2. Етістіктің шартты райы қимылдың, іс-әрекеттің
болу болмау, іске асу-аспау мүмкіндігінің
шартын білдіреді. Қазақ тілінде шартты рай
етістіктің негізгі және туынды түбіріне, етіс
және болымсыз етістік тұлғаларына –са, -
се жұрнағы жалғануы арқылы жасалады.
Мысалы: бар-са, айт-са, кел-се.
Ағылшын тілінде шартты сөйлемдердің
мынадай түрлері бар: I типтегі шартты
бағыныңқы сөйлемдер, II типтегі шартты
бағыныңқы сөйлемдер, III типтегі шартты
бағыныңқы сөйлемдер, аралас шартты
бағыныңқы сөйлемдер және жалғаулықсыз
шартты бағыныңқы сөйлемдер.
3. I типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер
I типтегі шартты бағыныңқы
сөйлемдер, яғни нақты шартты
сөйлемдер осы кезеңге немесе
болашаққа қатысты орындаларлық
жағдайды көрсетеді. Басыңқы
сөйлемнің баяндауышы келер шақта,
ал бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы
осы шақта қолданылады. Екеуі де
қазақ тіліне келер шақпен аударылады.
4. Шартты
бағыныңқы сөйлем
Басыңқы сөйлем
Present Indefinite Future Indefinite
If I have money
Егер менде ақша
болса,
I will buy a flat.
мен пәтер сатып алар
едім.
Unless he is busy
Егер оның қолы бос
болса,
he will come to the
meeting.
ол жиналысқа барады.
5. Шартты сөйлемдерде if және unless
жалғауларында айырмашылық бар:
• If we hurry we’ll get there on time. —
Егер біз асықсақ, біз онда өз
уақытында боламыз.
• Unless we hurry we’ll be late. — Егер
біз асықпасақ, онда біз кешігеміз.
6. II типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер
II типтегі шартты бағыныңқы
сөйлемдер немесе нақсыз шартты
сөйлемдер осы кезеңге немесе болашаққа
қатысты орындалуы мүмкін емес
жағдайды көрсетеді. Бұндай жағдайда
бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы өткен
шақта, ал басыңқы сөйлемде баяндауыш
алдында should, would (could, might) және
инфинитив to–сіз қолданылады.
To be етістігі бұл жағдайда барлық жақта
жекеше және көпше түрде were формасында
болады.
7. Шартты бағыныңқы
сөйлем
Басыңқы сөйлем
Past Indefinite
should (would, could,
might) + Invinitive
without to
If I had money
Егер менде ақша
болғанда,
I would buy a flat.
мен пәтер сатып алған
болар едім.
Unless the
situation were favourable,
Егер қолайсыз жағдай
болғанда,
they couldn’t apply the
new equipment.
олар бұл жаңа
құрылғыны қолдана
алмас еді.
8. III типтегі шартты бағыныңқы
сөйлемдер
III типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер
өткен кезеңге қатысты орындалуы мүмкін
емес жағдайды көрсетеді. Бұнда
бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы
аяқталған өткен шақта (Past Perfect), ал
басыңқы сөйлемде баяндауыш
алдында should, would (could, might) және
перфекті инфинитив қолданылады. Бұндай
сөйлемдерді қазақ тіліне аударғанда екінші
типтегі сөйлемдерге ұқсас аударылады.
9. Шартты бағыныңқы сөйлем Басыңқы сөйлем
Past Perfect
should (would, could, might)
+ Perfect Invinitive
If I had had money last year,
Егер менде былтыр ақша
болғанда
I would have bought a flat.
мен пәтер сатып алған болар
едім.
Unless the
situation were favourable,
Егер қолайсыз жағдай
болғанда,
they couldn’t apply the new
equipment.
олар бұл жаңа құрылғыны
қолдана алмас еді.
10. Аралас шартты бағыныңқы
сөйлемдер
Кейде бағыныңқы және басыңқы
сөйлемдердегі іс-әрекет әр түрлі
кезеңге қатысты болады. Ондай
жағдайда шартты сөйлемнің әр
бөлігінде мағынасына қарай шартты
райдың формалары қолданылады. Бұл
сөйлемдер аралас шартты бағыныңқы
сөйлемдер деп аталады.
11. Шартты бағыныңқы
сөйлем
Басыңқы сөйлем
Past Indefinite
should/would + Perfect
Invinitive
If you knew English
Егер сен ағылшын тілін
білгенде
you would have got agood job
last year.
сен өткен жылы жақсы
жұмысқа орналасар едің.
Past Perfect
should/would + Invinitive
without to
If you had studied better
Егер сен жақсырақ
оқығанда
you would finish the college
now.
колледжді қазір бітірер едің.
12. Жалғаулықсыз шартты бағыныңқы
сөйлемдер
Шартты сөйлемдердің негізгі шартты if, unless,
suppose, provided және т.б. болып табылады. Егер
нақсыз бағыныңқы шартты сөйлемдерде were, had,
could, should етістік формалары болса,
if жалғаулығы түсіп қалуы мүмкін. Жалғаулықсыз
шартты бағыныңқы сөйлемдер басыңқы сөйлеммен
баяндауыш инверсиясы арқылы байланыстырылады.
Мысалы:
• Were it warmer I should bathe in the sea. — Қазір
жылы болғанда, мен көлде шомылар едім.
• Had I known about it then I shouldn’t have done it. —
Ол туралы сол кезде білгенде, мен басқаша істер
едім.
13. Бекіту жаттығулары
Жақшаны ашып, әр сөйлемді үш рет 1 типқа қойып
жазыңыз.
E.g. If you (to be) free, I (to come) to see you:
If you are free, I will come to see you.
1. If my friend (to come) to see me, I (to be) very glad. 2. If
mother (to buy) a cake, we (to have) a very nice tea party. 3.
If we (to receive) a telegram from him, we (not to worry). 4.
If you (not to work) systematically, you (to fail) the
examinations. 5. If you (to be) busy, I (to leave) you alone.
6. If I (to live) in Moscow, I (to visit) the Tretyakov Gallery
every year. 7. If I (to get) a ticket, I (to go) to the
Philharmonic. 8. If I (to live) near a wood, I (to gather) a lot
of mushrooms. 9. If my father (to return) early, we (to
watch) TV together. 10. If she (to know) English, she (to
try) to enter the university.
