар толбууд
тодорхой харагдана.
Хамуутай тэмцэх, сэргийлэх арга хэмжээ. Хамуутай малыг эмчлэх,
малын байр, тоног хэрэгслийг ариутгах, малын арчилгаа, маллагааг
сайжруулах зэрэг иж бүрэн арга хэмжээг малын эмчтэйгээ хамтарч авч
явуулах шаардлагатай.
Цахлайн гэмтэл: Мал цахлайгаар өвчилсний улмаас арьсанд бий
болсон гэмтэл. Цахлайг мөөгөнцөрөөр үүсдэг өвчин. Бүх төрлийн мал,
үслэг болон зэрлэг ан амьтад өсвөр насандаа их өвчилнө. Цахлайн
халдварлалт өвөл, хаврын улиралд үлэмж ихэснэ. Цахлай үүсгэгч
мөөгөнцөр нь шарх, шалбархайгаар дамжин хүн амьтны арьсанд
орж үрэвсүүлснээс үс нь унаж, хайрстан хогжруутна. Цахлай үүсгэгч
мөөгөнцөр үс ноос хогжруунд 5-7 жил, бууцанд 9 сар, малын байранд
4-8 жил, буцалж буй усанд 2 минут амьд байж чадна. Малчдын өргөн
хэрэглэдэг халуун тос сайн үр дүн өгдөг.
Цэцгийн гэмтэл: Цэцэг нь вирусээр үүсдэг бөгөөд голдуу, хонь ямаа
өвчилнө. Цэцэг нь амьсгалын болон хоол боловсруулах эрхтнүүдээр
заримдаа арьсны шалбархай зэргээр дамжиж халдварлана. Түүхий
11
суганы хэсгийн үс халцарч арьс нь зузаарч тавхайсан саарал хогжруутаж, хагарч яршаад
таталдаж үхдэг.
3. Хөлний хамуу: Манай орны мал сүрэгт өргөн дэлгэр тархаагүй хамуу өвчин.
Хүйтэн чийгтэй улиралд элбэгшиж, зуны улиралд багасдаг. Хонь, ямааны хойд хөлний
шилбэ, бэрэвхийнд, үхрийн хөл, сүүлний уг дэлэнгийн арьсанд, адууны сагагны үе, гуяны
дотор талын арьсанд тус тус шимэгчилдэг учир “хөлний” хамуу гэж нэрлэдэг. Хачиг нь
арьсны өнгөн давхаргын хайрс, хуурай хаг, хогжруугаар хооллодог учир арьс идэгч хамуу ч
гэдэг.
4. Булчирхайн хамуу: Бусад хамууны хачгийг бодвол өт хэлбэртэй, маш жижиг /0,19-0,22
мм/ хэмжээтэй хачиг. Малын арьсны гүнд үсний уутанцар, тосны булчирхайд
шимэгчилдэг.Хонь, ямаанд их тохиолддог. Нэг гүвдрүүнд маш олон тооны хачиг агуулагдах
бөгөөд аажмаар хачиг үржин хавь ойрын эд, эсийг гэмтээн, арьс нимгэрч цоорон
үргэлжилсэн яр болох бөгөөд хэд хэдэн гүвдрүү доогуураа нийлж арьсыг хөндийлэн
идээлүүлнэ. Нядалсан ба үхсэн малын арьсыг өвчсөний дараа дотор талаас харахад их,
бага хэмжээний шар толбууд тодорхой харагдана.
Зураг 11. Булчирхайн хамуутай ямааны
арьс шар махан талаасаа
Зураг 12. Булчирхайн хамуутай ямааны
арьсыг эцсийн боловсруулалт хийсний
дараа нүхтэй болсон байдал

17. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
17
эдийн хувьд бол цэцэг өвчний эдгэрсэн сорви, өвчлөлтийн үеийн гэж хоёр
ангилна. Цэцэг өвчнөөр өвчилж байх үед нь нядалсан хонин нэхийний
хөрсөн талд 0,5-1,5 мм орчим диаметртай дугуй хэлбэрийн хар хүрэн
буюу цайвардуу өнгийн тармаг толбууд байх нь ажиглагдана. Цэцгээр
өвчилж байгаад эдгэрсэн хонины нэхийний хөрсөн талд цагаавтар жижиг
өнгийн сорвиуд үлдсэн байна. Цэцгээр өвчилж байхад нь нядалсан
ямааны арьс хөрсөн талдаа шаравтар өнгийн толбуудтай байдаг. Цэцэг
өвчнөөр өвчилсөн арьс, ширийг тусад нь хүлээж авч тусгай хяналтанд
байлгаж ариутгал хийх ёстой. Цэцэг өвчтэй малын арьсыг карболын
хүчлийн 3%-ийн уусмал буюу креолины 2,5%-ийн уусмалаар 24 цагийн
хугацаагаар ариутгана.
Механик нөлөөгөөр үүсэх гэмтэл: Мал амьд байх үедээ гадны элдэв
механик нөлөөллүүдээс болж арьс ширэнд янз бүрийн гэмтэл үүсдэг.
Механик нөлөөгөөр үүсэх гэмтэлүүдэд зургаас, тамганы, эдэлгээний
зэрэг гэмтэлүүд хамаарагдана.
Зураасны гэмтэл: Мал загатнасан газраа хурц үзүүртэй зүйлд маажих,
санамсаргүй шүргэх зэргээс арьсны үсэн талд үүссэн шарх сорвины
ул мөрийг зураас гэнэ.Хонь ноосыг хяргахдаа хайхрамжгүй хийснээс,
ямааны арьсанд бол
сөрдгөр хурц үзүүртэй
төмөр самаар хамаа
бус самнаснаас, мөн
нядалсны дараа хонь
ямааны арьсыг хяргах
самнах зэргээс зураас
үүсдэг байна. Зураасны
гэмтлийг гүн, гүн биш
гэж хоёр хуваана. Гүн
биш зураасны гэмтэл
түргэн хугацаанд эдгэрч
ул мөргүй болдог бол гүн
зураас нь боловсруулсан
арьсны өнгөн талын бүтэн үзэмжтэй байдалд ул мөр нь үлдэж хоцордог
байна. Арьс ширэнд зураас үүсэхээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд
юуны урьд хашаа хороог барихдаа элдэв үзүүртэй зүйлс, хадаас зэргийг
ёрдойлгон үлдээхгүйг хичээх, малын арьсыг нядалсны дараа хяргахыг
хатуу хориглох хэрэгтэй байдаг.
12
хэрэгслийг ариутгах, малын арчилгаа, маллагааг сайжруулах зэрэг иж бүрэн арга хэмжээг
малын эмчтэйгээ хамтарч авч явуулах шаардлагатай.
Цахлайн гэмтэл: Мал цахлайгаар өвчилсний улмаас арьсанд бий болсон гэмтэл. Цахлайг
мөөгөнцөрөөр үүсдэг өвчин. Бүх төрлийн мал, үслэг болон зэрлэг ан амьтад өсвөр насандаа
их өвчилнө. Цахлайн халдварлалт өвөл, хаврын улиралд үлэмж ихэснэ. Цахлай үүсгэгч
мөөгөнцөр нь шарх, шалбархайгаар дамжин хүн амьтны арьсанд орж үрэвсүүлснээс үс нь
унаж, хайрстан хогжруутна. Цахлай үүсгэгч мөөгөнцөр үс ноос хогжруунд 5-7 жил, бууцанд 9
сар, малын байранд 4-8 жил, буцалж буй усанд 2 минут амьд байж чадна. Малчдын өргөн
хэрэглэдэг халуун тос сайн үр дүн өгдөг.
Цэцгийн гэмтэл: Цэцэг нь вирусээр үүсдэг бөгөөд голдуу, хонь ямаа өвчилнө. Цэцэг нь
амьсгалын болон хоол боловсруулах эрхтнүүдээр заримдаа арьсны шалбархай зэргээр
дамжиж халдварлана. Түүхий эдийн хувьд бол цэцэг өвчний эдгэрсэн сорви, өвчлөлтийн
үеийн гэж хоёр ангилна. Цэцэг өвчнөөр өвчилж байх үед нь нядалсан хонин нэхийний хөрсөн
талд 0,5-1,5 мм орчим диаметртай дугуй хэлбэрийн хар хүрэн буюу цайвардуу өнгийн тармаг
толбууд байх нь ажиглагдана. Цэцгээр өвчилж байгаад эдгэрсэн хонины нэхийний хөрсөн
талд цагаавтар жижиг өнгийн сорвиуд үлдсэн байна. Цэцгээр өвчилж байхад нь нядалсан
ямааны арьс хөрсөн талдаа шаравтар өнгийн толбуудтай байдаг. Цэцэг өвчнөөр өвчилсөн
арьс, ширийг тусад нь хүлээж авч тусгай хяналтанд байлгаж ариутгал хийх ёстой. Цэцэг
өвчтэй малын арьсыг карболын хүчлийн 3%-ийн уусмал буюу креолины 2,5%-ийн уусмалаар
24 цагийн хугацаагаар ариутгана.
Механик нөлөөгөөр үүсэх гэмтэл: Мал амьд байх үедээ гадны элдэв механик
нөлөөллүүдээс болж арьс ширэнд янз бүрийн гэмтэл үүсдэг. Механик нөлөөгөөр үүсэх
гэмтэлүүдэд зургаас, тамганы, эдэлгээний зэрэг гэмтэлүүд хамаарагдана.
Зураасны гэмтэл: Мал загатнасан газраа хурц үзүүртэй зүйлд маажих, санамсаргүй шүргэх
зэргээс арьсны үсэн талд үүссэн шарх сорвины ул мөрийг зураас гэнэ.Хонь ноосыг хяргахдаа
хайхрамжгүй хийснээс, ямааны арьсанд бол сөрдгөр хурц үзүүртэй төмөр самаар хамаа бус
самнаснаас, мөн нядалсны дараа хонь ямааны арьсыг хяргах самнах зэргээс зураас үүсдэг
байна. Зураасны гэмтлийг гүн,
гүн биш гэж хоёр хуваана. Гүн
биш зураасны гэмтэл түргэн
хугацаанд эдгэрч ул мөргүй
болдог бол гүн зураас нь
боловсруулсан арьсны өнгөн
талын бүтэн үзэмжтэй байдалд
ул мөр нь үлдэж хоцордог байна.
Арьс ширэнд зураас үүсэхээс
урьдчилан сэргийлэхийн тулд
юуны урьд хашаа хороог
барихдаа элдэв үзүүртэй зүйлс,
хадаас зэргийг ёрдойлгон
үлдээхгүйг хичээх, малын арьсыг
нядалсны дараа хяргахыг хатуу
хориглох хэрэгтэй байдаг.
Зураг 13. Зураасны гэмтэл
12
малын эмчтэйгээ хамтарч авч явуулах шаардлагатай.
Цахлайн гэмтэл: Мал цахлайгаар өвчилсний улмаас арьсанд бий болсон гэмтэл. Цах
мөөгөнцөрөөр үүсдэг өвчин. Бүх төрлийн мал, үслэг болон зэрлэг ан амьтад өсвөр наса
их өвчилнө. Цахлайн халдварлалт өвөл, хаврын улиралд үлэмж ихэснэ. Цахлай үү
мөөгөнцөр нь шарх, шалбархайгаар дамжин хүн амьтны арьсанд орж үрэвсүүлснээс ү
унаж, хайрстан хогжруутна. Цахлай үүсгэгч мөөгөнцөр үс ноос хогжруунд 5-7 жил, бууца
сар, малын байранд 4-8 жил, буцалж буй усанд 2 минут амьд байж чадна. Малчдын ө
хэрэглэдэг халуун тос сайн үр дүн өгдөг.
Цэцгийн гэмтэл: Цэцэг нь вирусээр үүсдэг бөгөөд голдуу, хонь ямаа өвчилнө. Цэц
амьсгалын болон хоол боловсруулах эрхтнүүдээр заримдаа арьсны шалбархай зэр
дамжиж халдварлана. Түүхий эдийн хувьд бол цэцэг өвчний эдгэрсэн сорви, өвчлөл
үеийн гэж хоёр ангилна. Цэцэг өвчнөөр өвчилж байх үед нь нядалсан хонин нэхийний хө
талд 0,5-1,5 мм орчим диаметртай дугуй хэлбэрийн хар хүрэн буюу цайвардуу өнгийн та
толбууд байх нь ажиглагдана. Цэцгээр өвчилж байгаад эдгэрсэн хонины нэхийний хө
талд цагаавтар жижиг өнгийн сорвиуд үлдсэн байна. Цэцгээр өвчилж байхад нь няда
ямааны арьс хөрсөн талдаа шаравтар өнгийн толбуудтай байдаг. Цэцэг өвчнөөр өвчи
арьс, ширийг тусад нь хүлээж авч тусгай хяналтанд байлгаж ариутгал хийх ёстой. Ц
өвчтэй малын арьсыг карболын хүчлийн 3%-ийн уусмал буюу креолины 2,5%-ийн уусма
24 цагийн хугацаагаар ариутгана.
Механик нөлөөгөөр үүсэх гэмтэл: Мал амьд байх үедээ гадны элдэв мех
нөлөөллүүдээс болж арьс ширэнд янз бүрийн гэмтэл үүсдэг. Механик нөлөөгөөр ү
гэмтэлүүдэд зургаас, тамганы, эдэлгээний зэрэг гэмтэлүүд хамаарагдана.
Зураасны гэмтэл: Мал загатнасан газраа хурц үзүүртэй зүйлд маажих, санамсаргүй ш
зэргээс арьсны үсэн талд үүссэн шарх сорвины ул мөрийг зураас гэнэ.Хонь ноосыг хярга
хайхрамжгүй хийснээс, ямааны арьсанд бол сөрдгөр хурц үзүүртэй төмөр самаар хама
самнаснаас, мөн нядалсны дараа хонь ямааны арьсыг хяргах самнах зэргээс зураас ү
байна. Зураасны гэмтлийг гүн,
гүн биш гэж хоёр хуваана. Гүн
биш зураасны гэмтэл түргэн
хугацаанд эдгэрч ул мөргүй
болдог бол гүн зураас нь
боловсруулсан арьсны өнгөн
талын бүтэн үзэмжтэй байдалд
ул мөр нь үлдэж хоцордог байна.
Арьс ширэнд зураас үүсэхээс
урьдчилан сэргийлэхийн тулд
юуны урьд хашаа хороог
барихдаа элдэв үзүүртэй зүйлс,
хадаас зэргийг ёрдойлгон
үлдээхгүйг хичээх, малын арьсыг
нядалсны дараа хяргахыг хатуу
хориглох хэрэгтэй байдаг.
Зураг 13. Зураасны гэмтэл

18. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
18
амганы гэмтэл: Бод малыг эзэмшлийн
рээнд таних тэмдэгтэй болгохын тулд халуун
мрөөр хайрч түлсэн ул мөрийг тамганы
мтэл гэнэ. Боловсруулсан арьс шир болон
үхий эдэд дээр тамганы гэмтэл тод
рагддаг.Энэ хэсэгт нь хатуу хугарамтгай,
эмжгүй болсон байдаг.Тамганы гэмтлээс
ьдчилан сэргийлэх гол арга бол арьсыг
мтээхгүйгээр тэмдэглэх өөр ашигтай арга
олох индексжүүлэх явдал чухал болж байна.
Зураг 14. Тамганы гэмтэл
ивээний гэмтэл: Шивээ өвсний үр, үсэн бүрхүүлийг нэвтэлж арьсыг цоолон олон жижиг
х үүсгэх буюу үр нь өөрөө үлдсэнийг шивээний гэмтэл гэнэ. Шивээний гэмтэл нь хонины
ьсанд хамгийн ихээр тохиолддог. Малын амьд байх үед үүссэн бүх төрлийн гэмтэл арьсны
осонд нь далдлагдаж байдаг учир арьсны чанарыг тодорхойлох үед сайн ажиглагдахгүй
рин арьсыг үйлдвэрт оруулж боловсруулах явцад илэрч бүтээгдэхүүний өнгө, үзэмж,
нарыг бууруулж байна. Үүнээс болж хонь, ямааны арьсан түүхий эдийн 1, 2 дугаар зэргийн
лэх хувь 50-60 % байхад боловсруулсан савхины 1, 2 дугаар зэргийн эзлэх хувь 7 % -иас
трэхгүй байна. Эдгээр гэмтлийг тодорхойлон үзэхэд хачигны гэмтэл арьсны талбайн 13%,
ивээний гэмтэл 20%, гуурын гэмтэл 5% эзэлж байна. Шивээтэй бэлчээрт малыг бэлчээхээс
мнө хадаж хэвшвэл сайн.
Зураг 15. Шивээний гэмтэл
тираа: Зөвхөн үхрийн ширний хүйсний
лгаанаас үүсдэг гэмтэл. Бух, эр шүдлэн,
заалан, шар үхрийн ширний хүзүүний
ьс үрчийж тогтсон байхыг атирааны
мтэл гэнэ. Атираатай арьсыг үйлдвэрт
оловсруулахад арилдаггүй учир
тээгдэхүүний өнгө үзэмжийг ихээр
уруулж, ашиглалтын талбайг
агасгадаг. Атирааны гэмтлийг
агасгахын тул эр үхрийг бярууны
Тамганы гэмтэл: Бод малыг эзэмшлийн
хүрээнд таних тэмдэгтэй болгохын тулд халуун
төмрөөр хайрч түлсэн ул мөрийг тамганы
гэмтэл гэнэ. Боловсруулсан арьс шир болон
түүхий эдэд дээр тамганы гэмтэл тод
харагддаг.Энэ хэсэгт нь хатуу хугарамтгай,
үзэмжгүй болсон байдаг.Тамганы гэмтлээс
урьдчилан сэргийлэх гол арга бол арьсыг
гэмтээхгүйгээр тэмдэглэх өөр ашигтай арга
болох индексжүүлэх явдал чухал болж байна.
Зураг 14. Тамганы гэмтэл
Шивээний гэмтэл: Шивээ өвсний үр, үсэн бүрхүүлийг
нүх үүсгэх буюу үр нь өөрөө үлдсэнийг шивээний гэмтэ
арьсанд хамгийн ихээр тохиолддог. Малын амьд байх үе
ноосонд нь далдлагдаж байдаг учир арьсны чанарыг т
харин арьсыг үйлдвэрт оруулж боловсруулах явцад
чанарыг бууруулж байна. Үүнээс болж хонь, ямааны арь
эзлэх хувь 50-60 % байхад боловсруулсан савхины 1, 2
хэтрэхгүй байна. Эдгээр гэмтлийг тодорхойлон үзэхэд х
шивээний гэмтэл 20%, гуурын гэмтэл 5% эзэлж байна. Ш
өмнө хадаж хэвшвэл сайн.
Зураг 15. Шивээний гэм
Атираа: Зөвхөн үхрийн ширний хүйсний
ялгаанаас үүсдэг гэмтэл. Бух, эр шүдлэн,
хязаалан, шар үхрийн ширний хүзүүний
арьс үрчийж тогтсон байхыг атирааны
гэмтэл гэнэ. Атираатай арьсыг үйлдвэрт
боловсруулахад арилдаггүй учир
бүтээгдэхүүний өнгө үзэмжийг ихээр
бууруулж, ашиглалтын талбайг
багасгадаг. Атирааны гэмтлийг
Тамганы гэмтэл: Бод малыг
эзэмшлийн хүрээнд таних
тэмдэгтэй болгохын тулд
халуун төмрөөр хайрч түлсэн
ул мөрийг тамганы гэмтэл гэнэ.
Боловсруулсан арьс шир болон
түүхий эдэд дээр тамганы
гэмтэл тод харагддаг.Энэ хэсэгт
нь хатуу хугарамтгай, үзэмжгүй
болсон байдаг.Тамганы гэмтлээс
урьдчилан сэргийлэх гол арга
бол арьсыг гэмтээхгүйгээр
тэмдэглэх өөр ашигтай арга
болох индексжүүлэх явдал чухал болж байна.
Шивээний гэмтэл: Шивээ өвсний үр, үсэн бүрхүүлийг нэвтэлж арьсыг
цоолон олон жижиг нүх үүсгэх буюу үр нь өөрөө үлдсэнийг шивээний
гэмтэл гэнэ. Шивээний гэмтэл нь хонины арьсанд хамгийн ихээр
тохиолддог. Малын амьд байх үед үүссэн бүх төрлийн гэмтэл арьсны
ноосонд нь далдлагдаж байдаг учир арьсны чанарыг тодорхойлох үед
сайн ажиглагдахгүй харин арьсыг үйлдвэрт оруулж боловсруулах явцад
илэрч бүтээгдэхүүний өнгө, үзэмж, чанарыг бууруулж байна. Үүнээс
болж хонь, ямааны арьсан түүхий эдийн 1, 2 дугаар зэргийн эзлэх хувь
50-60 % байхад боловсруулсан савхины 1, 2 дугаар зэргийн эзлэх хувь
7 % -иас хэтрэхгүй байна. Эдгээр гэмтлийг тодорхойлон үзэхэд хачигны
гэмтэл арьсны талбайн 13%, шивээний гэмтэл 20%, гуурын гэмтэл 5%
эзэлж байна. Шивээтэй бэлчээрт малыг бэлчээхээс өмнө хадаж хэвшвэл
сайн.
Тамганы гэмтэл: Бод малыг эзэмшлийн
хүрээнд таних тэмдэгтэй болгохын тулд халуун
төмрөөр хайрч түлсэн ул мөрийг тамганы
гэмтэл гэнэ. Боловсруулсан арьс шир болон
түүхий эдэд дээр тамганы гэмтэл тод
харагддаг.Энэ хэсэгт нь хатуу хугарамтгай,
үзэмжгүй болсон байдаг.Тамганы гэмтлээс
урьдчилан сэргийлэх гол арга бол арьсыг
гэмтээхгүйгээр тэмдэглэх өөр ашигтай арга
болох индексжүүлэх явдал чухал болж байна.
Зураг 14. Тамганы гэмтэл
Шивээний гэмтэл: Шивээ өвсний үр, үсэн бүрхүүлийг нэвтэлж арьсыг цоолон олон жижиг
нүх үүсгэх буюу үр нь өөрөө үлдсэнийг шивээний гэмтэл гэнэ. Шивээний гэмтэл нь хонины
арьсанд хамгийн ихээр тохиолддог. Малын амьд байх үед үүссэн бүх төрлийн гэмтэл арьсны
ноосонд нь далдлагдаж байдаг учир арьсны чанарыг тодорхойлох үед сайн ажиглагдахгүй
харин арьсыг үйлдвэрт оруулж боловсруулах явцад илэрч бүтээгдэхүүний өнгө, үзэмж,
чанарыг бууруулж байна. Үүнээс болж хонь, ямааны арьсан түүхий эдийн 1, 2 дугаар зэргийн
эзлэх хувь 50-60 % байхад боловсруулсан савхины 1, 2 дугаар зэргийн эзлэх хувь 7 % -иас
хэтрэхгүй байна. Эдгээр гэмтлийг тодорхойлон үзэхэд хачигны гэмтэл арьсны талбайн 13%,
шивээний гэмтэл 20%, гуурын гэмтэл 5% эзэлж байна. Шивээтэй бэлчээрт малыг бэлчээхээс
өмнө хадаж хэвшвэл сайн.
Зураг 15. Шивээний гэмтэл
Атираа: Зөвхөн үхрийн ширний хүйсний
ялгаанаас үүсдэг гэмтэл. Бух, эр шүдлэн,
хязаалан, шар үхрийн ширний хүзүүний
арьс үрчийж тогтсон байхыг атирааны
гэмтэл гэнэ. Атираатай арьсыг үйлдвэрт

19. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
19
Атираа: Зөвхөн үхрийн
ширний хүйсний ялгаанаас
үүсдэг гэмтэл. Бух, эр шүдлэн,
хязаалан, шар үхрийн ширний
хүзүүний арьс үрчийж тогтсон
байхыг атирааны гэмтэл гэнэ.
Атираатай арьсыг үйлдвэрт
боловсруулахад арилдаггүй
учир бүтээгдэхүүний өнгө
үзэмжийг ихээр бууруулж,
ашиглалтын талбайг багасгадаг.
Атирааны гэмтлийг багасгахын тул эр үхрийг бярууны наснаас
хэтрүүлэхгүй хөнгөлж байх хэрэгтэй юм.
Турсага: Турсан буюу турж үхсэн хонь, ямааны арьсыг турсага гэж
нэрлэнэ. Мөн хоол тэжээлийн дутагдлаас үүсэх гэмтэл нь
малыг хангалтгүй тэжээх, мөн тэжээлийн шимт чанар буурсан, зарим нэг
өвчин эмгэгт баригдсанаас арьс шир нимгэрч чанараа алдсан байдаг.
Энэ гэмтэл зудаар үхсэн, өвөл орой, хавар нядалсан, өвчтэй малын
арьсанд элбэг тохиолдоно.
2.2. Мал,амьтны нядалгааны үеийн гэмтэл
Малыг нядалснаас хойш арьс ширэнд үүсэх гэмтлүүд нь бүхэлдээ
мал нядалгаа, түүхий эд бэлтгэлийн ажиллагааг гардан гүйцэтгэж
байгаа хүмүүсийн ухамсар, мэдлэг, дадлага чадвар, ажлын сахилга
хариуцлагаас ихээхэн шалтгаалдаг. Малыг нядалж арьс, ширийг өвчиж
хуулах үед нядлагч хүмүүсийн хайхрамжгүй үйл ажиллагаанаас болж
буруу ярах, нэвт цоолох, нүх гаргах, зүсч хөрслөх өөх, халим шар мах,
цусны үлдэгдлийг цэвэрлэхгүй байх зэрэг гэмтлүүд үүсч байна.
Буруу яралтын гэмтэл: Арьс ширний стандартад заасан шугамаас
гажуудуулж ярж, өвчсөнийг буруу яралтын гэмтэл гэнэ. Энэ гэмтэл нь
нурууны гол шугамтай харьцуулахад тэгш хэлбэрийг хангаагүй, арьсны
зөв хэлбэр дүрсийг алдагдуулсан байдаг.
Эсгэлт буюу цоорхой: Арьсыг өвчиж хуулах, халимлах зэрэг
ажиллагааны үед хурц хутгаар арьсыг нэвт хэрчиж, их бага ямар нэг
хэмжээний нүх гарган огтолсныг эсгэлт буюу цоорхой гэнэ. Өнөөгийн
нөхцөлд бодын арьсан дээр хамгийн их гарч байгаа, хамгийн засч болох
гэмтэл бол энэ гэмтэл бөгөөд хувь хүний мэдлэг, чадвар дутмаг буюу
13
Зураг 15. Шивээний гэмтэл
Атираа: Зөвхөн үхрийн ширний хүйсний
ялгаанаас үүсдэг гэмтэл. Бух, эр шүдлэн,
хязаалан, шар үхрийн ширний хүзүүний
арьс үрчийж тогтсон байхыг атирааны
гэмтэл гэнэ. Атираатай арьсыг үйлдвэрт
боловсруулахад арилдаггүй учир
бүтээгдэхүүний өнгө үзэмжийг ихээр
бууруулж, ашиглалтын талбайг
багасгадаг. Атирааны гэмтлийг
багасгахын тул эр үхрийг бярууны
наснаас хэтрүүлэхгүй хөнгөлж байх
хэрэгтэй юм.
Зураг 16. Атирааны гэмтэл
13
Зураг 15. Шивээний гэмтэл
Атираа: Зөвхөн үхрийн ширний хүйсний
ялгаанаас үүсдэг гэмтэл. Бух, эр шүдлэн,
хязаалан, шар үхрийн ширний хүзүүний
арьс үрчийж тогтсон байхыг атирааны
гэмтэл гэнэ. Атираатай арьсыг үйлдвэрт
боловсруулахад арилдаггүй учир
бүтээгдэхүүний өнгө үзэмжийг ихээр
бууруулж, ашиглалтын талбайг
багасгадаг. Атирааны гэмтлийг
багасгахын тул эр үхрийг бярууны
наснаас хэтрүүлэхгүй хөнгөлж байх
хэрэгтэй юм.
Зураг 16. Атирааны гэмтэл

20. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
20
ухамсар дорой, хайнга хандлагаас болж энэ гэмтэл гардаг. Арьсыг аль
болох хичээж, эсгэж цоолохгүйгээр цэвэрхэн өвчих ёстой. Эсгэлтээс
болж түүхий эдийн үнэ огцом доошилдог.
Хөрсөлгөө: Мал нядлагчийн хайхрамжгүй ажиллагаанаас болж
арьсны хөрсөн талаас янз бүрийн хэлбэрээр эсгэж огтолсон боловч
цоорхой гаргаагүй гэмтээснийг хөрсөлгөөний гэмтэл гэнэ.Энэ нь мөн
эсгэлттэй адил бодын ширэнд нилээд түгээмэл тохиолддог учир арьс
ширийг өвчих үед модон муна хэрэглэх нь гэмтэл багасгах бололцоотой
юм.
2.3. Мал, амьтны нядалгааны дараах үеийн гэмтэл
Малыг нядалснаас хойш арьс ширэнд үүсэх гэмтлүүд нь бүхэлдээ мал
нядлагаа, түүхий эд бэлтгэлийн ажиллагааг гардан гүйцэтгэж байгаа
хүмүүсийн ажлын сахилга, хариуцлагаас ихээхэн шалтгаалдаг. Малыг
нядлах үед нядлагч хүмүүсийн хайхрамжгүй ажиллагаанаас болж
буруу ярах, нүх, цоорхой гаргах хөрслөх, өөх, мах цусны үлдэгдлийг
цэвэрлэхгүй байх зэрэг гэмтлүүд үүсдэг.
Урины гэмтэл: Урины гэмтэл зөвхөн хөлдүү арьс ширэнд үүсдэг
гэмтэл юм. Арьс ширийг хөлдөөхөд түүний коллаген ширхэглэгүүдийн
завсарт усан дусал бөөгнөрөн мөстөж талсжиж хөлдөхдөө коллагений
ширхэглэг эд эсийг нилээд хэмжээгээр сунгаж тэлдэг байна. Урины
гэмтлээс сэргийлэхдээ арьс ширийг хөлдөөх аргаас зайлсхийж давслах
аргыг өргөн хэрэглэх ба хөлдөөсөн арьс ширийг удаан хугацаагаар нар
салхинд ил задгай байлгахыг цээрлэж, аль болохоор агуулахад хадгалах
хэрэгтэй.
Эвэршилт: Дулааны улиралд арьсыг нарны гэрлийн шууд тусгалд
хатаах, халуун саравчинд удаан хугацаагаар хадгалах зэргээс арьсны
ширхэгүүдэд үл хувирах хими-физикийн өөрчлөлт орсныг эвэршилт
гэнэ. Эвэршилтээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд арьс ширийг нарны
шууд тусгалгүй газарт хатаахын зэрэгцээгээр хатаасан арьс ширийг
шавар таазгүй саравч зэрэг халуун байранд удаан хугацаагаар
хадгалахгүй байх хэрэгтэй.
Ялзралт: Чанар хамгаалах ажиллагааг оройтуулж хийснээс буюу эсхүл
хадгалалтын нөхцөлийг тохируулаагүйгээс нян, ферментүүдийн задлах
үйлчилгээгээр арьсны үс, хөрсөн талд ялзралт явагдсаныг ялзралт гэнэ.
Ялзралтын гэмтлээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд нядалсан малын

21. МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ
21
арьсыг өвчиж аваад дөнгөж хөрсөн даруйд нь давслах буюу чанар
хамгаалалтын бусад аргыг хэрэглэх шаардлагатай.
Давсны толбо: Дулааны улиралд нойтон давсалсан арьс ширний үс,
хөрсөн талд үүсдэг цагаан шаргалаас хар хүрэн өнгийн жижиг толбуудыг
давсны толбоны гэмтэл гэнэ. Давсны толбо голдуу бод малын ширэнд
ялангуяа бяруу шүдлэнгийн арьсанд илүү тохиолдоно. Боловсруулсан
арьс ширэнд энэ гэмтэл ширүүвтэр гадаргуутай толбууд болж энэ нь
тосолгоо, будалтын үйлчилгээ муу авдаг байна.
Үрчгэр арьс: Стандартын техникийн нөхцөлд дурьдсан шаардлагын
дагуу эвхээгүй буюу дэлгээгүй арьсыг үрчгэр хорчгор арьс гэнэ.
2.4. Хадгалалтын үед үүсэх гэмтэл
Арьс шир хадгалах шаардлагуудыг нарийн баримталж ажиллаагүй,
тээвэрлэлтийн үйл ажиллагааг хайнга гүйцэтгэснээс цох, хивэнд
идэгдэх, хөгцрөх, хугарах, мэрэгчид идэх зэрэг гэмтэл үүсдэг.
Цохны гэмтэл: Цох хорхой, түүний авгалдайнууд арьс ширний
хатаасан, хөрсөн талаас нүх гарган идсэн гэмтлийг цох хорхойн гэмтэл
гэнэ. Арьс ширийг цохонд идэгдэхээс хамгаалах хамгийн найдвартай
арга бол химийн бодисуудыг хэрэглэх явдал юм. Химийн бодисыг
хүндийн жингийн хувиар бодож нафаталин 4 хувь, парадихлорбензол 4
хувь, кремнефторт натри 1 хувиар тус тус хатаасан арьсны үс, хөрсөн
талд цацна.
Мэрэгчдийн гэмтэл: Арьсаа гүйцэд халимлаж, сайн цэвэрлээгүйгээс
голлон шалтгаалж хатаасан арьс ширийг хөрсөн талаас нь мэрэгчид
идэж гэмтээсэн ул мөрийг мэрэгчдийн гэмтэл гэнэ.
Хөгцний гэмтэл: Хатаасан арьс ширний зарим хэсэгт чийглэг
байдалтай болсноор цайвардуу гадаргуутай ногоон үсэрхэг зүйл
хөгцний мөөгний үйлчилгээний нөлөөллөөр бий болж байхыг хөгцний
гэмтэл гэнэ.Хөгцний мөөгөнцрүүдийн хүчтэй хөгжсөний нөлөөгөөр
үсэн бүрхүүл нь зулгарч унахад хүргэнэ. Хөгцний гэмтлээс урьдчилан
сэргийлэхийн тулд арьсыг гүйцэд хатаахаас гадна хатаасан, давсалж
хатаасан арьс шир хадгалах агуулахыг дусаал гоожих нүхгүй байлгах
болон чийглэг биш байдалтай нөхцөлд хадгалах хэрэгтэй.
Зэвний гэмтэл: Нойтон, нойтон давсалсан арьс ширийг металлын
зүйлд хүргэх, ойрхон удаан хугацаагаар хамт байлгасны нөлөөгөөр