1. Azərbaycan Tibb Universiteti
Əczaçılıq Fakultəsi
Farmakoqnoziya kafedrası
“Əczaçılıq botanikası 2” fənnindən
“Göbələklər və onların tibbi əhəmiyyətli növləri” mövzusunda
SƏRBƏST IŞ
Tələbə:Məmmədova Gülnaz
Qrup:521A3a
Müəllim: dosent Nərgiz Məmmədova
2. Göbələk (lat:-Fungi) — mayalar və kiflər kimi
mikroorqanizmlər və eləcə də geniş yayılmış
papaqlı göbələklər kimi eukariot orqanizmlərin
daxil olduğu geniş qrupdur.. Xitindən təşkil
olunan hüceyrə divarı göbələkləri bakteriyalar,
bitkilər,heyvanlar və protistlərdən fərqləndirən
başlıca əlamətdir.Əksər
göbələklər mikotoksinĺər adlanan bioaktiv
birləşmələr əmələ gətirirlər. Göbələklər əsasən
kosmopolitan orqanizmlərdirlər ki, onlara hər
yerdə rast gəlmək mümkünür. Göbələkləri
öyrənən elm mikologiya adlanır. Göbələklərin
100 000-ə qədər növü var.
3. Göbələklər fotosintez qabiliyyəti olmayan,xlorofilsiz,bir və ya çox
hüceyrəli eukariot mikroorqanizmlərdir.Onların patogen və
patogen olmayan növləri var.İnsanda xəstəlik törədən
xüsusiyyətə malik olan növlərinin sayı
məhduddur.Morfologiyasına görə 2 tip olurlar:
1. Miselial (Kif) göbələklər
2. Maya və Mayayabənzər göbələklər
4. Kif göbələkləri uzun sağşəkilli hüceyrələrdən-
hiflərdən təşkil olunub.Hif(hypha) təxminən 2-
10mm enində ,bakteriyalardan daha enli və
şaxələnən sapcıq şəklində elementlərdir.Hiflər
şaxələnərək miseli(mycelium) əmələ
gətirirlər.Miselilər arakəsməli və arakəsməsiz ola
bilər.İbtidai göbələklərdə miseli arakəsməsiz,ali
göbələklərdə isə arakəsməli olur.Arakəsmə-septa
adlanır.2 növ miseli var:
1. Hava miselisi (Reproduktiv və ya Aerial miseli)
2. Vegetativ miseli (Substrat miselisi
Miselial;kif və ya sapvari göbələklər
5.
6. Qidalı substratlarda inkişaf edən bəzi
miselilər mühitin dərinliyinə inkişaf
edir,bunlara vegetativ miseli
deyilir.Substratın səthindən yuxarıya
doğru inkişaf edən miselilər isə hava
miseliləri adlanır.Hava miseliləri çox
vaxt hüceyrə,yaxud sporaları da
daşıyan hiflərə malik olduğu üçün
buna reproduktiv miseli adı verilir
7. Miselidə arakəsmələrin mərkəzində ensiz açıq sahələr
olduğundan,bir arakəsmədən digərinə keçən sitoplazmatik əlaqə
mövcuddur.Hər arakəsmədə 1,bəzən birdən birdən çox nüvəyə
rast gəlinir.Göbələklərin çox az növlərinin hifləri arakəsməsiz
olur,bunlarda sitoplazma başdan başa uzanırvə nüvələr
sitoplazmanın daxilində yerləşir.
8. Həqiqi mayalar birhüceyrəli,oval,yaxud yuvarlaq və ya
çöpvari formada göbələklərdir.Hüceyrələr,bəzən,çoxalma
zamanı bir-birlərinə birləşmiş vəziyyətdə
qalaraq,topalar,yaxud zəncirəbənzər törəmələr əmələ
gətirirlər.Belə elementlər yalançı hif (pseudohyph) adlanır.
Maya göbələkləri təkmilləşmiş göbələklərə aid edilir.
Qeyri cinsi çoxalma:Tumurcuqlanma ilə.Bu zaman ana
hüceyrələrin səthində girdə və oval formalı çıxıntılar əmələ
gəlir.Sonradan bunlar ana hüceyrədən ayrılaraq müstəqil
göbələk hüceyrəsinə çevrilir
Cinsi çoxalma:Askosporalar əmələ gətirməklə
Maya göbələkləri
9. Təbiətdə onlara ağacların gövdələrinin zədələnmiş
yerlərində, çiçəklərin nektarlarında, şirin meyvələrin üzərində
rast gəlmək də olur. Onun birhüceyrəli növü çox qədim
zamanlardan insanlar tərəfindən yetişdirilir və xəmir
qıcqırmasında istifadə olunurdu. Təbiətdə şəkər olan mühitdə
rast gəlinir
Maya göbələyi spirt qıcqırması əmələ gətirdiyinə görə ondan
pivə və şərab istehsalında, xəmir qıcqırmasında istifadə
olunur. Ondan bişirilən çörək məsaməli, yumşaq və yaxşı
həzm olur. Maya göbələyindən yeyinti sənayesində çörək,
pivə və bir sıra başqa qida məhsullarının istehsalında geniş
istifadə olunur.
10. Morfoloji cəhətdən maya göbələklərinə
oxşardırlar.Birhüceyrəli,girdə və ya oval formada
olurlar.Tumurcuqlanma(Blastosporalar) yolu ilə çoxalırlar.Bəzən
tumurcuqlar ana hüceyrədən ayrılmayaraq uzununa böyüyür və
psevdomiseli (yalançı miseli) əmələ gətirir.Həqiqi miselidən fərqli
olaraq psevdomiseli ümumi hüceyrə divarına malik deyil,o yalnız
uzunsov hüceyrələrin ardıcıl düzülməsi nəticəsində
formalaşır.Məs:Candida cinsi psevdomiseli əmələ gətirir.
Mayayabənzər göbələklər
11. Göbələklərin hüceyrəvi strukturu eukariot xassəli olub,bitki və heyvan
hüceyrələinə bənzəyir.Nüvə membranı ilə əhatə olunmuş
çoxxromosomlu nüvələri,nüvəcikləri olur.Sitoplazmatik memranda
sterollar var.Hüceyrə daxilində qlikogen,volyutin,yağ və s.dənəciklər
olur.Mitoxondri,Holci aparatı ,ER,sitoplazmatik membran və xaricində
hüceyrə divarı var.Hüceyrə divarında heksozamin polimerləri və heksoza
var.Göbələklərin əksəriyyətində N-asetil qlikozamin qalıqlarından əmələ
gəlmiş xirin və sterollar olur.Hüceyrə divarını itirən mayalardan
protoplastlar əmələ gəlir.Ali heyvanlardan fərqli olaraq siroplazmatik
membranda erqosterin və zimestrol adlanan steroidlər vardır.Bəzi maya
göbələklərində,məsələn,Cryptococcusda hüceyrə divarının xaricində
qalın,polisaxarid tərkibli kapsula olur
Göbələk hüceyrələrinin strukturu
12.
13. Göbələklər sporla çoxalır.Bakeriyalardan fərqli olaraq onlarda
spora müdafiə deyil,çoxalma orqanıdır.Göbələklərin
təsnifatında cinsi çoxalmanın olub-olmaması mühüm
kriteriyadır.Buna əasan göbələklər 2 qrupa bölünür:
1. Təkmilləşmiş göbələklər (həm cinsi,həm qeyri-cinsi)
2. Təkmilləşməmiş göbələklər (qeyri-cinsi çoxalma)
Göbələklərin çoxalması
14.
15. Spora miselinin daxilində yerləşirsə,endospora
adlanır.Endosporalar sporangilərin daxilində əmələ
gəlir.Məs:Mucor cinsi. Bu göbələklərin reproduktiv miselilərinin
ucu genişləyərək sporangi əmələ gətirir.Sporanginin içərisində
sporangiosporlar yerləşir.Sporangi yetişir,parçalanır spoalar
ətrafa yayılır.
Spora miselinin xaricində əmələ gəlirsə,ekzospora və ya konidi
adlanır.Ekzospora əmələ gətirmə geniş yayılıb.Bir çox saprofit
və patogen nümayəndələrdə rast gəlinir.
16. • Konidilər birhüceyrəli(mikrokonidi) və
çoxhüceyrəli(makrokonidi) ola bilər.Konidilər spora
aparatına istinad etmədən birbaşa miselinin üzərində
yerləşirsə,buna aleyrosporalar
deyilir.Məs:Microsporium,Trichophyton cinsləri
• Digər sporalardan fərqli olaraq tallosporalar (thallus-qatlı)
miseli və ya psevdomiselinin reproduktiv deyil,substrat
miselilərində formalaşır.Bunlara
blastosporalar,artrosporalar,xlamidosporalar aiddir.
17. Penisillum və Aspergillus
göbələklərində hava miselisinin
ucunda uzunsov hüceyrələr-
steriqmalar əmələ
gəlir.Steriqmanın da üzərində
sproralar zəncir şəklində
düzülürlər.Penisillum göbələyində
steriqmalar fırça və ya əl
darağı,Aspergillus göbələyində
xarakter suçiləyən formasındadır.
18. Göbələklər sporla çoxalır.Bakeriyalardan fərqli olaraq onlarda
spora müdafiə deyil,çoxalma orqanıdır.
Cinsi sporalar Qeyri-cinsi sporalar
Ziqosporalar Artrosporalar
Askosporalar Blastosporalar
Bazidosporalar Xlamidosporalar
Oosporalar Sporangiosporalar
19. 1. Blastosporalar- .Mayayabənzər göbələklər üçün xasdır.Bunlar
ana hüceyrənin tumurcuqlanmasıilə əmələ gəlirlər.
2. Artrosporalar(arthros-oynaq)- Geotrichum
candidum,Trichosporon belgelli,Cocidioides
immitis,Dermatofitlər. Çəlləyəbənzər və ya düzbucaqlı
formada olurlar.Miselinin fraqmentasiyası ilə çoxalırlar.Əmələ
gəlmiş miseli seqmenti qişa ilə örtülüb sporaya çevrilir.
3. Xlamidosporalar (chlamydis-qişa,örtük)-Candida albicans
miseli və ya psevdomiselihüceyrəsi qalın divarlı sporaya çevrilir.
20. 1. Chytridiomycota-insan üçün patogen deyillər.
2. Ziqomisetlər:Rhizopus,Absidia,Mucor cinsləri.Cinsi çoxalma ziqosporalar,qeyri-
cinsi çoxalma sporangiosporalar vasitəsilədir.
3. Askomisetlər-Coccidioides,Saccharomyces,Candida cinsləri Göbələklərin ən böyük
tipidir.Patogen göbələklərin 85 %ni birləşdirir.Cinsi çoxalma askosporalr,qeyri-cinsi
çoxalma konidilər vasitəsilədir.
4. Bazidomisetlər-Filobasidiella neoformans(anoformik növ:Cryptococcus
neoformans) Cinsi çoxalma bazidiosporalar vasitəsilədir.Papaqlı göbələklər
də bu tipə aiddir.
5. Deyteromisetlər(Fungi imperfecti)-Təkmilləşməmiş
göbələklərdir.Askomisetlər və bazidomisetlərin anomorfik cinsləri də
daxildir.Epidermophyton,Sporothrix,Aspergillus
Göbələklərin təsnifatı
21.
22. Göbələklərin patogenliyi
Bir şəxs ümumiyyətlə patogen göbələklərin bədəninə daxil olduğunu dərhal hiss etmir.
Sporlar uzanır və böyüməyə davam edən bir boru şəklində olur və incəlir, nəticədə
hifaya çevrilir və miselyumun təməli olur. Artıq bu mərhələdə fərq nəzərə çarpır. Daha
yüksək göbələklərin hifasının bölmələri var, ancaq altındakıları yoxdur. Fərqli
sporlardan çıxan hifalar böyüyür, bir-birinə qarışır və nəticədə miselyum substratda
böyüyür
23. Kandidiaz-Sağlam bir insanda və
heyvanlarda Candida cinsinin göbələkləri
ağız boşluğuna yüzdə 50-də, nəcisdə -
demək olar ki, həmişə, cinsiyyət yollarının
dərisində və selikli qişasında - yüzdə 10-a
qədər əkilir. Xəstəliyin inkişaf edib-
etməməsi əsasən immun və endokrin
sistemlərin vəziyyətindən asılıdır.
24. Pnevmokista
(sətəlcəm).Pneumocystis carinii
sətəlcəm xəstəliyinə səbəb olur,
lakin bəzi hallarda digər daxili
orqanların zədələnməsi
mümkündür: böyrəklər, dalaq,
limfa sistemi, retina, ürək,
qaraciyər, mədəaltı vəz və hətta
beyin. İnfeksiya ümumiyyətlə daha
çox uşaqlarda olur.
25. Bu göbələk bədən istiliyində yaxşı böyüyən, lakin istiyə
yaxşı dözməyən hamar yaşıl koloniyalar əmələ
gətirir.Çörək kimi qida ilə birlikdə çox sayda sporun
insan bədəninə girməsindən sonra kəskin infeksiyaya
səbəb olur. Tez-tez xəstəlik qan patologiyaları, sarkoma,
tüberküloz, kortikosteroid terapiyası, immunosupresanlar
fonunda ikinci olaraq inkişaf edir. İnsandan insana
ötürülmür.
Ən çox tənəffüs sistemini təsir edir, bəzən ekzema kimi
dəri xəstəliklərinə səbəb olur. Miselyumun ətrafında
toxumalar nekrotikdir, lezyon mərkəzində qranulomalar
meydana gəlir. Xarakterik bir xüsusiyyət, təsirlənmiş
bölgələrdə göbələk topları olan boşluqların meydana
gəlməsidir. Ədəbiyyat mərkəzi sinir sisteminin
zədələnməsi ilə ümumiləşdirilmiş infeksiya hallarını
təsvir edir.
Asper
