Rangeland management in Mongolia, pasture management, collective action of herders to manage rangeland, sustainable livestock management, herder, SDC, Green Gold project, Pasture User Groups (PUGs), rangeland monitoring, resilient carrying capacity, rangeland use agreement, Ecological site description (ESD), Federation of Herders, rodent combating, rangeland degradation and proper use, rangeland restoration, rangeland resting, rangeland rotation, soum annual land management plan, Ногоон алт, Marketing, cooperative development, livestock originated raw materials, combed yak down, combed baby camel wool, supply of yak down and camel wool, preparation standard, national processing companies in Mongolia, cashmere, skins/hides, value chain, SDC, Green Gold project, herders, sustainable livestock management, cooperative members, raw material supply,

1. Ногоон Алт Төсөл
2013 оны үйл ажиллагааны тайлан
2013.01.01 - 2013.12.30
Улаанбаатар хот, 2013 он

2. Төслийн тухай товч мэдээлэл
Нэр “Ногоон Алт” Хөтөлбөр, 4 дүгээр үе шат
Хэрэгжих хугацаа 2013 оны 1 сарын 1-нээс 2016 оны 12 сарын 31
Нийт санхүүжилт 9,800,000 швейцарь франк
Зорилго
Малчдын амьжиргааг дээшлүүлэх, хөдөөгийн ядуурлыг
бууруулахад дэмжлэг үзүүлэх
Хүлээгдэж байгаа үр
нөлөө
1
Малчдын хамтын байгууллага: Малчдын бэлчээр
ашиглагчдын хэсэг /БАХ/, ñумын БАХ-èéн холбоо,
хоршоогоор дамжуулан малчид бэлчээрийн
менежмент, орон нутгийн эдийн засгийн хөгжил,
засаглалын харилцаанд үр ашигтай хэлбэрээр
оролцох боломж бүрдэнэ
2
Хэрэглээнд чиглэсэн бэлчээрийн судалгаа:
Бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилсан
ашиглалтыг нэвтрүүлснээр доройтлоос урьдчилан
сэргийлэх, нөхөн сэргээлтийг үр дүнтэй хийх боломж
бүрдэнэ.
3
Эрэлтэд түшиглэсэн экстеéншин: БАХ, малчдын
бүлгийн зохион байгуулалтаар дамжуулан эрэлт
хэрэгцээнд үндэслэсэн нэвтрүүлэлтийн үйлчилгээг
хөгжүүлнэ.
4
Маркетинг: Сарлагèéн хөөвөр, тэмээний ноосны
нэмүү өртгийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд дэмжлэг
үзүүлнэ
Төслийн хамрах хүрээ
Баруун бүсийн 7 аймаг: Баян-Өлгий, Ховд, Увс, Говь-
Алтай, Завхан, Архангай, Баянхонгор
Хамтран ажиллах түнш
байгууллагууд
ҮХААЯ, ХААНТ, УЦУОШГ, ГХГЗЗГ, ХААИС, МУИС,
МААЭШХ, БАХ, Сумын БАХ-ын холбоо, Аймгийн БАХ-ын
холбоо,
Швейцарийн Хөгжлийн
Агентлагийн санхүүжилт
14,7 тэрбум төгрөг
Түнш байгууллагуудын
оруулах хувь
4.0 тэрбум төгрөг (òүүнтэй тэнцэхүйц мөнгө, түүнийг
орлох зүйлс)
Малчид, малчдын
байгууллагуудын
оруулах хувь
750,0 сая төгрөг (түүнтэй тэнцэхүйц мөнгө, түүнийг орлох
зүйлс)

3. Хураангуй
Ногоон Алт Төслийн 4 дүгээр үе шатад хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны хүрээнд, 1).
Малчдад чиглэсэн нэвтрүүлэлт (экстейншин)-ийн үйлчилгээ, маркетинг (сарлагийн хөөвөр,
тэмээний ноос), 2). Увс, Говь-Алтай, Баянхонгор аймгийн 38 сумыг төсөлд шинээр
хамруулах хоёр бүрэлдэхүүн хэсэг нэмэгдсэн болно. Төсөл хэрэгжүүлэх зохицуулалтад
зарчмын гэж болох өөрчлөлтүүд хийгдлээ. Төлөөлүүлэн хэлэхэд, Улаанбаатар хотод
байрладаг Төсөл хэрэгжүүлэх нэгжээс “Малчдын хамтын үйл ажиллагаа” бүрэлдэхүүн
хэсгийг сүүлийн 7 жил зохицуулж ирснийг Бэлчээр ашиглагчдын аймгийн холбоонд
шилжүүлж, аймгийн ЗДТГ, холбогдох мэргэжлийн албадтай хамтран ажиллуулахаар
өөрчиллөө. Ийнхүү аймгийн зохих байгууллага болон Бэлчээр ашиглагчдын аймгийн
холбоо төслийн үйл ажиллагаанд эзний сэтгэлээр хандах, хамтын ажиллагаагаа
нягтруулахад чухал түлхэц өгсөн арга хэмжээ болов.
Ногоон Алт төслийн ºìíºõ үе шатûã хэрэгжүүлэх явцад бий болсон мэдлэг, туршлагыг
үндэсний байгууллагуудад уламжлуулан үлдээх, үргэлжлүүлэн хөгжүүлэх ур чадварыг нь
бэхжүүлэхэд үйл ажиллагаагаа чиглүүлж ирлээ. Энэ зорилгын хүрээнд төслийн хамгийн
томîîõîí бүрэлдэхүүн хэсэг болох “Ìалчдын хамтын байгууллагыг хөгжүүлэх”
бүрэлдэхүүн хэсгийг òºâèéí áà баруун á¿ñèéí 7 аймгийн áэлчээр àшиглагчдын õолбоо
/Баян-өлгий, Ховд, Увс, Завхан, Говь-Алтай, Баянхонгор, Архангай/-ä шууд гэрээ байгуулан
бие даан хэрэгжүүлэх боломж олгосон нь шинэлэг, орон нутаг дахь малчдын байгууллагад
итгэл үзүүлж хөгжлийн үйл явцад нь бодитой хувь нэмэр оруулсан алхам боллоо.
Төсөлд нэмж хамрагдсан сумдын дүнгээр, бэлчээрийн доройтол, талхлагдал нэмэгдэж
байгаа тухай болон үүний гол шалтгаан, үр дагавар, нэгэнт бий болсон нөхцөл байдлыг
цаашид бууруулах талаар 8,000 орчим хүнд мэдээлэл хүргэжээ. Одоогийн байдлаар 405
БАХ-д нэгдсэн 9,769 малчин өрхийг улирлын бэлчээр, усны эх үүсвэр, түүнчлэн нийтээр
ашиглах болон нөөц бэлчээрийн ашиглалтыг зохицуулах гол арга зам болох бэлчээрийн
талхлагдал, доройтлыг үнэлэх, бэлчээр ашиглах арга хэмжээ төлөвлөх асуудлаар
сургалт, сурталчилгаа, мэдээлэл түгээх арга хэмжээнд хамруулжээ.
Баян-Өлгий, Ховд, Завхан аймаг, Архангай, Баянхонгор, Дундговь, Төв аймгаас
төлөөлүүлэн сонгосон 8 суманд төслийн үйл ажиллагаа хэрэгжсэн 2.5 жилд БАХ-үүд
бэлчээр ашиглах гэрээ байгуулах, бэлчээр ашиглах төлөвлөгөө, журамтай болж мөрдөж
байна. Энэ арга хэмжээний үр дүнд ашиглалттай холбоотой асуудлыг харилцан
зөвшилцөж хэрэгжүүлснээр нэлээд хэмжээний бэлчээр сэргэж эхэлсэн сайн үр дүн
гарлаа.
Ногоон Алт Төсөлтэй шууд бие даан гэрээ байгуулан ажиллаж байгаа анхны жил
малчдын байгууллагууд (БАХ, СБАХ, АБАХ, õоршоо)-ã чадавхжуулахад голлон анхааран
ажиллаж байна. Тухайлбал, малчдын байгууллагуудын эрхэм зорилго, алсын хараа, бүтэц
зохион байгуулалт, стратеги, маркетинг, менежментийг хянан үзэж, үнэт зүйлсийг
тодруулан дүрмэнд тусгах, дүрмээ шинэчлэн батлах, дунд хугацааны хөгжлийн
төлөвлөгөөгөө батлах зэрэг ажлууд хийсэн байна. Швейцарийн Хөгжлийн Агентлаг
аймгийн СБАХ-ийн холбоодтой, аймгийн холбоод сумын БАХ-ын холбоодтой үр дүнгийн
гэрээ байгуулан ажиллаж, ажлын явцыг үр дүнгийн гэрээнд тодорхой шалгуур

4. үзүүлэлтүүдээр хянах тохиролцоонд хүрсэн. Тухайлбал, бэлчээрийн доройтлоос
сэргийлэхийн тулд малчид урьдчилан боловсруулсан төлөвлөгөөний дагуу дундын
бэлчээрээ амрааж сэлгэн ашиглаж дадах нь хамгийн чухал. Энэ чиглэлээр хэрэгжүүлж
байгаа үйл ажиллагааны үр дүнг 1).Сумын Çасаг даргын захирамжаар баталгаажсан БАХ,
малчдын бүлгийн тоо, 2). бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулсан БАХ, малчдын бүлгийн
тоо, 3). БАХ-ийн зохион байгуулалтад түшиглэсэн сумын газар ашиглалтын тухайн жилийн
төлөвлөгөө хэрэгжүүлж байгаа сумдын тоо /өөрөөр хэлбэл малчдын бодит эрэлт хэрэгцээ
хэрхэн тусгагдаж байгаа/ зэрэг шалгуур үзүүлэлтээр хянах юм.
Түүнчлэн ГХГЗЗГ, УЦУОШГ, МУИС, ХААИС, МААЭШХ зэрэг байгууллагуудтай хамтын
ажиллагааны гэрээ байгуулж, ГХГЗЗГ-ын газар зохион байгуулалтын хэлтсийн дэргэд
судалгааны баг, Ус Цаг Уур орчны шинжилгээний газрын хөдөө аж ахуйн цаг уурын хэлтэст
мэдээллийн сангийн ажлын хэсэг байгуулж Ногоон Алт Төслийн хүрээнд бэлтгэгдсэн
туршлагатай судлаачдыг ажиллуулж байна. Бэлчээрийн төлөв байдал, талхагдлыг
тодорхойлох олон улсын төвшинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн аргачлалыг нэвтрүүлэх ажил
амжилттай хэрэгжиж байна. 2014 онд энэ аргачлалын дагуу бэлчээрийн төлөв байдал,
доройтлын үндэсний тайланг ШУА, МУИС, ХААИС, МААЭШХУ, УЦУОШГ-тай хамтран
боловсруулж Засгийн газар танилцуулна. Орон нутгийн төвшинд экологийн талбарын
аргачлалыг сумын газар ашиглалтын тухайн жилийн төлөвлөгөө боловсруулах, хяналтын
механизмын боловсруулахад хэрхэн ашиглах, түүнчлэн БАХ-ýýñ бэлчээр ашиглалтын гэрээ
боловсруулах, хяналтын шалгуур үзүүлэлтийг тодорхойлоход ашиглах талаар экологийн 5
бүсийн 5 сумдад турших ажил амжилттай эхлээд явж байна.
Засгийн газраас õýðýãæ¿¿ëæ áóé õîíèíû ноосны урамшууллын хөтөлбөр малчдын
хоршоодын үйл ажиллагааг өргөжүүлэхэд чухал түлхэц болж байна. 2013 онд БАХ-èéн
дэргэд байгуулагдсан 60 гаруй малчдын хоршоод Ноос, ноолуурын холбоо, Арьс шир
боловсруулах үйлдвэрийн холбоодтой бэлтгэн нийлүүлэлтийн хийн ажиллаж байна.
Үр дүн 1: Малчдын хамтын байгууллага: БАХ, СБАХ-г бэхжүүлэн хөгжүүлэх
замаар бэлчээрийн тогтвортой менежмент, эдийн засгийн хөгжил, эрх тэгш, нээлттэй
засаглалыг бий болгоход дэмжлэг үзүүлэх
Бүтээгдэхүүн 1.1 БАХ-ийн бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулснаар засгийн
газар болон бусад гол оролцогч талуудын дэмжлэгийг үр
ашигтай хэлбэрээр хүртэх, бэлчээрийн болон мал сүргийн
зүй зохистой менежмент хэрэгжүүлэх боломж бүрдэнэ.
Бүтээгдэхүүн 1.2 СБАХ нь малчид болон нутгийн иргэд, эмэгтэйчүүд, ядуу
иргэдийн ашиг сонирхлыг хамгаалан ажиллах орон нутгийн
идэвхтэй нөлөө бүхий иргэний нийгмийн байгууллага болон
хөгжинө.
Бүтээгдэхүүн 1.3 Малчдын хоршоо, үйлдвэрлэлийн бүлгүүд засгийн газрын
дэмжлэгт хөтөлбөр, нэвтрүүлэлтийн үйлчилгээг үр
ашигтай хэлбэрээр хүртэж, МАА-н бүтээгдэхүүний
борлуулалт, малчдын орлого нэмэгдэнэ.
Бүтээгдэхүүн 1.4 БАХ, СБАХ-íû үйл ажиллагаанд эмэгтэйчүүдийн оролцоог
дэмжиж нэмэгдүүлнэ.

5. Бүтээгдэхүүн 1.1 БАХ-ийн бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулснаар засгийн
газар болон бусад гол оролцогч талуудын дэмжлэгийг үр ашигтай
хэлбэрээр хүртэх, бэлчээрийн болон мал сүргийн зүй зохистой менежмент
хэрэгжүүлэх боломж бүрдэнэ.
Ногоон Алт Төсөл 2009/2010 оноос эхлэн хэрэгжиж байгаа Баян-ªлгий, Завхан, Ховд
аймгийн нийт малчдын 80-аас дээш хувь нь БАХ-ийн зохион байгуулалтад нэгдэж бэлчээр
ашиглалт, төлөвлөлтөд малчдын идэвх оролцоо нэмэгдсэн ч сум, орон нутгийн бодлого,
газар ашиглалтын тухайн жилийн төлөвлөлтөд малчдын бодит эрэлт хэрэгцээг тусгах,
дэмжлэг авах, БАХ-ийн үйл ажиллагааг орон нутгийн төрийн байгууллагатай холбох,
албажуулах ажил удаашралтай байна. 2013 оны 6 сараас шинээр хамрагдсан Говь-Алтай
/13 сум /, Увс /18 сум / Баянхонгор /1 сум/, Архангай /2 сум/ нийт 10000 малчин өрх, 50
гаруй сумын удирдлага, мэргэжилтнүүдэд бэлчээрийн доройтлын шалтгаанууд,
ашиглалтыг сайжруулах талаар шинэ мэдлэг, мэдээлэл хүргэх болон малчдын уламжлалт
зохион байгуулалтын арга хэлбэрүүд, улирлын бэлчээр, нүүдлийн заагийг хэрхэн тогтоох
зэрэг сэдвээр сургалт, уулзалт зохион байгуулсан байна. Эдгээр 38 сумын 9769 малчин өрх
405 БАХ-ийн зохион байгуулалтад ороод байна. Үүнээс 12 БАХ Сумын засаг даргатай
бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулсан байна. Мөн 4717 малчин өрх БАХ-ийн малчдын
дундын санд сайн дураараа нэгдэн, өрх бүр 20 000 төгрөг хандивлаж нийт 268, 595 сая
төгрөг хуримтлуулаад байна. Малчдын дундын санд төвлөрсөн хөрөнгийг зарцуулах
шийдвэрийн БАХ-ийн бүх гишүүдийн хурлаар шийдвэрлэдэг бөгөөд хяналтыг БАХ-ийн
гишүүдийн сонгосон БАХ-ийн тэргүүн хариуцдаг. Ногоон Алт Төслийн туршлагаас үзэхэд
БАХ-ийн Дундын Сан байгуулах санаачилга нь БАХ-ийг бэхжүүлэх, гишүүдийн хооронд
хамтран ажиллах итгэлцэл бий болгох, бэлэн мөнгөний дутагдалд орсон үед чирэгдэл
багатай ойр зуураа хэрэглэх мөнгө авах, хуримтлалаа нийт гишүүдийн эрх ашигт нийцсэн
хөрөнгө оруулалт хийх, тухайлбал, хадлангийн талбай хаших, тоног төхөөрөмж худалдан
авах зэрэгт хамтын шийдâýðийн дагуу зарцуулж байна /Хүснэгт 1/.
Хүснэгт 1. Òºñºëä øинээр õàìðàãäñàí аймгуудын БАХ-èéн зохион байгуулалт
Аймгууд
Нийтмалчин
өрхийнтоо
Үүнээс
БАХ-òнэгдсэн
малчинөрх
Бэлчээр
ашиглалтын
төлөвлөгөө
нэвтрүүлсэнБАХ
Бэлчээр
ашиглалтын
журамтайБАХ-
èéнтоо
БАХ-ынДундын
ñандэлссэн
малчинөрхийн
тоо
БАХ-ынäундын
Сандтөвлөрсөн
хуримтлалын
хэмжээ
/мян.төг/
Говь-Алтай 5568 3666 0 0 1668 113,670.0
Увс 8635 4218 4 4 2344 131,580.0
Архангай, (2 ñóì) 1885 1885 8 8 645 21,845.0
Баянхонгор, (1 сум) 633 633 0 0 60 1,500.0
Нийт дүн 16 721 10402 12 12 4717 268,595.0
Шинээр хамрагдсан Говь-Алтай, Увс, Баянхонгор, Архангай аймàãò бэлчээр ашиглалтыг
сайжруулах талаар малчдад мэдлэг, мэдээлэл хүргэх, сургалт явуулах, малчдын
уламжлалт зохион байгуулалтын арга хэлбэрүүдийг судлах, улирлын бэлчээр, нүүдлийн
заагийг òîãòîîõ, орон нутгийн удирдлага, мэргэжилтнүүдэд зориулñан сургалт зохион

6. байгуулах зэрэг БАХ зохион байгуулах анхан шатны бэлтгэл ажлыг хийж байна. Æèøýý
áîëãîí äóðüäâàë, Увс аймагт дараах шатàëñан сургалт, танин мэдэхүйн чиглэлийн àðãà
õýìæýý зохион байгуулëàà.
Нэгд, сумдын газрын даамал, байгаль орчны õÿíàëòûí óëñûí байцаагч нарт зориулан
бэлчээрийн менежментийг сайжруулах, ашиглалтад хяналт тавих, зохицуулах зорилгоор
малчдыг зохион байгуулалтад оруулах, бэлчээрийн менежментийн хууль эрх зүйн орчин,
талуудын үүрэг оролцоо, бэлчээрийн бүс нутгууд, отрын нөөц газàð, малчдын
байгууллагын бэлчээрийн хилийг тогтоох талаар баримт бичиг төлөвлөх, шийдвэр гаргах,
гэрээ байгуулах, хэмжээ байршлыг баталгаажуулах, мэдээллийн системд оруулах, хяналт
тавих, зөвлөгөө өгөх, төлөвлөгөө боловсруулах зэргээр аймаг, сумын түвшинд явуулах
бодлого, үйл ажиллагааны талаар сургалт, ярилцлага зохион байгууллаа. Хоёрдугаарт,
сумдын засаг даргын орлогч, багийн засаг дарга нарт зориулан Ногоон Алт Төслийн 4-р үе
шатны үндсэн бүрэлдэхүүн хэсгийн нэг болох малчдын байгууллагыг үүсгэн байгуулж,
хөгжүүлэхэд хэрхэн хамтран ажиллах талаар уулзалт, ярилцлага зохион байгууллаа.
Гуравдугаарт, аймгийн ХААÆį-èéн газрын удирдах ажилтàí мэргэжилтнүүд, мал
эмнэлэг, үржлийн аж ахуйн нэгжèéã õàìðóóëàí малчдад үйлчилгээ үзүүлдэг нийт 120 хувь
хүн, байгууллагад малчид, малчдын байгууллагад мэргэжил, аргазүйн туслалцаа үзүүлэх
талаар санал солилцох уулзалт зохион байгууллаа.
Говь-Алтай аймгийн хувьд сумын төвшнөөс үйл ажиллагаагаа эхлэх шийдвэр гаргаж
нийтдээ 17 сумын 3000 гаруй малчдад бэлчээрийг зөв зохистой ашиглах, малчдын хэсэг,
бүлгийг хэрхэн зохион байгуулах, хууль эрх зүйн орчин, түүнчлэн малчдын нийгмийн
даатгалд хамрагдах боломжийн талаар 2 долоо хоногийн сургалт, танин мэдэхүйн үйл
ажиллагаа зохион байгуулсан. Энэ үеэр шинээр хамрагдсан 14 сумын Çасаг даргатай
хамтран ажиллах гэрээ байгуулж, малчдын байгууллагын тэргүүн нарыг малчид, ñóìûí
ЗДТГ-тай хамтран сонгон шалгаруулж, 7 хоногийн хугацаатай нарийвчилсан арга зүй,
заавар, зөвлөгөө өгсөн сургалт зохион байгуулсан байна.
Увс аймгийн сумдын Засаг даргын
орлогч, багийн засаг даргын уулзалт,
ярилцлага, 2013 оны 6 сар

7. Ногоон Алт Төсөл õýðýãæèæ ýõýëñýí 2009/2010 оноос õîéøèõ õóãàöààíä Баян-ªлгий, Завхан,
Ховд аймгуудад нийт малчдын 80-аас дээш хувь нь БАХ-èéн зохион байгуулалтад
хамрагдæýý. Бэлчээр ашиглалтын зохион байгуулалт, төлөвлөлтөд малчдын оролцоо
нэмэгдэж байгаа ч тэдний эрэлт хэрэгцээг сум, орон нутгийн бодлого, юуны өмнө тухайн
жилийн газар ашиглалтын төлөвлөгөөнд тусгах, хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг авах, БАХ-èéн үйл
ажиллагааг орон нутгийн төрийн байгууллагатай холбох, албажуулах ажил удаашралтай
байна. Энэ нь БАХ, сумын БАХ-èéн холбооны чадавхи, удирдлага, малчдын идэвх оролцоо,
орон нутгийн төрийн байгууллагын удирдлагын хандлага зэрэг олон хүчин зүйлээс хамаарч
байна.
Энэ чиглэлээр хэрэгжүүлж байгаа Ногоон Алт Төслийн үйл ажиллагааны үр дүнг, 1).
сумын Çасаг даргын захирамжаар баталгаажсан БАХ, малчдын бүлгийн тоо, 2). бэлчээр
ашиглалтын удаан хугацааны гэрээ байгуулсан БАХ, малчдын бүлгийн тоо, 3). БАХ-èéн
зохион байгуулалтад түшиглэсэн сумын газар ашиглалтын тухайн жилийн төлөвлөгөө
хэрэгжүүлж байгаа сумдын тоо /өөрөөр хэлбэл малчдын бодит эрэлт хэрэгцээ хэрхэн
тусгагдаж байгаа/ зэрэг шалгуур үзүүлэлтээр хянадаг /Хүснэгт 2/. Эндээс үзэхэд жил ирэх
тусам бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулан бэлчээр ашиглалтын төлөвлөгөө гарган
мөрдөж байгаа БАХ-èéн тоо нэмэгдсээр байна. Урьдаас төлөвлөж, тогтоосон хуваарийн
дагуу малчид дундын бэлчээрээ ашиглах явдал нэмэгдсэнээр сум орон нутгаас
бэлчээрийн ашиглалтыг зохион байгуулах, талхагдаж, доройтсон бэлчээрийг амраах, отор
нүүдэл хийх зэрэг ажил хийхэд дөхөмж болж байна. Орон нутгаас цуглуулсан мэдээллээс
үзэхэд Ногоон Алт Төсөл хэрэгжиж байгаас сумдад тогтсон хуваарийн дагуу байнга
сэлгэж, амраан ашигласны дүнд талхагдаж доройтсон 4,0 сая гаруй ãà зун, намрын
бэлчээр, 6,0 сая гаруй ãà өвөл, хаврын бэлчээр сэргэж байна.
Зураг 1: “Баян-ªлгий аймгийн Цэнгэл сумын Шар говь” БАХ-èéн
зун/намрын бэлчээр амраасны дараа сэргэсэн байдал

8. Хүснэгт 2. Бэлчээр ашиглалтын хэсгийн зохион байгуулалтын ¿éë àæèëëàãààíû áàéäàë,
ºññºí ä¿íãýýð
Àéìãóóä
СумынЗасаг
даргàтайгэрээ
байгуулсанБАХ-
èéнтоо
Бэлчээр
ашиглалтын
төлөвлөгөө,
журам
нэвтрүүлсэн
БАХ-èéнтоо
Байнгынсэлгээ
хийжсэргээсэн
зун/намрын
бэлчээр,/мян.га/
Байнгаамрааж
сэргээсэн
өвөл/хаврын
бэлчээр,/мян.га/
2012 2013 2012 2013 2012 2013 2012 2013
Архангай 18 30 18 28 9,3 13,6 42,8 81,2
Баянхонгор 3 4 6 7 - - 0.1 0.3
Баян-ªлгий 12 12 59 162 1,325.6 1,682.0 812,4 1,236.4
Говь-Алтай - - - - - - - -
Завхан 96 125 96 125 1,573.0 1,773.1 2,659.5 2,659.7
Увс - 2 - 4 - 2,0 - 1,0
Ховд 45 59 - 38 243.0 622.8 1,206.0 2,163.0
Нийт 174 230 183 464 3,141.9 4,093.5 4,720.8 6,141.6
* (-) мэдээлэл гараагүй.
Ногоон Алт Òºñëèéн үйл ажиллагаа явуулж байгаа нийт 96 сумаас 38 сум нь БАХ-д
түшиглэсэн сумын ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí төлөвлөгөө боловсруулан хэрэгжүүлж байна.
Энэ нь БАХ-èéí бэлчээр ашиглалтòàé õîëáîîòîé àðãà õýìæýýã áагийн Иргэдийн íèéòèéí
õурëààð õýëýëöýõ, ñумын Иргэдийн òºëººëºã÷äèéí õурлаар батлан тухайн жилийн
төлөвлөгөө, төсөвт тусгаж байна гэсэн үг /Хүснэгт 3/.
Хүснэгт 3. БАХ-д түшиглэсэн сумын тухайн жилийн газар ашиглалтын төлөвлөлт
хэрэгжүүлж байгаа сумд
Аймгууд
БАХ-д түшиглэсэн сумын
газрын төлөвлөлт хэрэгжүүлж
байгаа сумын тоо
(өссөн дүнгээр)
Бэлчээрийн даацыг тохируулах
чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж
байгаа БАХ-èéн тоо
(өссөн дүнгээр)
2012 2013 2012 2013
Архангай 0 2 2 4
Баянхонгор 3 4 0 0
Баян-Өлгий 12 12 121 153
Говь-Алтай 0 0 0 0
Завхан 13 13 64 96
Увс 0 2 1 20
Ховд 1 5 0 5
Нийт 29 38 188 278
Ийнхүү БАХ-èéн бэлчээр ашиглалтын төлөвлөгөөг албажуулснаар малчид бэлчээрийн
даац хэтрүүлэхгүй байх, малын тоо áóóðуулах арга хэмжээ авах нь илүү, тухайлбал өвөл
эхлэхээс өмнө малаа зах зээлд борлуулах, óðò хөлийн малаа холын бэлчээрт оторлож,
ойрын бэлчэрээ бог малдаа нөөцлөх, чанартай цөөн тооны малтай болох зэрэгт хөрөнгө
оруулалт хийж байна. Бэлчээр ашиглалтыг сайжруулах чиглэлээр малчид нэн тэргүүнд

9. шаардлагатай асуудлуудаа шийдэхийн тулд өөрсдийн зүгээс боломжийн хөрөнгө гарган,
боломж хүрэхгүй зүйлдээ төрийн байгууллагын дэмжлэг авах тал дээр нэлээн туршлага
сууж байна.
Хүснэгт 4. Бэлчээр ашиглалтын гэрээний хэрэгжилт
Аймгууд БАХ-èéн бэлчээр ашиглалтын гэрээний хэрэгжилтийн байдал
Малчдын оруулсан хөрөнгө
оруулалтын хэмжээ /сая төгрөг/
Орон нутгийн төсвөөс оруулсан
хөрөнгийн хэмжээ /саятөгрөг/
2012 2013. 6 2012 2013.6
Архангай 4,5 5,0 18,0 22,0
Баян-ªлгий 32,0 11,5 31,0 10,0
Баянхонгор 2,5 0,7 2,1 0,5
Говь-Алтай 5,0 2,7 11,0 40,0
Завхан 15,0 21,0 145,0 206,0
Ховд 35,0 27,0 22,0 86,0
Увс 1,0 0,5 15,0 41,0
Нэг жишээ дурьдахад, Ховд аймагт 2013 онд 86,0 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийхээр
тусгагдсан байна. Үүнд: Булган суманд Байтаг багийн цөлжиж байгаа газрыг усжуулах,
Алагтолгой багт усны эх гаргах төмөр хоолой тавихад 20,0 сая, Буянт суманд бэлчээр
усжуулах худаг гаргахад 18,0 сая, Дуут суманд булгийн эх тохижуулахад 1.0, сүү цагаан
идээ боловсруулах төсөлд 3.0, гар худãèéí насос шинэчлэхэд 2.0, Öагаан бургас багийн
ìàë óãààëãûí ванн засахад 1.5, Зэрэг суманд хадлангийн талбай сэргээхэд 10.0, Мөст
суманд өвс тэжээлийн фонд байгуулахад 10.0, Цэцэг суманд эрсдэлээс хамгаалах өвс
тэжээлийн нөөц бүрдүүлэхэд 5.0, Чандмань суманд мал эмнэлгийн ¿éë÷èëãýýíèé хашаа
шинээр барихад 3.0, баг бүрт гар худаг засварлах, тохижуулахад 16.5, Эрдэнэбүрэн сумûí
Шураг багийн Тангад лхам, Пожилын худагт үерийн хамгалалт хийх, завсарлахад 5.0, Хад
үзүүрийн гүүр засварлахад 10.0 сая төгрөг тус тус суулгасан байна.
Говь Алтай аймгийн дараахь сумдад малчдын санаачилгаар өөрийн хөрөнгө болон орон
нутгийн хөгжлийн санхүүжилтээр дараах ажлууд хийгдсэн байна /Хүснэгт 3/.
Хүснэгт 3. Сум орон нутгийн дэмжлэгээр хийж хэрэгжүүл буй ажлууд
Ñóìä
Гүйцэтгэсэн ажил, àðãà
õýìæýý
Тоо,
хэмжээ
Хөрөнгө
оруулалт
/сая төг/
Санхүүгийн эх
үүсвэр
Эрдэнэ Бэлчээр цэвэрлэх
эрүүлжүүлэхэд
12 га 105,0 Сумын ОНХС
Дэлгэр Ìалын хашаа 1500 мал
багтах хэмжээтэй
болгон өргөтгөж
15,0 Үерт БАХ-ын ахлагч
Б.Цоггэрэл
Үхэр сүргийн бэлчээр
хамгаалах
10 га 3,0 Тогтвортой
амьжиргаа төсөл
Õадлангийн талбай
хашиж хамгаалсан
8 га 35,0 Тогтвортой
амьжиргаа төсөл

10. Халиун Баг бүрт ус
хуримтлуулах хөв
байгуулах
40,0 Сумын ОНХС
Чандмана Малчны 4 багт худаг
засварлах
10 гар
худаг
8,0 Сумын ОНХС
Өвсний агуулахын
дээвэр засах, хашаа
барих
5,0 Сумын ОНХС
Гэвч зарим аймагт жишээ нь Завхан аймагт орон нутгийн хөгжлийн сангийн çàðöóóëàëòûã
энэ онд иргэдээс санал авалгүйгээр батласан тул СБАХ, БАХ-¿¿äýд орон нутгаас õèéñýí
хөрөнгө оруулалт бага байна.
Бүтээгдэхүүн 1.2: СБАХ нь малчид болон нутгийн иргэд, эмэгтэйчүүд, ядуу
иргэдийн ашиг сонирхлыг хамгаалан ажиллах орон нутагийн идэвхтэй нөлөө
бүхий иргэний нийгмийн байгууллага болон хөгжинө.
Ногоон Алт Төсөлтэй шууд бие даан гэрээ байгуулан ажиллаж байгаа анхны жилд
аймгийн холбоод анхан шатны малчдын байгууллагууд (БАХ, АБАХ, СБАХ, õоршоод )-ûã
чадавхжуулахад голлон анхаарч ажиллаж байна. Тухайлбал, малчдын байгууллагуудын
эрхэм зорилго, алсын хараа, бүтэц зохион байгуулалт, стратеги, маркетинг, менежментийг
хянан үзэж, үнэт зүйлсийг тодруулан дүрýìдээ тусгах, дүрмээ шинэчлэн батлах, дунд
хугацааны хөгжлийн төлөвлөгөөгөө батлах зэрэг ажлыг хийсэн байна. Жишээ нь, Баян-
ªлгий аймгийн Холбоо эрхэм зорилго ба алсын хараагаа äàðààõ áàéäëààð тодорхойлжээ:
“Эрхэм зорилго”-îî: “Малчдын эрх ашгийг хамгаалах, амüжиргааг дэмжих замаар тэдний
сайн сайхны төлөө ажиллах явдал”, õàðèí “Алсын хараа”-ãàà чадавхитай малчдын
байгууллага õýìýýí òóñ òóñ тогтоосон байна.
Аймгийн СБАХ-èéн холбоо, сумдын БАХ-èéí олон холбоод орон нутагтаа хүлээн
зөвшөөрөгдөж, санаачилгатай ажиллаж байна. Жишээ нь, Баян-ªлгий аймгийн СБАХ-èéн
холбоо багийн èðãýäèéí íèéòèéí хуралд малчдын оролцоог нэмэгдүүлэх үүднээс багийн
иргэдийн íèéòèéí хурлын дэргэд багийн иргэдийн төлөөллийг багтаасан Багийн Иргэний
Зөвлөл (БИЗ)-ийг 12 сумын 63 багт байгуулж, хамтран ажиллах гэрээнд гарын үсэг зурж
үйл ажиллагаагаа эхлээд явж байна. Ховд аймгийн Бэлчээр Ашиглагчдын Холбоо 08
дугаар сарын 16-17-ны хооронд аймгийн ЗДТГ, Хоршоологчдын холбоо, Дуут сумын БАХ
хамтран аймгийн хоршоологчдын зөвлөлгөөн зохион байгуулжýý. Завхан аймгийн СБАХ-
èéн холбоо Барилга, хот байгуулалт, ãазрын албатай хамтран сумдын газрын даамлуудыг
сургалтад хамруулж, бэлчээрийг зохистой төлөвлөх, ашиглалтыг сайжруулах чиглэлээр
нэг жилийн хугацаатай болзолт уралдааныг 4-р сарààñ эхлэн зарлан àæèëëàæ байна.
Аймгийн холбоо, сумдын холбоод орон нутагтаа төрийн үйлчилгээ хүргэх байгууллага
болж хөгжих, улмаар санхүүгийн хувьд бие даах, өөр өөрийгөө санхүүжүүлэх тал дээр
санаачилга гарган, идэвхтэй ажиллаж байна /Хүснэгт 4/.

11. Хүснэгт 4. Сумдын БАХ-èéí холбоодын үйл ажиллагаа
Аймгууд Бизнес төлөвлөгөө
нэвтрүүлсэн
СБАХ-íû тоо
Бусад байгууллагын
гэрээт ажил гүйцэтгэж
байгаа СБАХ-íû тоо
СБАХ-íû үйл ажиллагааны
зардлын санхүүжилтэд бусад
/Ногоон Алтаас бусад/ эх
үүсвэрийн хэмжээ /сая төгрөг/
2012 2013.6 2012 2013.6 2012 2013. 6
Архангай 1 1 1 1 40,0
Баян-ªлгий 11 11 3 3 13,0 15,0
Баянхонгор 1 1 1 1 0 0
Говь-Алтай 1 1 2 2 0 26,0
Завхан 8 13 12 18 142,0 170,0
Ховд 4 4 6 6 6,0 15,3
Увс 1 1 1 1 0 25,0
ªìíºõ үе шатад үйл ажиллагааны бүхий л зардлыг Ногоон Алт Төслөөс гаргадаг байсан
бол 4-ð үе шатнаас эхлэн малчид, БАХ, малчдын хоршоо, орон нутгийн төсвөөс тодорхой
хэмжээний хөрөнгө оруулалт гаргах нөхцөл тавьж байна. Энэ нь малчдын байгууллагыг
орон нутгийн удирдлагатай хамтран ажиллахад түлхэц болж байна. Орон нутгаас ирүүлсэн
мэдээллээс үзэхэд 2013 онд Архангай, Баян-ªлгий аймагт малчдаас болон орон нутгийн
төсвөөс БАХ-èéн бэлчээр ашиглалтын төлөвлөгөө, гэрээг хэрэгжүүлэхэд оруулсан хөрөнгө
оруулалтын хэмжээ нэмэгдсэн байна. Харин Завхан, Баянхонгор аймºãò тогтмол, Ховд
аймагт буурсан байдал ажиглагдаж байна.
Хүснэгт 4 Малчид, орон нутгийн төсвөөс оруулсан хөрөнгө оруулалт
Аймгууд
БАХ-èéн төлөвлөгөө гэрээ
хэрэгжүүлэхэд малчдаас
оруулсан хөрөнгө оруулалт
/бэлэн, бэлэн бусаар/
БАХ-èéн төлөвлөгөө гэрээ
хэрэгжүүлэхэд орон нутгийн
төсвөөс оруулсан хөрөнгө
оруулалт /бэлэн, бэлэн бусаар/
2012 2013 2012 2013
Архангай 0.0 13.7 0.0 49.2
Баянхонгор 23.6 23.8 54.6 50.7
Баян-ªлгий 0.0 26.8 0.0 73.1
Говь-Алтай 0.0 0.0 0.0 0.0
Завхан 2.5 1.2 79.3 91.5
Увс 0.0 1.2 0.0 97.5
Ховд 38.5 2.7 50.3 95.1
2013 онд Ногоон Алт Төсөл, малчид, орон нутгийн төсвөөр хамтран хэрэгжүүлсэн хөрөнгө
оруулалтыг Хүснэгт 5, 6-ä харуулав. Хадлангийн талбай хаших, тэжээл тариалах, худаг
засаж сэлбэх, малын хашаа саравч засах гэсэн чиглэлээр голдуу хөрөнгө оруулалт
хийгдсэн байна. Жишээ нь, Говь-Алтай аймагт 11 худаг засаж сэлбэсэн байна. Үүний үр
дүнд ашигладаггүй байсан 60 000 га бэлчээрийг ашиглах, сэлгээ хийх боломж бүрдсэн
байна. Сум орон нутгийн удирдлагууд ч БАХ-èéн малчдыг зохион байгуулалттайгаар
хамтран ажиллаж буй гэдгээр нь хүлээн зөвшөөрч тэдгээр малчдын бэлчээр нутагт
хийгдэх зарим хөрөнгө оруулалтын ажлыг гүйцэтгүүлж хаа хаанаа асуудлыг ойлгон
хамтран ажиллах эхлэл тавигдсанû òîäîðõîé èëýðõèéëýë þì. Үүний үр дүнд сумын ОНХС-
аас 2013 онä бэлчээрòчиглэсэн үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх зорилгоор 920,7 сая төгрөг

12. төсөвлөсний 15,1 хувь буюу 143,1 сая төгрөгөөр 10 сумûí 17 төслийн àðãà õýìæýýã СБАХ,
БАХ-èéн малчдын оролцоотойгоор гүйцэтгэсэн байна. Энэ дүнд сум бүрээс малжуулах
төсөлд төлөвлөсөн төсөв ороогүй болно. СБАХ, БАХ-èéн малчдын оролцоотой гүйцэтгэх
ажил цаашдаа илүү ихээр нэмэгдэх боломжтой. Бид ч СБАХ-äîî тогтвортой ажиллахад энэ
ажил үүрэг чухал шүү гэдэг талаар зөвлөгөө чиглэл өгч байгаа.
Бэлчээр эрүүлжүүлэх, цэвэрлэх хортон мэрэгчдийг устгах зэргээр Бигэр, Чандмана, Шарга,
Эрдэнэ сумын СБАХ-д сумынхаа ЗДТГ-тай хамтран 80,0 гаруй мянган га бэлчээрийг
сайжруулах арга хэмжээ ав÷ýý. БАХ-èéн гишүүн малчин өрхүүд бүлгээрээ болон айл
хотлоороо хамтран өвс хадлан бэлтгэх, өрхийнхөө хэмжээнд гар тэжээл бэлтгэх ажлыг
идэвхтэй гүйцэтгэж 14 СБАХ-íû хэмжээнд нийт 1936 тонн хадлан бэлтгэсэн ä¿í ãàðëàà.
Хамтран ажиллаж буй сумдад СБАХ-îîр дамжуулан хөрөнгө оруулалтын төсөл
хэрэгжүүлэх төсөв батлагдсаны дагуу 14 сумаас 23 төсөл ирүүлснийг СБАХ-íû тэргүүн
íàðûí 3-р улирлын уулзалт, семинарын үеэр òýäíèéã ººðñäèéã íü оролцóóëàí сонгон
шалгаруулëàà. сэн. Баян-Óул, Шарга, Тайшир, Халиун, Чандмана, Бигэр, Эрдэнэ сумын
СБАХ-íû ажилтнууд өөрсдийн сумàíдаа бэлчээр нутгаа сайжруулах, тэлж ашиглахад
хамгийн эрэлттэй байгаа ямар үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэх талаар БАХ-èéн малчид болон
сумын Засаг даргатай зөвшилцөж төслөө боловсруулсан талаар танилцуулсан нь
øàëãàðàх магадлалûã íýìýãä¿¿ëñýí áîëíî. Гэтэл Хөхморьт, Бугат мэт зарим сум
малчдынхаа эрэлт хэрэгцээтэй асуудалд хайнга хандаж төслөө хамт олноороо
хэлэлцүүлэх тайлбарлахдаа төдийлөн сайн ажиллаагүй нь шүүмжлэгдэж дахин засаж
залруулах зэргээр цаг хугацаа алдах байдал гарëàà. Ãýõäýý Бугат, Хөхморьт сумаас бусад
12 сум ямар нэг хэмжээгээр бэлчээрòýý çîðèóëñàí бага ч гэсэн хөрөнгө оруулалтыг àâ÷
чадсан áèëýý. Шалгарсан төслийн нýлээд нь худаг сэргээн засварлах, гадуур хамгаалалт
барих, мотор насос тавих, мотопомптой болох зорилготой байсныг баталж 8 сумын 11
төслийг 19,770,000 төгрөгийн санхүүжилт îëãîãäæýý.
Мөн сумын Засаг даргатай байгуулсан гурвалсан гэрээний холбогдох заалтын дагуу
бэлчээр сайжруулах, ò¿¿í÷ëýí хадлан бэлтгэн нөөцлөхтэй холбоотой 10 төсөл 5 сумаас
ирснийг 10,200,000 төгрөг буюу нийтдээ 13 сумд 29,970,000 төгрөгийн хөрөнгө оруулалт
хийæýý.
Эдгээр хөрөнгө оруулалтын төслүүдийн үр дүнд намаржааны гол бүс нутагт байдаг буюу
тухайн сумд ашиглагдахгүй болж орхигдсон олон худгийг сэргээн засварлаж, 80,0 гаруй
мянган га бэлчээрийг шинээр ашиглах боломж бүрдсэн. Мөн АБАХ хавар мал төллөх үеэр
малчдад дэмжлэг туслалцаа болгох зорилгоор 5,401,500 төгрөгөөр 2.0 тонн өвс нөөцлөн
хадгалсан.
Ногоон Àлт Òөслийг хэрэгжүүлэхэд хамтран ажиллах, шаардлагатай арга хэмжээг зохион
байгуулах ÷èãëýëýýð Увс аймгийн Засаг даргын А/631 тоот захирамж гаргуулж мөрдөн
ажиллаж байна. Энэ захирамжийн 1.2, 1.3-д “Төсвийн тухай хууль”, “Орон нутгийн
хөгжлийн сангийн журам”д нийцүүлэн бэлчээр хамгаалж сайжруулах, малчдын
байгууллагын үйл ажиллагааг дэмжиж хөгжүүлэхэд “Орон нутгийн хөгжлийн сан”-ийн
хөрөнгийн 3/1-ээс доошгүй хувийг зарцуулж, үр дүнг тооцох заалтыг хэрэгжүүлэхэд
анхаарч байна. Энэ хүрээнд Тариалан, Түргэн, Сагил суманд 20,000 га бэлчээрийн хортон
царцаатай тэмцэх ажил хийгдэж, мөн аймгийн хэмжээнд улсын төсвийн хөрөнгөтэй
хамтын санхүүжилтээр бэлчээрт 25 худаг сэргээн засварласан байна. Давст суманд
бэлчээр ашиглагчдын 2 хэсэг дээр СБАХ, сум, багийн Засаг дарга, БАХ-ийн хооронд
бэлчээр ашиглалтын асуудлаар дөрвөлсөн гэрээ байгуулж өвөлжөө, хаваржааны
бэлчээрийг өнжөөх, зун-намрын бэлчээрээ сэлгэж амраах ажлыг зохион байгуулж байна.
Бусад сумд, БАХ-èéн хувьд àймгийн Засаг даргын äýýðõ захирамжийн 1.1 дэх заалтыг
үндэслэн малчид, малчдын байгууллагын оролцоотойгоор бэлчээрийн газар зохион

13. байгуулалтын төлөвлөгөө хийх, сумын газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд суулгах
ажлыг АБАХ-ноос 2014 оны эхний хагаст багтаан зохион байгуулж хэрэгжүүлэхээр
ажиллаж байна. 2013 онд БАХ-ийн малчид 717 га хадлангийн талбай хашиж, 815 га
талбайд тэжээлийн ургамал тариалж, 1998 тн таримал тэжээл хураан авсан байна. СБАХ-
ноос санал болгосны үр дүнд нийт 15 сумын 2014 оны газар зохион байгуулалтын
төлөвлөгөөнд БАХ-үүдэд хадлангийн талбай /газар/ олгуулахаар ажиллаж байна. Ногоон
Алт Òөслийн судалгааны бүрэлдэхүүн хэсгийн хүрээнд Зүүнговь суманд хашсан ба
хашаагүй бэлчээрийн харьцуулсан судалгааны ажил, Наранбулаг суманд 0.5 га талбайд
Сутай сортын буудай, царгас, хөх тариа, ерхөг, согоовор тарьж үр дүнг тооцох
судалгааны ажил хийгдэж эхэллээ.
Бүтээгдэхүүн 1.3: Малчдын хоршоо, үйлдвэрлэлийн бүлгүүд засгийн газрын
дэмжлэгт хөтөлбөр, нэвтрүүлэлтийн үйлчилгээг үр ашигтай хэлбэрээр хүртэж,
МАА-н бүтээгдэхүүний борлуулалт, малчдын орлого нэмэгдэнэ.
Аймгийн СБАХ-ын холбоод малчдын байгууллага эдийн засгийн хувьä оршин тогтноход
хоршоо чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэж үзэж байна /Хүснэгт 5/.
Баян-ªлгий аймгийн сумдын БАХ-èéн холбооны дэргэд малчдын 13хоршоо идэвхтэй үйл
ажиллагаа явуулж байна. Саяхан ҮХААЯ-аас зарласан хоршоодыг урт хугацааны
хөнгөлттэй зээлээр дэмжих тендерт ýíý аймгаас 7 хоршоо оролцож байна. Хоршоод
аймгийн “АБОТЕКС- КАЙНАР-НООС” ХХК- тай ноос нийлүүлэх, малчдыг ноосны
урамшуулалд хамруулах гэрээ хийсэн нь малчид хоршоогоороо дамжуулан зах зээл,
эдийн засгийн харилцаанд үр дүнтэй оролцох нөхцөл бүрдүүлж байна. Гэвч сумаас
хоршоог дэмжихэд тун хангалтгүй байна. Сум хөгжүүлэх сангаас дөнгөж ганц /Дэлүүн
сумын “Хөндий хайрхан”/ хоршоо дэмжлэг авсан íü ¿¿íèéã íîòîëæ áàéíà.
Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан, Шилүүстэй, Идэр, Цагаанхайрхан сумàíä малын үүлдэр
угсааг сайжруулах зорилгоор õувийн МЭҮ-ний нэгжүүдтэй хамтран БАХ-¿¿äèéн хээлтэгч
малд ангилалт хийлгэж 345 толгойã сонгон цөм сүргийн бүртгэлä àâñíû äýýð àймгийн
үржлийн нэгж, МЭҮ-íèé нэгжтэй хамтран хуцàí хурга 128, ухна ишиг 65 толгой худалдан авч
бойжуулан өөрийн болон бусад сумдын малын үүлдэр угсааг сайжруулахàä àøèãëàõààð
гэрээëýýä байна.
Архангай аймгийн Тариат сумын “Тэрх уран мандал” ТББ-ын дэргэдэх хоршоо нь 3656 кг
хөөвөр бэлтгэж, “Сор Êашмер” компанид нийлүүлэн малчдад 7.312.000 төгрөгийн ноогдол
ашиг хуваарилæýý. Мөн Эрдэнэт хивс ХХК-тай хонины ноосны гэрээ байгуулж, Арьс шир
үйлдвэрлэгчдийн холбоонд гишүүнээр элсэн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчөөр ажиллаж байна.
Аймгийн холбооны дэргэдэх “Ар Àрвижин Äэлгэрэх” хоршоо нь 5927,4кг сарлагèéн хөөвөр
бэлтгэж “Баялаг ªлзий” ХХК-д 3127,4 кг-ã худалдаж, 690 кг хөөвөр экспортод гаргах гэрээ
хийãýýä байна.
Сарлагийн хөөвөр бэлтгэх сургалт Завхан аймгийн Идэр, Их-Óул, Тосонцэнгэл сумын БАХ-
èéн малчдыг хамруулж “Сор Кашмер” ХХК–ä 2115 кг хөөвөр ãýðýýãýýð тушааж 4,000, 000
төгрөгийã үнийн зөрүүäã 148 малчèí ºðõºд олгосон байна. Мөн “Сартуул ноос” ХХК,
“Эрдэнэт хивс” ХХК-тай гэрээ байгуулан 446 тн хонины ноос нийлүүлж 46,600,000 төгрөгèéí
ноогдол ашиг малчдад хуваарилж өгөх тооцоо гарч байна.

14. Хүснэгт 5. Малчдын хоршооны үйл ажиллагаа
Аймгууд
Áүтээгдэхүүн
нийлүүлэлтийнóрт
хугацааныгэрээ
байгуулсанхоршооíû
тоо
Малчдынхоршооны
дүрмийнсан/сая.төг/
Малчдынхоршооíû
жилийннийторлого
/сая.төгрөг/
Гишүүдэдхуваарилсан
ноогдолашиг
/сая.төгрөг/
Ороннутагтшинээр
бийболгосонажлын
байр(ð/эì)
2012 2013. 6 2012 2013.6 2012 2013.6 2012 2013.6 2012 2013.6
Архангай 1 1 25,0 42,0 22,0 11,0 13,0 8,0
Баян-ªлгий 3 7 206,6 222,0 63,0 74,0 10,0 23,0 21/9
Баянхонгор 1 3 5,0 6,2 2,0 2,7 1,5 0
Говь-Алтай 0 0 5,0 5,0 4,2 2,3 0 0
Завхан 14 17 75.0 85.0 30.0 50.0 14.0 44.0 22/18
Ховд 8 13 42,0 80,0 60,0 86,0 13,6 18,0 28/20
Увс 1 1 20,0 20,0 15,0 6,0
Мөн Арьс ширний холбоотой нийт СБАХ-íû дэргэдэх 14 хоршоо арьс шир бэлтгэн
нийлүүлэгчээр гэрээ байгуулан хамтран ажиллахаар ìýäýý èðýýä áàéíà.
Бүтээгдэхүүн 1.4: БАХ, СБАХ-íû үйл ажиллагаанд эмэгтэйчүүдийн оролцоог
дэмжиж нэмэгдүүлнэ.
БАХ, СБАХ-íû удирдлага, үйл ажиллагаанд эмэгтэй÷¿¿äèéã идэвхтэй оролцуулах боломж
олгох талаар энэ үе шатад тусгайлан анхаарч ажиллах юм. бэлчээрийн ашиглалт, мал
сүргийн арчилгаа, өрхийн аж ахуйн ºдөр тутмын үйл ажиллагаанд эмэгтэйчүүдийн оролцоо
их, шийдвэрлэх нөлөөтэй байдаг. Завхан, Говь-Алтай аймгийн СБАХ-èéí холбоод энэ
чиглэлээр идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байна /Хүснэгт 6/.
Хүснэгт 6. БАХ, СБАХ-íû үйл ажиллагаан дахь эмэгтэйчүүдийн оролцоо
Аймгууд
БАХ-èéн ахлагч эмэгтэйчүүдийн тоо
СБАХ-íû тэргүүн эмэгтэйчүүдийн
тоо
2012 2013 2012 2013
Архангай 1
Баян-ªлгий 11 11 2 2
Баянõонгор
Говь-Алтай 3 4 4
Завхан 36 41 5 5
Ховд 6 6 2 1
Увс 1 1 5 5

15. Үр дүн 2: Судалгаа: Экологийн чадавхид суурилсан, бүс нутаг бүрийн онцлог байдлыг
харгалзсан илүү тогтвортой, үр өгөөж бүхий бэлчээрийн менежментийн системийг
хэрэгжүүлэх
Бүтээгдэхүүн 2.1 Экологийн талбарын тодорхойлолтын концепци, зураглал
хийх, экстеéншиний материалыг эхний сонгогдсон сумд, БАХ-
¿¿äèéн жишээн дээр боловсруулж бусад аймаг, сумдад ýýëæ
äàðààòàé нэвтрүүлэх ажлыг эхлүүлнэ.
Бүтээгдэхүүн 2.2 Холбогдох байгууллагуудын боловсон хүчний чадавхийг
хөгжүүлэх замаар i) мэдээллийн бааз ажиллуулах, ii)
мониторингийн мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх,
боловсруулахад экологийн талбарын концепцийг ашиглах, iii)
экологийн талбарын аргачлалыг бусад сумдад нэвтрүүлж
эхэлнэ.
Бүтээгдэхүүн 2.3 Төсөл хэрэгжиж байгаа баруун бүсийн экологийн нөхцөл
байдалд зохицсон бэлчээр нөхөн сэргээх, нэг áà олон наст
тэжээлийн ургамал тариалах шинэ технологийг малчид,
БАХ-¿¿äòýй хамтран турших, экстеéншний
байгууллагуудтай хамтран түгээх, нэвтрүүлэх
Бүтээгдэхүүн 2.4 Бэлчээрийн менежмент, тэжээл үйлдвэрлэлийн тулгамдсан
асуудлыг шийдвэрлэх, бий болсон мэдээллийн баазыг
боловсруулæ дүн шинжилгээ хийх, хэрэглэх ¿íäýñíèé чадавхи,
бүтэц зохион байгуулалтыг бий болгох
Бүтээгдэхүүн 2.1: Экологийн талбарын тодорхойлолтын концепци, зураглал
хийх, экстеéншиний материалуудыг эхний сонгогдсон сумд, БАХ-уудын жишээн
дээр боловсруулж бусад аймаг сумдад алхам алхмаар нэвтрүүлэх ажлыг эхлүүлнэ.
Бэлчээрийн мониторингийн мэдээлэл боловсруулах, бодлого боловсруулагчдад
мэдээлэл хүргэх чадавхийг бэхжүүлэх
2013 онд ЦУОХ-ийн ХААЦУ-ын секторыг түшиглүүлэн мониторингийн мэдээллийн сангийн
зөвлөх С.Сүмжидмаа, мэдээллийн сангийн ажилтан Б.Баярмаа нарыг дараах чиглэлээр
ажиллууллаа. Үүнд:
1. Чадавхи бэхжүүлэх чиглэлээр. 2013 онд цаг уурын улсын сүлжээний хүрээнд
бэлчээрийн мониторингийн мэдээллийг батлагдсан арга зүйн дагуу 3 дахь удаагаа
цуглуулж нэгдсэн баазад орууллаа. Мониторингийн мэдээллийг хадгалж архивлах,
боловсруулалтын аюулгүй байдлыг хангах үүднээс сервер суурилуулж, инженер
техникийн ажилтнуудыг өндөр хүчин чадалтай компьютер, хэвлэх төхөөрөмжөөр
хангалаа.
Мөн мониторингийн мэдээлэл цуглуулах арга зүй, бэлчээрийн ургамлын зүйлээр
кодлох болон түүнийг бэлчээрийн мониторингийн үндэсний санд ашиглах
аргачилсан гарын авлага, лавлах материал боловсруулж инженер техникийн бүх
ажилтныг хангасны зэрэгцээ тухайн үеийн ажлын шаардлагыг харгалзан зарим
аймагт давтан сургалт зохион байгууллаа.

16. 2. Бэлчээрийн мониторингийн тоон мэдээллийн чанар, үнэмшлийг
нэмэгдүүлэх чиглэлээр. Бэлчээрийн мониторингийн үндэсний хэмжээний
нэгдсэн арга зүйг мөрдөж эхэлснээс хойших хугацаанд буюу 2011 болон 2012
онд цуглуулж боловсруулсан тоон мэдээллээс харахад ургамлын зүйлийг буруу
тодорхойлох, анхдагч мэдээллийг санд оруулахдаа механик алдаа нэлээд
гардаг нь тогтоогдсон болно. Энэ байдлыг харгалзан мониторингийн анхдагч
мэдээллийн чанарыг сайжруулах зорилгоор 2011 болон 2012 оны мэдээг нэг
бүрчлэн дахин хянаж зохих засвар, залруулгыг хийв. Түүний зэрэгцээ гарсан
алдаа ташаарал, тэдгээрийг давтан гаргахгүй байх талаар аймаг, сумын
инженер техникийн ажилтнуудад зөвлөмж хүргүүллээ. Мөн аймгийн
инженерүүдэд зориулсан мэдээллийн
сангийн програм хангамжийг (DIMA
сан) шинэ хувилбарт шилжүүлэх,
мэдээллийн сангуудыг хооронд нь
нэгтгэн төрөлжүүлэх талаар арга зүйн
сургалт зохион байгууллаа.
Зураг 1. ЦУОХ-ийн дээрх бэлчээрийн
мониторингийн үндэсний сан 2011-
2013 оны тоон мэдээллийг
багтаадаг.
3. Бэлчээрийн ургамлын зүйл таньж тодорхойлох чиглэлээр чадавхижуулах.
Бэлчээрийн мониторингийн анхдагч мэдээллийн чанарыг сайжруулах, дараагийн
шатны боловсруулалт хийж мэдээлэл түгээх ажлыг амжилттай зохион байгуулахад
орон нутаг дахь инженер техникийн ажилтнуудад бэлчээрийн ургамлын зүйлийг
зөв таньж тодорхойлох дадал чадвар эзэмшүүлэх нь туйлын чухал юм. Энэхүү
хэрэгцээ шаардлагад нийцүүлэн ШУА-ийн Ботаникийн хүрээлэн, МУИС, ХААИС-
ийн мэргэжлийн судлаачдын тусламжтайгаар Улаанбаатар хот, 21 аймгийн цаг
уурын инженерүүдэд зориулсан бэлчээрийн ургамлын зүйл таньж тодорхойлох
арга, аргачлалын талаар сургалт зохион байгуулсан нь бэлчээрийн ургамлын
зүйлийн жагсаалт гаргах, сан доторхи ургамлын зүйл, түүний бүтэц бүрэлдхүүнийг
хянахад бодитой үр дүн өгч эхэллээ.

17. Зураг 2. Цаг уурын инженерүүдэд зориулсан бэлчээрийн ургамлын зүйл таньж
тодорхойлох арга, аргачлалын сургалтыг Улаанбаатар хотод нэгтгэн
зохион байгууллаа.
Мөн бэлчээрийн мониторингийн анхан шатны түвшинд мэдээлэл цуглуулдаг
сумын ниженер техникийн ажилтнуудын ургамлын зүйл таньж тодорхойлох
чадварыг сайжруулах зорилгоор Сэлэнгэ, Ховд, Архангай аймгийн ЦУОШГ-ын
хүсэлт, санхүүжилтээр хээрийн сургалт хамтран зохион байгуулж доктор
С.Цэрэндаш, Н.Лхагважав, Дарьханд нарын тухайн бүс нутгийн ургамалжилтын
чиглэлээр олон жил ажиллаж байгаа туршлагатай зөвлөхүүдийг сургагчаар
ажиллууллаа. Эдгээр сургалтад 10 аймгийн 300 гаруй инженер техникийн
ажилтнууд оролцож ургамлын зүйл тодорхойлох түлхүүр гарын авлагын
тусламжтайгаар зүйлийн таньж тодорхойлох арга зүй эзэмшиж орон нутгийн
голлох зүйл ургамлаар лавлагаа гербарийн сан бэлтгэж авлаа. Сургалтын дараа
явуулсан сургалтын хэрэгцээ, үнэлгээний товч судалгааны дүнгээр оролцогчид
ерөнхийдөө фото зураг ашиглан ургамлын зүйлийг баримжаалан тодорхойлдог
байсан бол сургалтад хамрагдснаар ургамлын морфологи шинж дээр үндэслэсэн
илүү нарийн аргачлалаар зүйл тодорхойлох түлхүүр ашиглах чадварыг бүрэн
эзэмшсэн байна.
Зураг 3. Орон нутгийн техникчид ургамлын
лавлагаа гербари бэлтгэж буй нь
Зураг 4. Бэлчээрийн ургамлын
зүйлийг таньж тодорхойлох
чадавхи эзэмшүүлэх сургалтад
Сэлэнгэ, Ховд, Архангай аймагт
доктор С.Цэрэндаш,
Н.Лхагважав, Д.Дарьханд нар
сургагчаар ажиллалаа.

18. Дүгнэлт, сургамж:
1. ЦУОХ–ээс 2014 оны 2-р улиралд гаргахаар төлөвлөж буй Монгол орны бэлчээрийн
төлөв байдлын үндэсний тайлан нь бэлчээрийн доройтлын процесс болон
зэрэглэлийг тодорхойлох, цөлжилтийн явцыг үнэлэх арга аргачлалыг нарийвчлах
суурь материал болох учир бэлчээрийн чиглэлээр хэрэгжүүлж буй үйл
ажиллагаанд ашиглах боломжтой мэдээлэл гарна хэмээн найдвар тавьж байна.
2. Манай төсөлтэй гэрээгээр ажиллаж байгаа ЦУОХ нь Засгийн газрын захиалгаар
бэлчээрийн мониторингийн үндэсний мэдээллийн сан дээр суурилан бэлчээрийн
доройтол, цөлжилтийн төлөв байдлын цаг үеийн мэдээ, мэдээллээр шийдвэр
гаргагчдыг хангах ажлаа энэ оноос эхлэх болсон нь Ногоон Алт төслийн хувьд нэг
талаас боломж, нөгөө талаас маш том хариуцлага хэмээн ойлгож байна.
Бүтээгдэхүүн 2.2: Холбогдох байгууллагуудын боловсон хүчний чадавхийг
хөгжүүлэх замаар i) мэдээллийн бааз ажиллуулах ii) мониторингийн мэдээлэлд дүн
шинжилгээ хийх, боловсруулахад экологийн талбарын концепцийг ашиглах iii)
экологийн талбарын аргачлалыг бусад сумдад нэвтрүүлж эхэлнэ.
Сумын болон БАХ-ийн түвшинд бэлчээрийн газрын экологийн чадавхид
суурилсан ашиглалтыг төлөвшүүлэх чиглэлээр ГХГЗЗГ-тай хамтран ажиллах
гэрээнд ШХА-ийн суурин төлөөлөгч болон Агентлагийн захирал гарын үсэг
зурлаа.
Хамтран ажиллах гэрээнд заасны дагуу экологийн чадавхийн судалгааны зөвлөх
У.Будбаатараар удирдуулсан бэлчээрийн газрын төлөвлөлт ашиглалт хариуцсан
мэргэжилтэн Н.Ганхуяг, ургамлын экологич Б.Анхцэцэг нарын бүрэлдхүүнтэй баг
ГХГЗЗГ-ын бүтцэд орж ажиллаж эхэллээ.
ГХГЗЗГ-ын дэргэдэх Экологийн чадавхид суурилсан бэлчээрийн газрын
ашиглалтын судалгааны баг 2013 дараах чиглэлээр төлөвлөсөн ажлаа чанартай
сайн хэрэгжүүллээ.

19. Зураг.5 Сонгосон сум, БАХ-ийн түвшинд бэлчээрийн экологийн чадавхид
суурилсан ашиглалтыг нэвтрүүлэх ажлыг амжилттай эхлүүллээ.
Алхам 1. Сонгосон сумдад чадавхийн судалгаа. 2013 оны ургамал ургалтын
хугацаанд сонгосон сумдын бэлчээрийн газрын экологийн чадавхийг тодорхойлох
хээрийн судалгааны хүрээнд хээрийн бүсийн төлөөлөл Төв аймгийн Өндөрширээт
суманд 72, цөлөрхөг хээрийн бүсийн төлөөлөл болон Ховд аймгийн Чандмань
суманд 27 цэг дээр экологийн нарийвчилсан судалгаа хийлээ. Эдгээр цэгүүдийг
сансрын зургийн тусламжтайгаар тухайн бүс нутгийн экологийн нөхцөл,
бэлчээрийн төрлийг төлөөлөх байдлаар нь сонгосон болно.
Тухайн газар нутгийн экологийн чадавхи, бэлчээрийн төлөв байдлын хөдлөл зүйг
тодорхойлох зорилгоор дээрх сонгосон цэгүүдээр хөрсний физик шинж, ургамлан
бүлгэмдэл болон ашиглалтын онцлог ийг судаллаа. Энэхүү хээрийн судалгаанд
сумын газрын даамал, мал эмнэлэг үржлийн тасгийн ажилтан, багийн засаг дарга
нар болон сумын БАХ-ийн тэргүүн нарыг оролцуулсан явдал бэлчээрийн газрын
экологийн чадавхид суурилсан ашиглалтын хэрэгцээ, мөн чанарын талаар нэгдсэн
ойлголт өгөх, нөгөө талаас тухайн бүс нутаг дахь бэлчээр ашиглалтын уламжлалт
арга ажиллагаа, доройтлын халуун цэгүүдийн байршил, онцлогийн талаарх мэдээ
мэдээлэл авах, суралцах таатай боломж бүрдүүлсэн болно.
Алхам 2. Экологийн чадавхи тодорхойлох, зураглах үзэл баримтлалыг
боловсруулах. Бүс төлөөлүүлж сонгосон дээрх 2 суманд болон “Ногоон Алт”
төслийн өмнөх шатанд хийсэн нарийвчилсан судалгааны үр дүн, мөн тухайн
чиглэлээрх бусад судлаачдын судалгааны материалд тулгаарлан тухайн сумдын
Алхам 1. Сонгосон сумдад
чадавхийн судалгаа
Алхам 2. Экологийн чадавхи тодорхойлох,
зураглах үзэл баримтлалыг боловсруулах
Алхам 3. Сум,БАХ-ийнтүвшинд
чадавхид суурилсан ашиглалтыг
нэвтрүүлэх
Алхам 4. Ашиглалтын үр нөлөөг
хянах богино хугацааны
мониторинг

20. бэлчээрийн газрын чадавхийн мэдээллийн санг үүсгэхийн зэрэгцээ хээрийн болон
цөлөрхөг хээрийн бүсийн экологийн чадавхийн үзэл баримтлалыг санал байдлаар
боловсрууллаа. Улмаар АНУ-ын зөвлөхийн багтай хамтран дээрх санал үзэл
баримтлалыг газар дээр шалгаж нягтлах, сайжруулах, экологийн талбаруудын
заагийг газар дээр нь тодорхойлох, түүнийгээ сансрын зурагтай харьцуулах
чиглэлээр ажиллалаа.
Зураг.6 Монгол орны нөхцөлд бэлчээрийн экологийн чадавхи тунадас болон
хөрсний ус барих чадвараар хэрхэн хамаардаг тухай судалгааны дүнгээс
Монгол орны нөхцөлд бэлчээрийн экологийн чадавхийг тодорхойлогч хүчин
зүйлсийн судалгааны дүнгээс үзэхэд чадавхийн түвшин нь хөрсний 50 см хүртэлх
үе давхарга дахь ашигтай чийгийн хэмжээгээр тодорхойлогдож байна. Өөрөөр
хэлбэл, тунадасны хуваарилалт сайтай ойт хээрийн бүсэд нийлбэр дулааны
хэмжээ болон хөрсний үржил шимийн түвшин чухал үүрэгтэй байдаг бол хуурай
бүс нутгийн хувьд газрын гадаргын хэлбэр, хөрсний механик бүрэлдхүүн буюу
физик шинж илүү чухал үүрэгтэй байх талтай.
Экологийн чадавхийн энэхүү хоёр үзэл баримтлалын саналаар хээрийн бүсэд
зонхилон тохиолдох уул толгодын хялгана- жижиг дэгнүүлт үетэнт, уулын бэл
хөндийн хялганат, уул хоорондын хөндийн харганат, татмын нугын бэлчээр,
цөлөрхөг хээрийн бүсийн хэмжээнд өндөр уулын жижиг дэгнүүлт үетэн-алаг өвст,
дундаж өндөртэй уулын харгана оролцсон үетэн-алаг өвст, тэгш тал хөндийн
таана-монгол өвст, тэгш тал хөндийн монгол өвс-баглуурт гэсэн тус бүр дөрвөн
үндсэн экологийн талбарыг тодорхойллоо. Эдгээр экологийн талбарууд хоорондын
хил заагийг тодорхойлох түргэвчилсэн судалгааг нэлээд олон цэг дээр хийж
нягталсан бөгөөд Монгол орны хөрс, ургамалжилтын зургийг хавсарга мэдээлэл
болгон ашиглав. Хөрс, ургамалжилтын зураг нь маш ерөнхий, нарийвчлал багатай
учраас сумын болон БАХ-ийн түвшинд ашиглах боломжгүй, хамгийн олдоц сайтай
сансрын зургууд нь ургамлын бүлгэмдлийн зааг ялгааг тодруулан харуулж
чаддаггүй явдал энэ ажилд тулгарч байсан гол бэрхшээл байлаа. Бүс төлөөлсөн
хоёр сумын бэлчээрийн экологийн чадавхийн зураглалыг анхдагч байдлаар
гаргасан явдал энэ ажлаас 2013 онд гарч байгаа гол үр дүн гэж үзэж байна.

21. Зураг 7. Бүс төлөөлсөн Өндөрширээт, Чандмань сумын бэлчээрийн экологийн
чадавхийн зураглал дээрх экологийн талбар нь хөрс, ус, цаг уурын
нөхцөл, ландшафтын онцлог, ургамалжилтын бүрэлдхүүн, бүтээмжээр
төдийгүй ашиглалтыг тэсвэрлэх болон эргэн сэргэх чадвараараа
ялгаатай.
Бэлчээрийн экологийн чадавхийн зураглалын хамт тухайн экологийн талбаруудын
ургамлын голлох бүлгэмдлүүдээр шилжилт өөрчлөлтийн загварчлалыг гаргалаа.
Зураг 8. Бэлчээрийн экосистемийн цогц үйл ажиллагааны талаар цэгцтэй
мэдээлэл авахад орон нутгийн иргэдийн мэдлэг туршлага чухал үүрэгтэй.
Алхам 3. Сум, БАХ-ийн түвшинд бэлчээрийн газрын экологийн чадавхид
суурилсан ашиглалтыг нэвтрүүлэх. Бэлчээрийн газрын экологийн чадавхийн
мэдээллийг сум, БАХ-ийн түвшний бэлчээрийн газрын ашиглалтыг төлөвлөх,
хэрэгжүүлэх суурь мэдээлэл болгон ашиглах ажлын эхлэл болгож 15 сонгосон

22. сумын газрын даамал, сумын БАХ-ны тэргүүн нарыг сумын газар зохион
байгуулалт (ГЗБ)-ын тухайн жилийн төлөвлөгөөг бэлчээрийн газрын экологийн
чадавхи болон БАХ-ийн бүтэц дээр үндэслэж хийх арга зүйн сургалтад
хамруулан сонгосон 15 сумын ГЗБ-ын 2014 оны төлөвлөгөөг загвар байдлаар
боловсруулсан нь орон нутгийн ИТХ-аар батлагдлаа. Энэхүү сургалт нь орон
нутагт бэлчээрийн газрын зохион байгуулалтыг шинэчлэн сайжруулахад
бэлчээрийн экологийн чадавхийн мэдээллийг суурь болгох хэрэгцээ шаардлага,
түүний давуу талууд, орон нутгийн захиргаатай хамтран ажиллахын давуу талын
талаар цэгцтэй ойлголтонд хүрэх чухал алхам болсон. Түүнчлэн сумын БАХ-ны
тэргүүний идэвх чармайлтын дүнд орон нутгийн захиргааны зүгээс дэмжиж тухайн
жилийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах зардлын 60 хүртэл хувийг
санхүүжүүлэхээр шийдвэрлэсэн байна. Цаашдаа орон нутгийн мэргэжилтнүүд
болон малчдыг БАХ-ийн түвшний бэлчээрийн экологийн чадавхи буюу өнөөгийн
даац ачаалал, бэлчээрийн бүтээмж болон даац багтаамжийн талаар тодорхой
мэдээ мэдээллээр хангах явдал арга хэмжээгээ оновчтой тодорхойлж төлөвлөх,
үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд чухал шаардлагатай.
Зураг 9. Хээрийн бүсэнд хамгийн элбэг тохиолдох уулын бэл хөндийн хялганат
болон уул хоорондын хөндийн харганат бэлчээрийн төлөв байдлын
өөрчлөлтийн загвар
Бэлчээрийн газрын экологийн чадавхийн баримт бичгийн нэг хэсэг болон
бэлчээрийн ургамлын бүлгэмдлийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн загвар нь
ашиглалтын үр нөлөөг хянаж тодорхойлох болон ашиглалтын зохистой
зөвлөмжийг сонгох үндэслэл болно. Жишээлбэл, хээрийн бүсийн уулын бэл
хөндийн хялганат бэлчээрийн бүлгэмдлийн хувилбарууд нь зохистой ашиглалтыг
нэвтрүүлснээр, даац, ачааллыг бууруулснаар сэргэх боломжтой байхад уул
хоорондын хөндийн харганат бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөгдсөн
хувилбарууд нь сэргэхдээ удаан, магадгүй бүр боломжгүй байх талтай юм.
Ногоон Алт төслийн баримт бичигт тусгасны дагуу бэлчээрийн төлөв байдлын
өөрчлөлтийн эдгээр загварууд нь бэлчээр ашиглалтын гэрээний хавсралт
болсноор бэлчээрийн урт-, богино хугацааны мониторингийн лавлагаа болон
ашиглагдах юм.

23. Зураг 10. Бэлчээрийн газрын экологийн чадавхид суурилсан ашиглалтын арга
зүйн сургалт болон орон нутгийн удирдлагуудтай хийх зохицуулах
уулзалт зэрэг олон арга хэмжээг амжилттай зохион байгууллаа.
Дээрх сонгосон 15 сумын ГЗБ-ын төлөвлөгөөний 2014 оны загвар нь сумын газрын
даамал өрөөндөө сууж байгаад хийдэг дээрээс төлөвлөх ужиг хандлага
давамгайлсан, хэрэгждэггүй одоогийн төлөвлөлтөөс ялгагдах гол онцлог бол
малчдын санал дээр үндэслэсэн БАХ-ийн түвшний төлөвлөгөөнд тулгуурласанд
оршино.
Зураг 11. Сонгосон 15 сумдын загвар төлөвлөгөөнд бэлчээрийн улирлын сэлгээ,
алслагдсан ашиглалтгүй бэлчээрийг уст цэг байгуулах болон даваа гүвээний
зам засаж ашиглалтад оруулах зэрэг богино хугацааны болон малын ашиг
шимийг нэмэгдүүлэх, үйлдвэрлэлийг эрчимжүүлэх замаар малын тооны зохистой
харьцааг тогтоох цаг үеийн ба урт хугацааны арга хэмжээг багтаасан байна.
Алхам 4. Ашиглалтын үр нөлөөг хянах богино хугацааны мониторинг

24. Бэлчээрийн газрын экологийн чадавхид
болон БАХ-д суурилсан ашиглалтыг
амжилттай нэвтрүүлэхэд аль болох олон
цэгийн үнэмшил сайтай мэдээллээр
хангахуйц, хэрэглэхэд энгийн
мониторингийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх
зайлшгүй шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл,
бэлчээрийн газрын ашиглалт
хамгаалалтын үр нөлөөг богино
хугацаанд хянах бөгөөд энэ ажлыг
ГХГЗЗГ-аас 5 жил тутамд мэргэжлийн
компаниудын дунд тендер зарлаж
гүйцэтгүүлдэг. Санал болгож буй фото
мониторингийн аргын гол давуу тал нь хэрэглэхэд энгийн, богино хугацаанд олон
цэгийн мэдээлэл цуглуулах боломжтой, цуглуулсан мэдээлэл дээрээ үндэслээд
нарийвчлал өндөртэй үр дүнгээр хангадаг явдал мөн.
Фото мониторингийн аргыг туршин нэвтрүүлэх зорилгоор бүс төлөөлүүлэн
сонгосон 15 сумын БАХ-ийн тэргүүнүүдийг фото мониторингийн арга зүйд
сургаснаар БАХ бүр дээр зуслан, намаржаа, өвөлжөө, хаваржааны улирлын
бэлчээр төлөөлсөн мониторингийн цэг байгуулан 2013 оны түвшнээр гарааны
мэдээллийг цуглууллаа. Энэ мэдээлэл нь дараа дараагийн жилүүдэд
мониторингийн лавлагаа мэдээлэл болон ашиглагдах болно.
Зураг 12. Фото мониторингийн арга нь хэрэглэхэд энгийн бөгөөд богино
хугацаанд олон цэгээс
нарийвчлал өндөртэй мэдээлэл цуглуулдагаараа давуу юм .
Дүгнэлт, сургамж:
1. Орон нутгийн удирдлагууд болон малчид нь бэлчээрийн доройтол,
талхлагдлын талаар өөрийн гэсэн ойлголттой, үүнийг өөрчлөх
сайжруулах хүсэл эрмэлзэлтэй байна. Гагцхүү тэд амьдралд хэрэгжихүйц,

25. хэрэгцээнд тулгуурласан технологийн зөвлөмжүүд, авах шаардлагатай
арга хэмжээний санал, төрийн бодлогын дэмжлэгийг шаардаж байгаа тул
үндэсний болон олон улсын зөвлөхүүдийн үүрэг оролцоо чухал хэвээр
байна.
2. Бэлчээрийн газрын экологийн чадавхи болон БАХ-д суурилсан ашиглалтын
мөн чанар, хэрэгцээ шаардлага, хийгдэх арга хэмжээний талаар сум орон
нутаг болон үндэсний түвшинд цэгцтэй ойлголт өгөх ажил нэлээд үр
дүнтэй хэрэгжиж байгаа бөгөөд үүнийг бодлогын түвшинд ойлгуулах,
хүлээн зөвшөөрүүлэх үүднээс зөвшилцөх болон зохицуулах уулзалтуудыг
шат дараалан зохион байгуулах нь зүйтэй.
Бүтээгдэхүүн 2.3: Төсөл хэрэгжиж байгаа баруун бүсийн экологийн нөхцөл
байдалд зохицсон бэлчээр нөхөн сэргээх, нэг наст, олон наст тэжээлийн ургамал
тариалах шинэ технологийг малчид, БАХ-уудтай хамтран турших, экстеншиний
байгууллагуудтай хамтран түгээх, нэвтрүүлэх
Тэжээлийн нэг ба олон наст ургамал тариалах, бэлчээр сайжруулах технологийн
туршилтыг ХААИС-тай хамтран гүйцэтгэлээ.
Орон нутагт бэлчээрийн газрын экологийн чадавхид суурилсан ашиглалтыг
нэвтрүүлэхэд юуны өмнө бэлчээр тэжээл болон МАА-н үйлдвэрлэлийн
технологийг шинэчлэн сайжруулах, шинээр боловсруулах шаардлага тавигдаж
байна.
1. Тэжээлийн ургамал тариалах чиглэлээр. Энэ онд хээрийн болон цөлөрхөг
хээрийн бүсийг төлөөлүүлэн Төв аймгийн Өндөрширээт, Ховд аймгийн Буянт
болон Увс аймгийн Наранбулаг суманд тэжээлийн ургамлын нэг настын тав, олон
настын таван зүйлийг тус тус тариалж туршлаа. Ногоон Алт төслийн өмнөх шатанд
тэжээлийн ургамал тариалах чиглэлээр хийсэн судалгааг ойт хээрийн бүсийн
нөхцөлд явуулж байсан бөгөөд МААЭШХ-ээс баруун бүсэд хийгдсэн судалгааны
хувьд 1990 оноос хойших нийгэм-эдийн засаг, экологийн өөрчлөлтийн улмаас
тухайн үеийн заавар, технологийг шууд үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх боломжгүй байна.
Дээрх сумдад хийсэн судалгааны урьдчилсан дүнгээр хээрийн болон цөлөрхөг
хээрийн бүсэнд усалгаатай нөхцөлд Судан өвс, овъёос зэрэг нэг наст таримал
найдвартай ургац өгч, Наранбулаг суманд тариалсан царгас эхний жилдээ
цэцэглэж ургац өглөө. Эдгээр туршилтын ажилтай холбоотой анхаарал татсан нэг
зүйл бол туршлагын талбайд хийсэн туршилтын ажил болон хажууханд нь байх
малчны хотхонд хийсэн ажлын үр дүн маш ялгаатай байгаа юм. Иймээс цаашид
орон нутагт технологи болон ажлын шууд үр дүнтэй холбоотой мэдээлэл
солилцох, цаашид хамтарч ажиллах тал дээр илүү анхаарах шаардлагатайг
харуулж байна.
2. Бэлчээр сайжруулах чиглэлээр. Экологийн харилцан адилгүй нөхцөл дэх
доройтлын зэрэглэлээрээ ялгаатай бэлчээрийг сэлгэж амраах замаар сайжруулах
боломжийг судлах зорилгоор ойт хээр болон цөлөрхөг хээрийн төлөөлөл болох
Завхан аймгийн Идэр сум, Увс аймгийн Зүүнговь, Ховд аймгийн Дөргөн сумдад
бага-, дунд-, хүчтэй доройтсон бэлчээр хашиж ашиглалтаас чөлөөллөө.

26. Туршилтын урьдчилсан дүнгээс үзэхэд доройтсон бэлчээрийг ургалтын хугацаанд
3 сараар ашиглалтаас чөлөөлөхөд ургамлын бүрхэц болон ургацын хэмжээ
ерөнхийдөө өсөж байна. Энэ өөрчлөлт нь тунадасны хуваарилалт сайтай ойт
хээрийн бүсийн нөхцөлд (Завхан аймгийн Идэр сум) статистикийн хувьд бодитой
байсан бол хуурай бүс нутаг болох Увс аймгийн Зүүнговь болон Ховд аймгийн
Дөргөн суманд бодитой бус, зөвхөн хандлагыг харуулж байна.
3. Малын ашиг шимийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр. МАА-н үйлдвэрлэлийг
эрчимжүүлэх, малын ашиг шимийг нэмэгдүүлэх хоёр үндсэн туршилт эхлүүлсэн
бөгөөд туршилтын өмнө бэлчээр тэжээл, малын бүтээмжийг нэмэгдүүлэх,
бүтээгдхүүнийг зах зээлтэй холбох зэрэг нийгэм, эдийн засаг , экологийн асуудлыг
цогцоор нь шийдэх тал дээр эрчимтэй ажиллаж багагүй туршлага хуримтлуулсан
Хятадын Гансу, Өвөр Монголын нутгаар туршлага судлах аялалыг зохион
байгууллаа. Энэхүү аялалд энэ чиглэлээр ажилладаг судлаачид, аймгийн болон
сумын БАХ-ны төлөөлөл нийт 16 хүн оролцлоо. Тэдний ажлын гол онцлог давуу
тал бол бодлого боловсруулагчид, судлаачид, малчид хоорондын хамтын
ажиллагаа нягт байгаад оршино. Экстейншиний ажилтнууд нь мэргэжлийн хувьд
маш сайн бэлтгэгдсэн байхын зэрэгцээ малчин бүрт хүрч ажилладаг, ингэж
малчны хотхонд хүрч ажиллахад нь залуу судлаачид хамтардаг байна. Засгийн
газраас шинээр бодлого боловсруулахдаа их сургуулийн багш, судлаачдын
зөвлөгөөг авдаг, шаардлагатай санхүүжилтээр хангадаг нь ажлын үр нөлөөг
нэмэгдүүлэхэд эерэгээр нөлөөлдөг ажээ. Бүс нутгийг хамарсан бэлчээрийн
доройтлын асуудлыг шийдэхийн тулд Хятадын засгийн газраас бэлчээр хаших,
тэжээл үйлдвэрлэлийг дэмжих, бэлчээрийн шинэ хуулийг мөрдөж эхэлсэн нь зохих
үр дүнгээ өгч эхлээд байна.
Ногоон алт төслөөс хэрэгжүүлж буй хурга бордох туршилт явуулахад
Өндөрширээт, Дөргөн суманд нутгийн үүлдрийн 60 хурга, төлгийг сонгож
тэжээлийн хоёр төрлийн жороор тавь хоног бордлоо. Туршилтын болон хяналтын
малыг туршилт эхлэхийн өмнө болон дундуур нийтдээ 3 удаа хэмжиж жигнэсэн
бөгөөд хувилбар бүрээс 1-3 мал сонгон нядалж махан ашиг шимийн гол
үзүүлэлтийг тооцжээ.
2013 оны 12 дугаар сарын эхээр Ногоон Алт төслийн зохицуулах нэгж (ТЗН)-тэй
зөвшилцсөний үндсэн дээр уг туршилтыг малчинд хариуцуулан дахин 20 хоног
үргэлжлүүлэхээр болсноор туршилтын ажлыг ийнхүү хугацаа сунгаж үргэлжлүүлэх
болсонтой холбогдон судалгааны үр дүн гарах хугацаа ч мөн 2014 оны 1 дүгээр
сар дуусах хүртэл хойшлогдсон болно. .
Хээлтэй хонийг нэмэгдэл тэжээлтэй өвөлжүүлэх туршилтыг мөн Өндөрширээт
болон Увс аймгийн Улаангом суманд эхлүүллээ. Энэ туршилт нь 2013 оны 12
дугаар сарын дундаас 5 сарын дунд хүртэл 150 хоног үргэлжилнэ.
Туршилтыг 2 үндсэн чиглэлээр явуулахаар төлөвлөсөн бөгөөд тодруулбал:
i) хээлтэй хонийг 150 хоног тэжээж амьдын жингийн өөрчлөлтийг судлах
ii) гарсан төлийн өсөлтийг төрсний дараах 2 сарын хугацаанд судлах зэрэг
болно.