Proje : Yıldırım'dan Dünyaya Armağan CUMALIKIZIK ( A Present From Yıldırım to the World Yıldırım ) production : Erdin Hasdemir photographer : Erdin Hasdemir Desinger : Özlem Dikel Editör : Ömer Kaptan

2. 1

3. 2 3
CUMALIKIZIK
Yayımlayan / Published
Yıldırım Belediyesi
Bursa-Türkiye
Tel: 0216 559 39 47
Faks: 0216 596 49 59
e-mail: info@yildirimbelediyesi.com
Fotoğraflar / Photography
Erdin Hasdemir
Sanat Yönetmeni / Art Director
Özlem Dikel
Yayına Hazırlayan / Editor
Ömer Kaptan
Çeviri / English Text
XXXXX
Baskı / Printing
XXXX Matbaa
Baskı Adedi / Copies
XXXX
Baskı Tarihi / Print on
2015
© Yıldırım Belediyesi
Bütün hakları mahfuzdur. Bu yayının tamamı veya bir bölümü,
yayımcının yazılı izni olmaksızın, fotokopi dahil herhangi
bir yolla çoğaltılamaz, yeniden basılamaz.
All rights reserved. No parts of this publication may be
reproduced or transmitted in any form or by any means,
including photocopy, recording or any other information
storage and retrieval system, without prior permission in
writing from the publisher.

4. 4 5
CUMALIKIZIK
Yıldırım’dan Dünyaya Armağan Tarihi Bir Köy

5. 6 7

6. 8 9
As Cahit Zarifoğlu has poetically described “the
World is a Mill.” It continues its adventure in
time by rotating slowly. Most works of art left by
humankind have been pulverized in this mill and
few of them have remained intact through the
centuries up until the present day. They tell us
about old stories. They give us clues as to who
we are and where we come from. In this age
when cities, skyscrapers and highways domina-
te, Cumalıkızık is like an old legendary character
that has survived centuries and succeeded in co-
ming out of challenging and difficult periods in
history safe and sound . It is a unique village with
its wooden houses and stone streets where peace
prevails . It is a place that we have inherited by
the will of God to take a breath, find our inner
self and peace on the bank of the river of time
that gathers speed gradually and then calm down
and return to our inner self once again.
In our capacity as Yıldırım Municipality, we are
mobilizing all our means for this valuable treasu-
re that we are honored to have within our bor-
ders to be duly protected , brought to life and
remain intact for centuries to come. Cumalıkızık
that was included in a list of World Heritage by
UNESCO in 2014 is not only Bursa and Turkey’s
common value but also of the World.
This book has been written to describe and com-
pare to some extent beauty and grace of Cuma-
lıkızık that takes centuries old vestiges to the
21st century and share with you some precious
moments that it has experienced. I would like
to express my heartfelt thanks to everyone who
contributed to this book, particularly our pho-
tographer-artist Mr. Erdin Hasdemir and editor
Mr. Ömer Kaptan.
I hope that I will have the honor to host you in
Cumalıkızık…
İsmail Hakkı Edebali
The Mayor of Yıldırım
Cahit Zarifoğlu’nun şairane tarifiyle “bir de-
ğirmendir bu Dünya”. Zaman içerisindeki se-
rüvenine ağır ağır dönerek devam etmektedir.
İnsanoğlunun bıraktığı eserlerden bir çoğu bu
değirmende un ufak olurken, pek azı yüz yılları
aşarak günümüze kadar gelmiştir. Bize eski za-
manların hikayelerini anlatırlar. Kim olduğumu-
za ve nereden geldiğimize dair ip uçları verirler.
Cumalıkızık, asırları aşarak, tarihin çetrefilli ve
yıpratıcı devirlerinden sağsalim çıkabilmiş; kent-
lerin, gökdelenlerin ve otobanların hüküm sür-
düğü bu çağda kadim bir masal kahramanı gibi;
ahşap evleri ve taş sokaklarıyla huzurun mes-
ken edindiği nadide bir köyümüzdür. Murad-ı
İlahi’nin bir lutfu olarak; bize soluklanmamız,
içimize dönmemiz, gittikçe hızlanan zaman ır-
mağının bir kıyısında sükünet bulabilmemiz, du-
rulmamız ve yeniden kendimize dönmemiz için
miras bırakılan bir mekandır.
Yıldırım Belediyesi olarak, sınırlarımız içinde
oluşuyla müşerref olduğumuz bu kıymetli hazi-
nenin layıkı ile muhafaza edilmesi, ihya edilme-
si ve daha nice yüzyıllar dimdik ayakta durması
için tüm imkanlarımızı seferber etmekteyiz. 2014
yılında UNESCO tarafından da Dünya Mirası
Listesi’ne giren Cumalıkızık yalnızca Bursa veya
Türkiye’nin değil, Dünya’nın ortak değeridir.
Bu kitap, 21. yy.a asırlar öncesinden bir esinti
taşıyan Cumalıkızık köyünün güzelliğini ve zera-
fetini bir nebze olsun tarif ve teşbih edebilmek,
yaşadığı ve yaşattığı sonsuz anlardan bir kaçını
yakalayıp sizlerle paylaşmak üzere tertip edilmiş-
tir. Bu kitabın hazırlanmasında ve sizlere ulaş-
masında emeği geçen herkese, özellikle fotoğraf
sanatçımız Erdin Hasdemir Beyefendi’ye ve kita-
bın editörü Ömer Kaptan Beyefendi’ye çok te-
şekkür ediyorum.
Cumalıkızık’ta sizleri ağırlama şerefine nail ol-
mak temennilerimle...
İsmail Hakkı Edebali
Yıldırım Belediye Başkanı

7. 10 11
Bursa’mızın tarihi Cumalıkızık köyü, bu
yıl (2014) uzun bir bekleyişin ardından
“UNESCO Dünya Mirası” listesine girdi
ve hak ettiği saygınlığı dünya çapında kazanmış
oldu. Osmanlı dönemi kırsal mimarisini otan-
tik haliyle günümüze kadar getiren Cumalıkızık,
görsel güzelliği, tarihi evleri, hikâyeleri ve dilden
dile dolaşan ilginç söylenceleriyle oldukça zengin
bir köy. Bu çalışma, bizi görsel güzelliğiyle köyün
tarihinden başlayarak onu özel hale getiren so-
kaklarına ve konaklarına doğru bir güzel bir yol-
culuğa çıkarmayı hedefliyor.
Bursa merkezinden ayrıldıktan sonra, Bursa An-
kara yolunun 10. Kilometresinden sağa doğru sa-
pıldığında, Uludağ eteklerine doğru 3 kilometre
içeride yer alan Cumalıkızık köyü, 2000’li yıllar-
dan itibaren “Kınalıkar”, “Yeşeren Düşler” gibi dizi-
lerle göz önüne geldi. Peçesini kaldırıp güzelliğini
göstermesiyle birlikte de “Uzun Hikâye” gibi pek
çok güzel filme sahne oldu. Birçok yapım, bu kö-
yün şahane görselliğinde çekilince, uyandırdığı
ilgi sebebiyle Bursa’ya gelen yerli ve yabancı tu-
ristlerin uğramadan geçmedikleri bir durak halini
aldı.
“3. bin yılda yaşayan köy”, “700 yıllık Osmanlı vakıf
köyü” gibi cümlelerle zihnimize kazınan bu köyü,
ne gibi hikâyeler sakladığına yakından bakmak
ise bizi ne denli önemli bir değerle yan yana bu-
lunduğumuz noktasında hayrete düşürüyor.
Cumalıkızık doğal güzelliklerinin yanı sıra, Bi-
zans dönemine ait kilise ve köprü kalıntıları,
Osmanlı döneminden kalan cami, hamam gibi
anıtsal binaları, organik sokak dokusu ve özgün
konut mimarisi ile ulusal ve uluslararası ölçekte
önem taşıyan bir yerleşme.1 Ancak köyün tarihi
serencamına geçmeden evvel, Kızık köylerine ge-
nel bir bakış atmak faydalı olacaktır.
The historical village of Cumalıkızık
in Bursa has been finally included in
“UNESCO World Heritage” this year
(2014) and earned worldwide respect that it de-
served. Cumalıkızık that has kept Ottoman rural
architecture alive up until the present day in its
authentic form, is a quite rich village in terms
of its visual beauty, historical houses, stories and
interesting legends that have spread by word of
mouth. This study aims to take us to a beautiful
voyage starting from the history of the village
toward its streets and mansions that make it spe-
cial.
Cumalıkızık village is located 3 km inland to-
wards the lower slopes of Mount Uludağ after
turning right at the 10th km of the highway con-
necting Bursa and Ankara after leaving the cen-
ter of Bursa . Television series like ‘‘Kınalıkar”
and “Yeşeren Umutlar” (Flourishing Hopes) were
shot in the village in the 2000s. As it lifted its veil
and showed its beauty, many movies like “Uzun
Hikaye”(Long Story) were shot in the village. As
many productions were shot in the spectacular
beauty of this village, it has become a major at-
traction for local and foreign tourists.
This village that has been imprinted on our
minds with sentences like “ a village that still exists
in the 3rd millennium” and “A 700 year old Ottoman
foundation village” and taking a closer look at sto-
ries that it hides , astonishes us at the point of
seeing that we are side by side with a significant
asset.
Besides its natural beauty, Cumalıkızık is an im-
portant settlement on a national and internation-
al scale with remains of Byzantine churches and
bridges, monumental buildings like Ottoman
mosques and baths, organic street texture and
original domestic architecture.1 However, before
giving information about the history of the vil-
lage, it will be useful to take a look at Kızık vil-
lages.

8. 12 13
1Dostoğlu, Neslihan, “Bursa Kızık Köylerinde Fiziksel Doku ve Sivil Mimarlık Örnekleri” Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri. S.35
2Çetin, Osman, “Oğuz Boylarından Bir Boy: Kızık”, Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri. S.9
3Çetin, Osman, age., S.13
Türkiye’nin dört bir yanında bulunan “Kızık”
isimli köylerin isimlerini nereden aldıkları soru-
su, bizi Türk tarihinin eski sayfalarına götürür.
“Destana göre Oğuz Han kendisine altın yay ge-
tiren üç oğluna Bozoklar, üç ok getiren üç oğlu-
na da Üçoklar adını vermiş, bunların dörder oğ-
lundan da 24 Oğuz boyu türemiştir”.2 Osmanlı
soyunun geldiği boy Bozoklar’dan Gün Han’ın
oğlu Kayı iken, Bozoklar’dan Yıldız Han’ın bir
oğlunun ismi de Kızık’tır ve Kızıklar onun soyun-
dan gelirler.
Moğol işgali sırasında Moğollardan kaçan fark-
lı sosyal sınıflara mensup kitleler, kendileri için
sığınacak yer olarak sınır bölgelerini görmüş ve
Türkistan’dan Anadolu’ya doğru göçmeye baş-
lamışlardı. Böylece bir anda Anadolu köyleri 24
Oğuz boyuna mensup boy ve oymakların yeni
yurtları oldu. Şüphesiz bunlar arasında Kızıklar
da yer alıyordu. Bugün hâlâ Anadolu’nun değişik
illerinde rastladığımız “Kızık” adını taşıyan köyler
bu devirden kalmış olmalıdır.3
Muhtemelen, Osmanlıların Bursa’yı fethettikle-
ri ve bu bölgeye iyice yerleştikleri yıllarda diğer
Oğuz boyları ile birlikte Kızıklara mensup bazı
The question as to where villages called “Kızık”
throughout Turkey derive their names from,
takes us to the old pages of Turkish history.
“According to the epic, Oghuz Khan named his
three sons who brought him the golden bow,
Bozoklar and his three sons who brought him
three arrows Üçoklar and 24 Oghuz clans de-
scended from his four sons.”2 Ottomans were
the descendants of Gün Khan’s son Kayı from
the Bozoklar clan whereas the name of one of
the sons of Yıldız Khan was Kızık and Kızıks de-
scended from him.
People from different social classes who ran away
from Moghuls during Moghul invasion, decided
to take shelter in border regions and started mi-
grating from Turkistan to Anatolia. Thus, all of
a sudden, Anatolian villages became the new
homeland of clans and tribes of 24 Oghuz clans.
Undoubtedly, Kızıks were among them. Villages
called “Kızık” that we come across in different
places in Anatolia must date back to this peri-
od.”3
Kızık Köyleri Kızık Villages
gruplar da buraya gelmiş ve Uludağ’ın eteğin-
de, şehre yakın, manzarası hoş, suları ve otlakla-
rı bol, toprakları verimli yerleri kendilerine yurt
edinmişlerdi.4
Kızıkların yaygın olarak bulunduğu yerler An-
kara ve Antep yöreleridir. Ancak 16. Yüzyılda
Anadolu’da pek çok ilde Kızık adında tam 28
yerleşim biriminin adı geçmektedir ki, bunlardan
beş tanesi de Bursa’da kurulmuştur.5
Peki, Bursa’da yalnız beş Kızık köyü mü
kurulmuştu?
Bursa mahkeme sicillerinde ‘Kızık’ ya da ‘Kızı-
ğı’ ile biten köylerin sayısı 14’tür. Bir köye birden
fazla ismin verilmiş olması mümkündür. Söz ge-
limi, Ortakızık ile Cumalıkızık ve Naib Kızığı ile
Fidyekızık isimlerinin bazı ipuçlarından yola çıkı-
larak aynı köye işaret ettiğini ve daha çok ikinci-
lerle ünlendiklerini tahmin ediyoruz.6
Bursa’da günümüze ulaşmış beş Kızık köyü bu-
lunuyor. Bursa’nın “Beşi bi’ yerde” si denen bu
kıymetli köylerimiz Cumalıkızık, Hamamlıkızık,
Derekızık, Değirmenli Kızık ve Fidye Kızık köy-
leridir. Günümüze ulaşamayan Bayındır Kızık ve
Dallı Kızık köyleriyle en meşhur Kızık köyleri 7
tane olsa da, şeriyye sicillerinde toplamda belir-
tildiği gibi 14 Kızık köyünün ismi geçmektedir.
Osmanlı dönemindeki ibadet geleneği ve tarihi
uygulamalar hatırlandığında, köyün bu adı alma-
sının Cuma namazlarının kılınması için sadece
bu köye dini açıdan izin verilmesiyle ve mevcut
Kızık köylerinin tam ortasında, merkezi bir yerde
konumlanmasıyla yakından alâkalı olduğunu dü-
şünüyoruz. Orta Kızık köyünün de Kızık köyle-
rinin dağılımı dikkate alınacak olursa Cumalıkızık
olması kuvvetle muhtemeldir.7
Kızık köylerinin en meşhuru, bugün Cumalıkı-
zık köyüdür. Sebebi ise otantik yapısını muhafaza
edebilen tek Kızık köyü oluşudur. Diğer Kızık
Presumably some Kızık groups along with other
Oghuz clans came here when Ottomans conquered
Bursa and settled in the region making places close
to the city, with pleasant scenery, plenty of water
and pastures and fertile lands, their homeland.4
Kızıks lived predominantly in Ankara and Antep.
However, in the 16th century the names of 28 set-
tlements called Kızık were mentioned in Anatolia
and five of them were set up in Bursa.5
Were there only five Kızık villages founded in
Bursa?
There are 14 villages called ‘Kızık’ or ‘Kızığı’ in judi-
cial records in Bursa. It is possible that a village had
more than one name. For instance, based on some
clues of the names Ortakızık and Cumalıkızık, Naib
Kızığı and Fidyekızık, we presume that they refer to
the same village and became famous with their sec-
ond names.6
There are five Kızık villages that still exist today
in Bursa. These valuable villages defined as Bur-
sa’s “Most Valuable Assets” are the villages of
Cumalıkızık, Hamamlıkızık, Derekızık, Değirmenli
Kızık ve Fidye Kızık. Although the number of the
most famous Kızık villages was 7, the names of 14
Kızık villages are mentioned in judicial records.
When we remember worship tradition and histori-
cal practices in the Ottoman period, we think that
the village taking this name is closely related to its
being the only village to have been given permis-
sion for Friday prayers and being centrally located
in the middle of existing Kızık villages. When dis-
tribution of Kızık villages is taken into consider-
ation it is very likely that this is Cumalıkızık.7
Today, Cumalıkızık village is the most famous one
among Kızık villages due to its being the only Kızık
village that has preserved its authentic structure.
The other Kızık villages have lost their histori-
cal texture considerably due to wars, fires and un-
1Dostoğlu, Neslihan, “Examples of Physical Texture and Civil Architecture in Kızık villages in Bursa” Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık Villages. p.35
2Çetin, Osman, “A Clan from Oghuz Clans: Kızık”, Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık villages. p.9
3Çetin, Osman, ibid., p.13

9. 14 15
köyleri, savaşlar yangınlar ve plansız yapılanmalar
nedeniyle tarihi dokularını büyük ölçüde yitirmiş-
lerdir. Cumalıkızık’ın ismi 1339 yılındaki belgede
‘Kızık Şahlar’ olarak geçmektedir. 18. yy. bursa
sicillerinde ise, köyün ismi bölgede kurulan di-
ğer Kızık köylerinde muhtemelen mescit bulun-
maktayken sadece burada cami olması nedeniyle
Camili Kızık haline dönüşmüş, zaman içinde de
Cumalıkızık olarak şekillenmiştir.8
‘Kızık’ Kelimesinin Anlamı
Kızık öz Türkçe bir sözcüktür. Eski Orta Asya
kültürünü yansıtan kayıtlarda yer almaktadır. Bu
sözcüğün Kıs/Kız kökünden geldiği anlaşılmak-
tadır. Uygur ve Karahanlı metinlerinde töreye
saygılı, disiplinli, ciddi halk için ‘kısıklı’ terimi
kullanılırdı. Kızık boy adının anlamı ‘kuvvetli’ ve
‘yasakta ciddi’ idi. Yazıcızâde Selçuknâmesi’nde
Kızık için “kuvvetli, yasakta ciddi ve gayretli” de-
nilmektedir. Ebu-l Gazi Bahadır Han’a göre ise
Kızık’ın anlamı “kahraman”dır.9
Efsaneler ve Gerçekler
Genel kanaat Cumalıkızık köyünün Orhan
Gazi’ye ait bir vakıf köyü olduğu yönünde olsa
da konu hakkında araştırma yapan Yrd. Doç. Dr.
Sezai Sevim şunu belirtir: “Kızık köylerini Orhan
Gazi vakfetmemiştir. 1400 yılında Yıldırım Baye-
zid o vakfa sadece Ortakızık köyünü katmıştır.
Köylerin tarihini, Osman Gazi’ye hatta ondan da
öncesine dayandırabilmek için elde hiçbir belge
yoktur.”10
Tabiî ki belgenin olmayışı, tarihi köyün krono-
lojisini Yıldırım Bayezid öncesine götüremeye-
ceğimiz anlamına gelmiyor. Sadece bugün elde
bulunan yazılı belge bizi mezkûr döneme kadar
götürse de, köyün “Kilise Deresi” denilen bölge-
sinde bir Bizans kilisesi kalıntısının varlığı11 ve
daha pek çok kalıntı köyün 3 bin yıldır yaşayan
köy olduğu söylencesinin boş olmadığını gös-
teriyor. Bu kilise, muhtemelen Türkler bölgeye
geldiklerinde Uludağ’da bulunan manastırlardan
biriydi.
Efsanelere gelince; rivayetlere göre Kızıklar,
Tokat bölgesinden Karakeçili aşiretinin bulundu-
ğu bölgelere göç ederek yerleşmek için Ertuğrul
Gazi’den yurt istemişler, (rivayette geçen kişinin
Osman Gazi olma ihtimali yüksektir) ancak Ka-
rakeçili aşireti Kızıkların bu istemine karşı çık-
mıştır. Bunun üzerine Ertuğrul Gazi düşmanlık
oluşmaması için Kızıklara Uludağ’ın (o zaman-
ki adıyla Keşiş Dağı’nın) kuzey eteklerinde yer
göstermiştir. İki Oğuz Boyu arasındaki sürekli
dostluk sağlamak için de Kızık Boyu Beyi’nin
yedi oğlu, Karakeçili aşiretinden yedi güzel kız-
la evlendirilmiştir. Kızık Beyi’nin yedi oğlundan
Cumali Bey ailesi ve yakınlarıyla, günümüzdeki
Cumalıkızık’ta, Fethi Bey Fethiyekızık’da, Hamlı
Bey Hamamlıkızık’da, Dal Bey Dallıkızık’da, Ba-
yındır Bey de Bayındırkızık’da yurt kurmuşlardır.
Yine Kızık köylerinin beldede bulunan en dik-
kat çekici yapıya göre isimlendirilmiş olması da
planned structures. The name of Cumalıkızık is
mentioned as ‘Kızık Şahlar’ in a document dated
1339.
In 18th century judicial records, the name of the
village changed to Camii (mosque) Kızık as it
was the only village where there was a mosque
when there were no mosques in other Kızık vil-
lages founded in the area and in the course of
time it became Cumalıkızık.8
The meaning of the word ‘Kızık’
Kızık is a Turkish word. It is mentioned in re-
cords reflecting old central Asian culture. This
word is derived from the root Kıs/Kız. The term
‘kısıklı’ was used in Uyghur and Karahanlı texts
for serious and disciplined people who respected
customs and traditions. The meaning of Kızık
clan was ‘strong’ and ‘ serious about bans.’ In
Yazıcızâde’s Selçuknâme Kızık was mentioned
as “strong, serious about bans and diligent.” Ac-
cording to Ebu-I Gazi Bahadır Khan the mean-
ing of Kızık was “hero.”9
Legends and Truth
Although there is a widespread belief that
Cumalıkızık village was Orhan Gazi’s founda-
tion village, Asst. Prof. Dr. Sezai Sevim who
conducted research on this subject says as fol-
lows: “ Orhan Gazi did not turn Kızık villages
into a foundation. In 1400, Yıldırım Bayezid
only included Ortakızık village in that founda-
tion. There are no documents to base the his-
tory of the villages on Orhan Gazi or the period
before him.”10
The fact that there are no documents does not
mean that we can take chronology of the village
to the period before Yıldırım Bayezid. Although
a written document that we have today takes us
to the aforementioned period, the presence of
ruins of a Byzantine church11 in the area called
“Kilise Deresi” (Church Stream) and many oth-
er ruins indicate that the legend that the village
dates back 3 thousand years is not unfounded.
This church was most probably one of the mon-
asteries in Mount Uludağ when Turks arrived in
the area.
As regards to legends; according to stories, Kızıks
asked Ertuğrul Gazi for a homeland to migrate
from Tokat area and settle in areas where Kara-
keçili tribe lived (the person mentioned in the
story was very likely Osman Gazi) but Karakeçili
tribe rejected Kızıks’ demand. Ertuğrul Gazi
told Kızıks that they could settle on the north-
ern slopes of Mount Uludağ (the then Mount
Keşiş) to prevent enmity. Kızık Bey’s seven sons
married seven beautiful girls in Karakeçili tribe
to have good relations between the two Oghuz
Clans. Of Kızık Bey’s seven sons, Cumali Bey
family and relatives settled in the present day
Cumalıkızık, Fethi Bey settled in Fethiyekızık,
Hamlı Bey settled in Hamamlıkızık, Dal Bey

10. 16 17
muhtemeldir. Değirmeni olan köye “Değirmen-
likızık”, hamamı olana “Hamamlıkızık” denildiği
de rivayetler arasındadır.
Bölgedeki en büyük camiye sahip olduğundan,
“Camilikızık” denildiği ve sonraları Cuma na-
mazlarının burada kılınmaya başlamasından do-
layı, “Cumalıkızık”a dönüştüğü rivayetlerinden
hangisi doğru olursa olsun, cuma veya camii her
ikisi de İslami bir etkinin olduğunu bize göster-
mektedir.12
Rivayetler de göz önünde bulundurularak, Kızık
köyleriyle ilgili şöyle bir tahmin yürütülebilmek-
tedir: Kızık köyleri; 1300’lerin başında, Bursa
henüz Bizanslıların egemenliğinde kale içinde
küçük bir kent iken kurulmuştur. 13. yy. sonun-
da Anadolu’da sıkışıp kalan Türkmen aşiretle-
ri kendilerine yerleşecek yer arayışları sırasında,
Osman Gazi’nin egemenliği altındaki toprakla-
ra ulaşmışlardır. Bu dönemde Kızık köylerinin
Bursa yakınında kurulması, bölgede Müslüman
nüfusu artırarak kentin Osmanlı topraklarına ka-
tılma sürecinde kolaylaştırıcı rol oynamıştır. Kı-
zıkların bu yöreye en erken geliş tarihlerinin ise
Osman Gazi’nin Yenişehir’e yerleşip İznik’i ku-
şattığı ve Bizans kuvvetlerini bozguna uğrattığı
1301 yılından sonra, Bursa ovasının Türkmenle-
rin yerleşimine açıldığı 1302 yılı olabileceği vur-
gulanmaktadır.
Sokakları
Tarih boyunca Osmanlı mahallelerinde çıkan
yangınlar, şehri kısa sürede yiyip bitirirdi. Bunun
en belirgin sebebi, evlerin birbirine çok yakın
oluşu ve kısa sürede yangının komşu evlere sira-
yet edişiydi. Peki, ama neden böyle yakın yapılırdı
evler? Niçin bu kadar dardır Osmanlı sokakları?
Özelde Cumalıkızık’ta, genelde ise Osmanlı so-
kaklarında yolun iki yanında bitişik olarak inşa
edilen ancak birbirlerinin manzarasının engelle-
meyen iki üç katlı konutların zemin katlarının so-
kak cepheleri hem savunma, hem de İslamiyet’in
gerektirdiği mahremiyeti sağlamak amacıyla ah-
şap hatıllı kaba yontu taşlarla örülerek dışa kapa-
tılmıştır. Konutların zemin katları, ahır, samanlık
gibi dışa kapalı veya küçük pencerelerle yetine-
bilecek işlevleri barındırır. Üst katlar ise kestane
ağacından yapılmış ahşap çatkılar arasında ker-
piç kullanılarak inşa edilmiştir. Sokakla bütün-
Streets
Fires that broke out in Ottoman neighborhood
throughout history destroyed the city in a short
time. The most evident reason for this was the
houses being located close to one another and
the fire spreading to neighboring houses in a
short time. Why were the houses built like this?
Why were Ottoman streets so narrow?
In Cumalıkızık in particular and generally in Ot-
toman streets, facades of the ground floor of
three-storey houses built next to one another on
both sides of the street but did not block one an-
other’s scenery, were closed to the exterior with
wooden beams and cut stones for defense pur-
pose and to enable privacy as required by Islam.
The ground floors of houses consisted of stables
or haylofts and were closed to the exterior or had
small windows. The upper floors were built by
using adobe between wooden frames made of
4Çetin, Osman, “Oğuz Boylarından Bir Boy: Kızık”, Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri. S.15
5Yavaş, Doğan, “Kızık Köylerinde Türk Kültürü”, Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri. S.29
6Hızlı, Mefail, “Tarihin Bursa’ya armağanı: Kızıklar”, Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri. S.20
7Hızlı, Mefail, age., S.22
8Dostoğlu, Neslihan, “Bursa Kızık Köylerinde Fiziksel Doku ve Sivil Mimarlık Örnekleri” Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri. S.36
9Oğuzoğlu, Yusuf, “Bursa’nın Kızık Köyleri”, Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri S.16
settled in Dallıkızık and Bayındır Bey settled
in Bayındırkızık. Kızık villages were probably
named according to the most interesting struc-
ture in the area. It is said that the village that had
a mill was called “Değirmenlikızık” and the one
that had a bath was called “ Hamamlıkızık.”
No matter which story that the village was called
“Camilikızık” because it had the biggest mosque
in the area and its name changed to “Cumalıkızık”
because Friday prayers began to be performed in
the village, is true, both Friday and the mosque
indicate an Islamic influence.12
Taking into consideration the stories, we can
estimate the following regarding Kızık villages:
Kızık villages were founded in the early 1300s
when Bursa was ruled by Byzantine and was a
small city in a fortress. In the late 13th century,
when Turkmen tribes who got stuck in Anatolia
were looking for a place to settle, they reached
lands ruled by Orhan Gazi. Kızık villages being
founded in the area around Bursa in that peri-
od, increased Muslim population in the area and
played a facilitative role in the city being part of
Ottoman lands. It is stressed that the earliest
arrival date of Kızıks in this area was in 1302
when Turkmens were allowed to settle in Bursa
plain after 1310 when Osman Gazi settled in
Yenişehir, besieged İznik and defeated the Byz-
antine forces.
4Çetin, Osman, “A Clan from Oghuz Clans: Kızık ,“ Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık Villages . p.15
5Yavaş, Doğan, “Turkish Culture in Kızık Villages”, Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık Villages . p.29
6Hızlı, Mefail, “Kızıks: The Gift of History for Bursa”, Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık Villages. p.20
7Hızlı, Mefail, ibid., p.22
8Dostoğlu, Neslihan, “Examples of Physical Texture and Civil Architecture in Kızık villages in Bursa” Uludağ’s Most Valuable
Asset Bursa Kızık Villages. p.36
9Oğuzoğlu, Yusuf, “Bursa’s Kızık Villages”, Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık Villages. p.16

11. 18 19
leşmeyi sağlayan cumbalar eliböğründelerle des-
teklenmiş, pencerelerde hem dışarıdan içerisinin
görünmesini engelleyerek mahremiyeti sağlayan,
hem de bir güneş denetim öğesi olan kafesler
kullanılmıştır.
Kayrak taşı döşenmiş organik dar sokaklardan
oluşan Cumalıkızık’ta sokakların altında Os-
manlı döneminden kalma kanallar yer almakta,
sokakların ortasında oluşturulmuş derzlerden
Uludağ’dan kaynak olarak çıkan soğuk sular ak-
maktadır. Köy girişindeki mazgalda toplanan su-
lar, kanallar aracılığıyla yerleşmenin kuzeyindeki
bahçelerin sulanmasında kullanılmaktadır.13 Cin
aralığında görüldüğü gibi bazen 55-60 santimet-
reye kadar daralan, ama genellikle İki-iki buçuk
metre genişliğindeki sokaklar, insanların ve atlı
arabaların geçişi için yapılmış olup, sokak köşe-
lerindeki konutların duvarları geçişi rahatlatmak
için pahlanmıştır. “Pahlamak” keskinliği gider-
mek, köşeyi ayrı bir kenar haline getirmektir.
Köyde iki ana meydan bulunur. Biri tarihi me-
zarlıkların duvarları arasından köye girildiğinde
görülen meydan, diğeri de cami ve kahvelerin
bulunduğu yerleşmenin toplayıcı merkezi sayıla-
bilecek olan cami meydanıdır.
Evleri
Tarih boyunca pek çok medeniyet, ebedi gör-
dükleri ve baki kalmasını istedikleri mabetleri-
ni yaparken güçlü mimari elemanlar kullanmayı
seçmiş, fani gördükleri ve geçici kabul ettikleri
evlerini ise daha güçsüz malzemelerle oluştur-
muştur. Şu değerlendirmelerle başlayalım:
‘Mimarlık tarihi uzun bir süre anıtların tarihi ola-
rak ele alınmış, konutlardan oluşan sivil mimarlık
örnekleri ise genellikle göz ardı edilmiştir. Bunun
başlıca nedenlerinden biri tarih boyunca dün-
yada anıtsal binaların inşaatında kalıcı ve pahalı
malzemeler tercih edilirken, konutların inşaatın-
da büyük oranda daha basit ve ucuz malzemeler
kullanıldığı için konut alanlarının doğal afetler
veya insan eliyle oluşan zararlar nedeniyle zaman
içinde yok olması ve belgelenemediği için değer-
Houses
Throughout history, many civilizations preferred
to use durable architectural elements while build-
ing their shrines that they regarded as eternal
and wanted to be everlasting. They made their
houses that they regarded as perishable with less
durable materials. Let’s start with the following
assessment:
‘The history of architecture was taken up as the
history of monuments for a long time and ex-
amples of civil architecture consisting of houses
were generally ignored. One of the main reasons
for this is that permanent and expensive materi-
als were preferred in the construction of world-
wide monumental buildings throughout history
whereas simpler and cheaper materials were
used in the construction of houses to a large ex-
tent. Therefore, housing zones were destroyed
10Sevim, Sezai, “Kızık Köylerini Orhan Gazi Mi Vakfetmiştir?”, Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri S.24
11Kaplanoğlu, Raif, Bursa Ansiklopedisi 1 (Yer Adları), Avrasya Etnografya Vakfı Yayınları, İstanbul, 2001
12Akkuş, Mine, “Cumalıkızık Köyü”, Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri. S.66
chestnut tree. Bay windows that enabled integra-
tion with streets, were supported by brackets and
grills were used for windows to secure privacy
and prevent heat from entering the house.
There are canals dating back to the Ottoman
period under Cumalıkızık streets that consist
of slate organic narrow streets and cold waters
of Mount Uludağ flow in joints formed in the
middle of streets . Waters that collect in a cess-
pool at the entrance to the village are used for
watering gardens in the north of the settlement
through canals.13 As it is seen in the jinni pas-
sageway streets that sometimes narrow upto 55-
60 cm but are generally 2-2,5 m wide, have been
made for the passage of people and horse drawn
carriages and the walls of houses at the corner
of streets have been bevelled to facilitate pas-
sage. “ Bevel” means to cut at an inclination that
forms an angle other than a right angle.
There are two main squares in the village. One
of them is the square seen when one enters the
village through the walls of historical cemeter-
ies and the other is the mosque square where the
mosque and coffee houses are located and can
be considered the center of the settlement.
10Sevim, Sezai, “Did Orhan Gazi Turn Kızık Villages to a Foundation?”, Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık Villages. p.24
11Kaplanoğlu, Raif, Bursa Encyclopedia 1 (Names of Places), Eurasia Ethnography Foundation Publications, İstanbul, 2001
12Akkuş, Mine, “Cumalıkızık Village”, Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık Villages. p.66

12. 20 21
lendirilememesidir.’ 14
Cumalıkızık evleri, nev’i şahsına münhasır evler
değildir. Ama yine de bu tür konakları Türkiye’de
nadiren görürüz. Cumalıkızık’tan daha önce
dünya mirası listesine giren Safranbolu evlerin-
de, Cumalıkızık’ta bulunan evlere çok benzeyen
evler görmek mümkün. Yine Ankara Beypazarı
evleri, Eskişehir Odunpazarı evleri gibi yerlerde
Osmanlı konut mimarisini gözlemleyebiliyoruz.
Pek çok ilimizin şehir merkezinde de bazı sokak-
lar bu yapılarını koruyarak günümüze gelebilmiş-
ler. Örneğin, Bursa Kale sokakta bütün olarak
bu evlerin sıralanışını seyredebiliyoruz. Bursa
Muradiye’de ise bir Osmanlı konağı restore edil-
miş olarak bulunmaktadır. Haremlik selamlık
bölümleriyle, orta katın alçak tavanlı oluşuyla
Cumalıkızık’a gidemeyenlerin şehir merkezinde
seyredebilecekleri bir Osmanlı konağıdır bu yapı.
Şimdi, Osmanlı Evi Müzesi’nde de rahatlıkla
gözlemleyebildiğimiz bu konakların karakteristik
özelliklerine kısaca değinelim:
Bu Osmanlı konakları, genellikle üç katlı ola-
rak tasarlanmışlardır. İki katlı olarak da görü-
lebilen konutlarda girişte genellikle bir avlu yer
almaktadır. Üç katlı olan konutlarda kışlık ara
kat, kışın kolay ısıtabilmek amacıyla alçak ya-
pılmış, pencere ve kapıları daha küçük açılmış,
kimi zaman da ısıdan yararlanabilmek için ahır
üzerine yerleştirilmiştir. Yazlık üst kat ise yüksek
tavanlıdır ve bazılarında tepe pencereleri açılmış-
tır. Bu katta haremlik ve selamlık bölümleri yer
alır. Cumalıkızık’ta yapıtlar genellikle üç yüz yıl
öncesine götürülebilmektedir. Konaklarda tıpkı
Safranbolu evlerinde görüldüğü gibi dolap içinde
“gusülhane” bulunmaktadır.
“Genelde iki ve üç katlı olan evler, ahşap hatıl-
lı moloz taş duvar üzerine oturmakta, ikinci ve
üçüncü katlar ise almaşık dediğimiz yine ahşap
iskeletli ve kerpiç dolgulu olarak işlenmiştir. Çift
kanatlı cümle kapısından toprak zeminli ya da
kayraktaşı döşeli avluya girilir. Avluda, kiler, ahır,
samanlık ve helâ yer alır. Dağın eteklerinde yer
alan bu köylerde kış mevsimi çok soğuk geçti-
ğinden, ikinci katların tavanları alçak olup kışlık
mekân, yüksek tavanlı üst katlar ise yazlık bölüm
olarak kullanılmaktadır. Ara kattaki mekânlar,
Bursa da ipekçiliğin çok yoğun olduğu 19. yüz
yılda ipek böceği yetiştirilmek için kullanılırdı ve
bu kata “böcekhane” adı verilirdi.
Evin en üst katı günlük yaşantının sürdürüldü-
ğü bölümdür, hayat adı verilen bir dış sofası var-
dır. Bu sofa günlük işlerin yapıldığı ve kışlık er-
zakın hazırlandığı ya da kurutulduğu mekândır.
Hayat’ın etrafında sıralanan odaların her biri
ocaklı, sedirli, sergen denilen gömme dolaplı,
gusülhanelidir ve kendi içinde bir daire şeklinde-
dir”15 evler genellikle en fazla üç yüz yıllıktır. 17.
Yüz yıl öncesine ait fiziksel kanıtlar günümüze
gelememiştir. “10-12 dolayında 3. Selim dönemi
mimari özelliklerini gösteren tepe pencereli ev
vardır.”16
The entrance to the courtyard that has a soil sur-
face or laid with slate is through a double-leaf
door. There is a cellar, stable, hayloft and toilet
in the courtyard. As winter is very cold in these
villages on the slopes of the mountain, ceilings
on second floors are low and were used in win-
ter and upper floors that have high ceilings were
used in summer. Rooms in the mezzanine were
used for rearing silk worms in the 19th century
when sericulture was practiced intensely in Bursa
and this floor was called “silk farming room.”
The top floor of the house was where daily life
went on. There is a long room where chores
were done, provisions for winter were prepared
or dried. Every room around this long room had
a stove,couch and a built-in cupboard called ‘ser-
gen’, a bathing cubicle and is in the shape of a
circle.15 Houses generally date back three cen-
turies. Physical evidence dating back to the 17th
century could not survive up until the present
day. “There are about 10-12 houses with abat-
jours that have architectural characteristics of
the period during the reign of Selim III.”16
13Dostoğlu, Neslihan, “Bursa Kızık Köylerinde Fiziksel Doku ve Sivil Mimarlık Örnekleri” Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri. S.36
14Dostoğlu, Neslihan, “Bursa Kızık Köylerinde Fiziksel Doku ve Sivil Mimarlık Örnekleri” Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri. S.34
15Yavaş, Doğan, “Kızık Köylerinde Türk Kültürü”, Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri. S.31
16Cumalıkızık maddesi, Turistik Bursa Sözlüğü, Ramis DARA, Kare Yayınları, İstanbul 2003.
in the course of time due to natural disasters or
damages caused by man and could not be as-
sessed as they were not documented.14
Cumalıkızık houses were not the only ones of
their kind. Nevertheless we rarely see such man-
sions in Turkey. It is possible to see in Safran-
bolu that has been included in world heritage list
before Cumalıkızık, houses similar to the ones
in Cumalıkızık. We can observe Ottoman hous-
ing architecture in houses in Beypazarı district
in Ankara and Odunpazarı in Eskişehir. Some
streets in many city centers in the country have
preserved their structure and remained intact up
until the present day. For instance, we can watch
these houses lined up along Kale street in Bursa.
An Ottoman mansion has been restored in Mu-
radiye, Bursa. This structure with its haremlik
(the section of an Ottoman palace reserved for
women) and selamlık (the section of an Otto-
man palace reserved for men) and its middle
floor with a low ceiling is an Ottoman mansion
that those who cannot visit Cumalıkızık can see
at the city center. Now let’s briefly touch on char-
acteristics of these mansions that we can easily
observe in the Ottoman House Museum too:
These Ottoman mansions have generally been
planned as three-storey. There are also two-sto-
rey mansions. The entrance is generally through
a courtyard. In three-storey houses the mezza-
nine, winter storey, has been made low, its win-
dows and doors are smaller and sometimes it has
been placed on the stable to benefit from heat.
The upper floor for summer has a high ceiling
and some of these floors have abat-jours. There
are haremlik and selamlık sections on this floor.
Structures in Cumalıkızık generally date back
three centuries. There is a “gusülhane” (bathing
cubicle) in mansions just like houses in Safran-
bolu.
“Houses that are generally two or three-storey,
stand on rubble stone walls with wooden beams
and the second and third floors have a wooden
frame and are adobe filled.
13Dostoğlu, Neslihan, “Examples of Physical Texture and Civil Architecture in Kızık villages in Bursa” Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık
Villages. p.36
14Dostoğlu, Neslihan, “Examples of Physical Texture and Civil Architecture in Kızık villages in Bursa” Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık
Villages. p.34
15Yavaş, Doğan, “Turkish Culture in Kızık Villages”, Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık Villages .p.31
16Cumalıkızık item, Dictionary for Tourists in Bursa, Ramis DARA, Kare Publications, İstanbul 2003.

13. 22 23
Neleri meşhur?
Beş Kızık köyü, 1940’ların sonlarında meşhur
Bursa kestanesinin dörtte üçünü yetiştirirmiş.
Bugün ise kestane ağaçlarının çoğu kurumuş du-
rumdadır.17
Cumalıkızık, sadece tarihi dokusu itibariyle
önemli bir yerleşim yeri değildir; su kaynakları
bakımından zengin, verimli topraklar üzerine ku-
rulmuş olup geçim kaynağını bahçe tarımı oluş-
turmaktadır. Bu verimli topraklarda narenciye
dışında her türlü meyve ve sebze üretilebilmek-
tedir. Özelikle ahududu, böğürtlen ve kiraz en
yaygın ürünlerdir.18 Köyün içinde bolca cennet
hurması ağacı görmek de mümkündür. Eskiden,
ipek üretimi ve kestanecilik köyün en önemli ka-
zanç kaynağı iken, zamanla hastalıklar nedeniyle
bu sektörler yok olmuştur.
Esat Uluumay’ın aktardığına göre kestane ağaç-
larına dadanan, halk arasında mürekkep hastalığı
denen ağaç kanseri, Uludağ’a kadar bütün kesta-
ne ağaçlarını kurutur, dört kişinin bile kollarıy-
la saramadığı büyüklükte asırlık kestane ağaçla-
rından fidanlarına kadar bu hastalık yayılır. Çok
uğraşmalara rağmen önü alınamaz. Bu olayın bir
tek faydası olur; Bursa’nın ve ülkenin tam beton-
laşma zamanına denk geldiğinden, ekonomileri
bozulan köylüler evlerini betonlaştıramazlar. Bu
hastalık olayından sonra hal, revaçta olan ahudu-
du ve aşılı böğürtlen ziraatına yönelir ve hemen
bütün arazi ahududu ve aşı böğürtlen fideleriyle
dolar. 19
Günümüzde nüfusu yaklaşık olarak 850 kişi olan
Cumalıkızık’ta, 290 konut bulunmakta bunların
180 adedinde yaşanmaktadır. İş olanakları nede-
niyle genç nüfus çoğunlukla kente göçmüş, köy-
de ise daha çok yaşlılar kalmıştır.
What is Famous?
In the late 1940s, Five Kızık villages used to grow
three quarters of chestnut trees from which fa-
mous Bursa candied chestnuts are made but today
most of chestnut trees have dried up.17
Cumalıkızık is not only an important settlement in
terms of its historical texture ; it is also rich in wa-
ter resources , is located in fertile lands and orchard
farming is the main source of income. All kinds of
fruits and vegetables except citrus fruits are grown
in these fertile lands. Raspberries,blackberries and
cherries are the most common products.18 It is
also possible to see many persimmon trees in the
village. In the past, sericulture and growing chest-
nut trees was the most important source of in-
come in the village but these sectors came to an
end due to illnesses.
As Esat Uluumay says tree cancer called ink ill-
ness among people dried up all chestnut trees as
far as Mount Uludağ and this illness spread from
centuries-old huge chestnut trees to saplings. This
illness could not be prevented despite intense ef-
forts. This incident had an advantage; as it coin-
cided with construction of concrete buildings in
Bursa and the country, villagers whose economy
deteriorated could not make concrete houses.
After this illness, village residents started grow-
ing raspberries and blackberries and almost all the
land was full of raspberry and blackberry seed-
lings.19
Today, there are 290 houses in Cumalıkızık that
has a population of about 850 people and 180 of
them are inhabited. Young population has migrat-
ed to cities for employment opportunities and old
people have stayed in the village.
17Cumalıkızık maddesi, Turistik Bursa Sözlüğü, Ramis DARA, Kare Yayınları, İstanbul 2003.
18Dostoğlu, Neslihan, “Bursa Kızık Köylerinde Fiziksel Doku ve Sivil Mimarlık Örnekleri” Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri. S.37
19Uluumay, Esat, “Dünden Bugüne Cumalıkızık”, Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri. S.44
17Cumalıkızık item, Dictionary for Tourists in Bursa, Ramis DARA, Kare Publications, İstanbul 2003.
18Dostoğlu, Neslihan, “Examples of Physical Texture and Civil Architecture in Kızık villages in Bursa” Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık Villages. p.37
19Uluumay, Esat, “Cumalıkızık from Past to Present”, Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık Villages . p.44

14. 24 25

15. 26 27
Sokakla bütünleşmeyi sağlayan cumbalar eliböğründelerle
desteklenmiş, pencerelerde hem dışarıdan içerisinin
görünmesini engelleyerek mahremiyeti sağlayan, hem de
bir güneş denetim öğesi olan kafesler kullanılmıştır.
Bay windows that integrate with the streets have been supported
by brackets and grills have been used for windows to secure
privacy and prevent heat from entering the house.

16. 28 29

17. 30 31

18. 32 33

19. 34 35

20. 36 37

21. 38 39

22. 40 41

23. 42 43
Cumalıkızık evlerinde kullanılan yapı malzemesi, başta moloz taş olmak üzere, ağaç ve kerpiçtir. Duvarlarda, bağdadi
arasında kerpiç ve çamur sıva görülür. Evler genellikle sarı, beyaz, mor ve mavi renklerde boyanmıştır.
Building materials used in Cumalıkızık houses are rubble stones, wood and adobe. Adobe, clay and straw plaster are
seen in plasterboard on the walls. The houses have been generally painted yellow, white, purple and blue.

24. 44 45

25. 46 47

26. 48 49

27. 50 51
Türkiye’nin pek çok yerinde Kızık-Kızıklı isminde yerleşim yeri bulunmaktadır. Tıpkı Osmanlının geldiği Kayı Boyu
gibi Kızık Boyu da Türk boylarından biriydi. Kızık, Oğuz Han’ın oğlu Yıldız Han’ın oğullarından
birinin ismidir. Kızık ismi, “kahraman, kuvvetli ve yasakta ciddi” gibi anlamlar taşımaktadır. (N. Dostoğlu)
There are settlements called Kızık-Kızıklı in many parts in Turkey. Just like Kayı Clan that Ottomans descended from,
Kızık Clan is one of the Turkish clans. Kızık was the name of one of the sons of Yıldız Khan who was Oghuz Khan’s
son. The name Kızık means “hero, strong and serious”. (N.Dostoğlu)

28. 52 53

29. 54 55

30. 56 57

31. 58 59
Cumalıkızık’ta sokakların ortasında su yolları görürsü-
nüz. Kayrak taşlarıyla döşenmiş bu sokakların ortasın-
daki eğimli kısımda yer alan bu su yolları, saçaklardan
gelen yağmur suyunu evlerin temeline zarar vermeyecek
şekilde ortadan yürümesini sağlıyor. Bu su, aynı zamanda
köydeki bahçelerin sulanması için kullanılıyor. İşin güzel
kısmı ise yaz aylarında görüntüsü bile insanı serinletmeye
yeten suyun, köyün sokaklarında dolaşarak rahatlık ver-
mesi ve seyredenleri dinlendirmesi oluyor.
You see drains running in the middle of streets in
Cumalıkızık. These drains located on the inclined part
in the middle of these slate streets, enable the flow of
rainwater that comes from gutters without damaging the
foundation of houses. This water is also used for wa-
tering gardens in the village. The best part is that water
refreshes one even by looking at it in summer months
and has a soothing effect on those who walk around the
streets of the village.

32. 60 61
Cumalıkızık evlerinin iç avlularında köy kahval-
tısı yapılabilmekte, kadınların yaptığı gözlemele-
rin yanı sıra ev baklavası, erişte, tarhana, reçel
gibi ev ürünleri satılmaktadır. Köye özgü köy
ekmeği ve cevizli ekmek de geleneksel ürünler
arasındadır. Cumalıkızık’ta yetişen geleneksel ve
tarımsal ürünler de kurulan stantlarda satışa su-
nulmaktadır.
Visitors can have a village breakfast in the inner
courtyard of Cumalıkızık houses where besides
gözlemes made by women, homemade prod-
ucts like homemade baklava, egg noodles, tarha-
na and jams are also sold. Village bread and
bread with walnuts originating from the village
are among traditional products. Traditional and
agricultural products grown in Cumalıkızık are
also sold at stands.

33. 62 63

34. 64 65
Kızıklar, Osmanlı tarihinin, hatta daha da geriye giderek Türk tarihinin Bursa’ya en güzel armağanlarıdır. Bilhassa
Cumalıkızık köyü sahip olduğu tarihi ve kültürel değerlerle bir açık hava müzesidir. Araştırmalar ortaya koymuştur ki
içlerinde mevcut insanının tarihi kimliği ile ilgili en eski bilgilere ulaşılabilen köy de yine Cumalıkızık köyüdür.
Kızıklar is the best gift of the Ottoman history as well as Turkish history for Bursa. Cumalıkızık village is an open-air
museum with its historical and cultural values. Research has indicated that Cumalıkızık village is one where the oldest
information about the historical identity of its people can be obtained.

35. 66 67

36. 68 69

37. 70 71
Cumalıkızık evlerinde, çift kanatlı olan
ana giriş kapılarındaki kapı kulpları ve
tokmaklar dövme demirdendir. Köy
Muhtarı Ahmet Kuş’un belirttiğine
göre köydeki evlerin kapılarında iki kapı
tokmağı vardı; bunlardan biri kadınların
çaldığı, diğeri ise erkek tokmağı idi.
Erkek tokmakları tok ses verirdi. Fakat
zamanla bunların neredeyse tümü
çalınmıştır.
Door handles and knobs on the main
double-leaf entry doors in Cumalıkızık
houses are made of wrought iron. As
the village headman Ahmet Kuş says,
there are two knobs on the doors of
houses in the village; one of them is
used by women and the other by men.
Knobs used by men had a rich sound.
However, almost all of them have been
stolen in the course of time.

38. 72 73

39. 74 75
Cumalıkızık köyünde koruma amaçlı ilk önemli çalışma, 1981 yılında köy, “Kentsel ve Doğal Sit Alanı” olarak ilan
edilince başlamıştır. Bu yüzden, bu yıla kadar önemi tam kavranamayan köyün otantik binaları arasında tek tük
nevzuhur bina yapıldığını görmek mümkündür.
The first work carried out in Cumalıkızık village for protection purpose was when the village was declared an “ Urban
and Natural Protected Area” in 1981. Therefore, it is possible to see a few new buildings among authentic buildings in
the village the significance of which could not be fully perceived up until the present day.

40. 76 77

41. 78 79

42. 80 81

43. 1

44. 8382

45. 84 85
Köyde Dede ve Yatır kültürü mevcuttur. Köyün güneyinde “Sal Dede” isimli bir yatır bulunmaktadır ve Sal dede her yıl
anılarak pilav dökülür, mevlit okunur ve adak adanır. Sal Dede’nin, köyün hamisi olduğuna inanılmaktadır.
Bir de, köy mezarlığının altında “Ali Dede” vardır ki, o da köyün manevi büyüklerinden sayılarak hürmet görür.
There is Dede (wise old man) and Yatır (entombed holy person) culture in the village. There is a yatır called
“Sal Dede” in the south of the village and the inhabitants of the village commemorate him every year by cooking rice,
reciting Mevlid and sacrificing animals.It is believed that Salt dede is the protector of the village. There is also “Ali
Dede” beneath the village cemetery and he is respected by elderly people in the village.

46. 86 87
Cumalıkızık’ta kalınabilecek pek çok konuk evi ve pansi-
yon bulunmaktadır. Günübirlik veya uzun süreli kalmak
isteyen ziyaretçiler için köy içinde ve çevresinde pek çok
konaklama tesisi mevcuttur. Uludağ’ın tertemiz havasının
teneffüs edilebildiği köy, yemyeşil bir görüntüye uyanmak
isteyenler için vazgeçilmez fırsatlar sunmaktadır.
Cumalıkızık köyünün en çok ziyaretçi çeken yanlarından
biri de sunduğu eşsiz lezzetlerdir. Köydeki pek çok ko-
nak, köy kahvaltısı vermektedir. Genellikle serpme kah-
valtı şeklinde oluşturulan sofralar taze köy havasında ve
Uludağ eteklerinin yeşilliğinde unutulmaz lezzetleri bün-
yesinde barındırmaktadır. Kahvaltının haricinde köydeki
pek çok konakta gözleme yemek mümkündür. Patatesli,
ıspanaklı, peynirli ve daha pek çok çeşit gözlemenin bu-
lunduğu gözleme evlerine neredeyse köydeki her sokakta
rastlamak mümkündür.
Cumalıkızık köyüne özgü yemekler de bulunmaktadır.
Bunlar ‘kestaneli tarhana çorbası’ ve “mafiş tatlısı”dır.
Köydeki hanımların yaptığı köy ekmeği, reçeller ve çeşitli
erişteler de köyü gezdikten sonra alınmadan dönülmeme-
si gereken yiyecekler arasındadır.
There are many guesthouses and boarding houses where
visitors can stay in Cumalıkızık. Accommodation is also
provided in the village and vicinity for visitors who want
to stay for a day or longer. The village where clean air of
Mount Uludağ is breathed offers unique opportunities
for those who want to wake up to a green environment.
One of the characteristics of Cumalıkızık village is
unique tastes that it offers. Many mansions in the village
offer a village breakfast. Generally, a “Serpme” break-
fast, which consists of a wide variety of food items of-
fered in small dishes, is served at the verdant foot of
Mount Uludağ. Besides this breakfast, it is possible to eat
“gözleme”, a traditional Turkish dish featuring flat bread
stuffed with a range of delicious fillings in many man-
sions in the village. It is possible to see gözleme houses
where gözleme stuffed with potatoes, spinach, cheese
and many other kinds in almost every street in the vil-
lage. There are also dishes originating from Cumalıkızık
village. These are “tarhana soup with chestnuts ” a Turk-
ish soup made from a fermented and dehydrated mix of
flour, yogurt, onions, tomatoes and green peppers and
“mafiş dessert”. Village bread made by women in the vil-
lage, various types of fruit jams and “erişte”, Turkish egg
noodles, are among foods that visitors should not miss
after visiting the village.

47. 8 89
Üç katlı olan Cumalıkızık evlerinde, ikinci kat yazlık
olarak ayrılmıştır. Bu katta odalar, eyvan, seki ve
sedirler değişik tipteki sofalarda sıralanmışlardır.
Bu ara kattaki odalar Bursa ipekçiliğinin yoğun
olduğu 19. yy. da ipek böceği yetiştirmek için
kullanılırdı ve bu kata “böcekhâne” adı verilirdi.
Üst katta ise “baş oda” denilen minderli yastıklı seki
ve sedirlerin bulunduğu rahat oturmaya elverişli
odalar yer almaktadır.
The second floor of three-storey houses in
Cumalıkızık has been arranged as a summer house.
There are iwans, terraces, couches and different so-
fas on this floor. These rooms were used for rearing
silk worms in the 19th century when sericulture was
practiced intensely in Bursa and this floor was called
“silk farming room.” The upper floor consisted of
comfortable rooms called “main rooms” with ter-
races and couches.

48. 90 91

49. 12 13

50. 94 95

51. 16 17
Türkmen aşiretleri kendilerine yerleşecek yer arayışları sırasında Osman gazinin egemenliği altındaki to-
praklara ulaşmışlardır. Bu dönemde Kızık köylerinin Bursa yakınında kurulması bölgede Müslü-
man nüfusu arttırarak kentin Osmanlı topraklarına katılma sürecinde kolaylaştırıcı rol oynamıştır. 1301
yılından sonra Bursa ovasının Türkmenlerin yerleşimine açıldığı 1302 yılı olabileceği vurgulanmaktadır.

52. 18 19

53. 100 101

54. 102 103

55. 104 105
Cumalıkızık köyünün merkezinde, caminin hemen karşısında 1992 yılında bir müze açılmıştır. Bu müze,
köyün geçmişine ait ev eşyaları, aydınlatma ve ısıtma araçları, mutfak eşyaları, tarım aletleri, silahlar, teknik
araçlar, av malzemeleri, binek ve taşıma araçları halk tarafından bağışlanarak oluşmuştur. 2. padişah
Orhan Bey’in köye verdiği bir beratın da bulunduğu müzenin bahçesinde, sundurma ile örtülü kısımda at
arabaları, üzüm çiğneme teknesi, dibek taşı, yalak ve sütun başlığı bulunmaktadır.
A museum was opened in the center of Cumalıkızık village opposite the mosque in 1992. This museum
was formed thanks to people’s contribution of household goods lighting and heating equipment, kitchen
utensils, agricultural equipment, weapons, technical devices, hunting equipment and vehicles that were
used in the village in the past. There are horse-drawn carriages in the section covered with a porch, a
basin in which grapes were crushed, a mortar, a trough and a capital in the garden of the museum where
there is also an imperial berat (document) issued by Sultan Orhan Bey II.

56. 106 107
Müzenin kurucusu Esat Uluumay, müzenin kuruluşunu
şöyle anlatıyor:
“1992 senesinde dönemin Yıldırım Belediye Başkanı
telefonla beni arayarak yeni restore edilen muhtarlık bi-
nasının 2,5 ay sonra yapılacak ahududu şenliğinde açıla-
cağını, bu binada açılışta bir sergi yapıp yapamayacağımı
sordu. Ben de sergi yerine devamlı bir müze yapabilece-
ğimi belirttim. 2,5 ay gibi kısa bir zamanda müze yapıl-
masının mümkün olmadığını söyledi. Ama ben 2,5 ay
artı 35 yıllık bilgi birikimimle bunu yapabileceğimi ifade
ettim. Bunun üzerine Sayın Zeki Eke onayını ve tüm
desteğini vererek muhtarlık binasını istediğim gibi dü-
zenledi. Ben de, olayı köy halkına duyurdum ve eserleri
toplamaya başladım. Cumalıkızık’ta aldığım evden çıkan
50 kadar eseri verdim. Köyde bulamadıklarımı Hamam-
lıkızık ve civar köylerden topladım. Bazılarını da antika-
cılardan aldım. Böylece eserler oluşmuş oldu. Eserleri
tek başıma vitrinlere yerleştirerek düzenledim…
1992 yılında müzeyi açtık. Türkiye’nin gerçek ve ilk
primitif etnografik köy müzesi olan müzede emeğim
olduğu için gurur duyuyorum.”
The founder of the museum Esat Uluumay explains the
establishment of the museum as follows:
“ In 1992, the then Yıldırım Mayor called me and asked
me whether I could organize an exhibition at the open-
ing of the village headman’s building that had been
newly restored at the raspberry festival 2,5 months later.
I told him that I could establish a museum instead of
an exhibition. He told me that it was not possible to
establish a museum in 2,5 months. But I insisted that I
could achieve this in 2,5 months thanks to my 35 year
experience. Mr. Zeki Efe granted approval and provided
support by arranging the building the way I wanted.
I announced this to the village residents and started
collecting historical artifacts. I collected about 50 in
Cumalıkızık village and I collected the ones I could
not find in the village in Hamamlıkızık and villages in
the vicinity. I took some of them from antique deal-
ers. Thus I had all artifacts I needed. Then I placed and
arranged them in showcases. We opened the museum in
1992. I am proud of having contributed to the museum
which is the first real and primitive ethnography village
museum in Turkey.”

57. 108 109

58. 30 31

59. 32 33

60. 114 115

61. 116 117
Cin aralığı Cumalıkızık’ın en dikkat çeken yerlerinden
biridir. “Dünyanın en dar sokağı” olarak bilinen bu
aralık, köyün arazisine göre şekillenen ve pek çok yerde
çıkmaz oluşturan veya daralan sokaklardan en meşhur
olanıdır. Burasıyla ilgili pek çok hikâye anlatılır. Aslında
köyün üst kısmındaki evlerden köyün camisine gidiş
gelişin kolaylaşması için iki konak arasında bırakılmış
bir boşluk olduğu söylenir buranın. Ancak zamanla
binek hayvanlarını buradan geçirmek isteyen ahali,
hayvanların buradan geçmek istemediklerini görünce
şüphelenirler. Öyle ya, hayvanların bizim göremediğimiz
ruhani varlıkları görebildiklerine dair yaygın bir kanı
vardır. Böylelikle bu aralık “cin aralığı” olarak dilden
dile geçer. İsminin hikâyesi bu, ama cin aralığının asıl
hikâyeleri Kurtuluş Savaşıyla ilgili olan hikâyeleridir.
Anlatılanlara göre 1920-22 yılları arasında Bursa ve
çevresini işgal eden Yunanlılar, İstiklal Savaşında geri
çekilirken boşalttıkları tüm yerleri yakıp yıkmak isterler.
Pek çok tarihi yapıya hasar verirler. Kızık köylerini de
yakarlar ancak Cumalıkızık köyüne de hasar vermek
üzere köylüyü kovalamaya başladıklarında köylüler cin
aralığı’nın olduğu sokağa gelirler ve aralıktan kaçarlar.
Onları takip eden Yunanlılar ise sokağın başına kadar
gelir, ancak çıkmaz sokak zannederek geri dönerler.
Dağdaki Türk çetelerine haber ulaştıran ahali de
böylelikle köyün kurtulmasını sağlar.
Jinni Passageway is one of the most interesting places
in Cumalıkızık. This passageway known as the “world’s
narrowest street” is the most famous among narrow
streets or streets that shape according to the land of the
village and form dead end streets in many places. Many
stories are told about this place. In fact it is said that
this is a space left between two mansions to facilitate
getting to and from the village mosque from houses
located on the upper part of the village.
However, in the course of time, the inhabitants of the
village were suspicious after seeing that their animals
did not want to pass through this place. There is a
widespread belief that animals can see spiritual beings
that we cannot see. Thus, this passageway spread by
word of mouth as “Jinni Passageway.” This is the story
of its name but the main stories about the jinni pas-
sageway are the ones about the War of Independence.
According to these stories, Greeks who occupied Bursa
and the area around between 1920 and 1922, wanted
to destroy all places that they left while withdrawing.
They damaged many historical structures. They burned
Kızık villages but when they started chasing villagers
to damage Cumalıkızık village, villagers went to the
street where there was the jinni passageway and escaped
through this passageway. Greek followed them until
the street but returned thinking that it was a dead end
street. The inhabitants informed Turkish gangs in the
mountains and saved the village.

62. 38 39
Türkmen aşiretleri kendilerine yerleşecek yer arayışları sırasında Osman gazinin egemenliği altındaki to-
praklara ulaşmışlardır. Bu dönemde Kızık köylerinin Bursa yakınında kurulması bölgede Müslü-
man nüfusu arttırarak kentin Osmanlı topraklarına katılma sürecinde kolaylaştırıcı rol oynamıştır. 1301
yılından sonra Bursa ovasının Türkmenlerin yerleşimine açıldığı 1302 yılı olabileceği vurgulanmaktadır.

63. 120 121
Cumalıkızık evleri; köy, cami ve kahvelerin bulunduğu bir merkez çevresinde, belli bir planlamaya bağlı olmaksızın
oluşmuştur. Cami, köyün asıl merkezi konumunda olup, sokakların düzeninden camiye ulaşımı en rahat sağlayacak
biçimde düşünüldüğü izlenimi vermektedir.
Houses in Cumalıkızık have been built around a center where the mosque and coffee houses are located without a
certain planning. The mosque is in the center of the village giving the impression of easy access to the mosque from
the streets.

64. 122 123
A mosque built in place of the first mosque in the vil-
lage dates back three centuries. The mosque located in
the center of the village was built on an elevated area as
it was located in an inclined terrain. The mosque draws
attention with its wooden portico. As the epitaph of the
mosque embellished with wooden columns, capitals,
vaults and hand drawings, could not be found there is
no information about when it was built or by whom it
was built. The mosque that has underwent repairs a few
times, underwent the most comprehensive restoration
up until now the previous year. Repairs took a longer
time as calligraphic writing was found in different places
on three coats of plaster on the walls of the mosque
during restoration. The art of calligraphy on three coats
of plaster applied every 200 years has brought to light
historical significance of the mosque once again. A one
line Ottoman epitaph on the Zekiye Hatun Fountain on
the northeastern corner of the mosque says as follows:
“This fountain has been built by benevolent people at
Zekiye Hatun foundation. Year 1316” (1917).
Köydeki ilk caminin yerine yapıldığı düşünülen cami,
üç yüz yıllık bir geçmişe sahiptir. Köyün tam ortasında,
merkezi bir konumda yer alan cami, eğimli bir arazide
yer aldığı için fevkâni olarak yapılmıştır. Cami ahşap
revakı ile dikkat çeker. Ahşap direkleri, başlıkları, ke-
merleri ve kalem işleri ile bezemeli olan caminin kitabe-
si bulunmadığından yapılış tarihi, yapanı ve yaptıranı
hakkında bilgi bulunmamaktadır. Daha önce de birkaç
defa tadilattan geçmiş olan cami, şimdiye kadar ki en
kapsamlı restorasyonunu önceki yıl geçirdi. Bu restorasy-
onda caminin duvarlarında üç kat sıva üzerinde ayrı ayrı
hat yazılarına rastlanması, tadilatın süresini uzattı. 200 yıl
arayla atılan üç ayrı sıvadaki hat sanatı eserlerinin bir bir
ortaya çıkması caminin tarihi önemini bir kez daha gözler
önüne sermiş oldu. Caminin kuzey doğu köşesindeki Ze-
kiye Hatun Çeşmesinin bir satırlık Osmanlıca kitabesinde
“Sahibu’l hayrat ve’l hasenat Zekiye Hatun vakfıdır. Sene
1316” (1917) yazılıdır

65. 124 125
Köyde kadınlar özellikle sosyo-ekonomik yaşam içinde önemli bir yere sahiptir. Evlerin önlerinde kurulan stantlarda,
kadınlar kendi yaptıkları el işlemelerini ve ev gıdalarını satışa sunmaktadır.
Women in the village have an important place particularly in socio-economic life. They sell handmade embroidery and
food at stands in front of their houses.

66. 126 127

67. 48 49

68. 130 131
Cumalıkızık’ı yaşatmak ve geleceğe taşımak amacıyla, ilki 1992 yılında Yıldırım Belediyesi tarafından
düzenlenen etkinlikler, 1998 yılından itibaren “Ahududu Şenliği” adıyla gelenekselleştirilmiştir. Her
yıl Haziran ayında düzenlenen şenlikler süresince çeşitli kültür-sanat etkinlikleri gerçekleştirilirken,
Cumalıkızıklıların kurduğu stantlarda Cumalıkızık kadınlarının yaptığı ev gıdaları ile köyün geleneksel
ürünleri satılarak ekonomik ve sosyal bir aktivite sağlanmaktadır.
Activities that Yıldırım Municipality started to organize in 1992 to keep Cumalıkızık alive and carry it into
the future became a tradition known as “Raspberry Festival” starting from 1998. Various cultural and
artistic activities are organized and homemade food made by women in Cumalıkızık and traditional
village products are sold creating economic and social activity during the Festival held every year in June.

69. 52 53

70. 1

71. 134 135

72. 4 5

73. 138 139

74. 8 9

75. 142 143

76. 13144
BIBLIOGRAPHY
Kaplanoğlu, Raif, Bursa Encyclopedia 1 (Names of
Places), Eurasia Ethnography Foundation Publi-
cations, İstanbul, 2001
Dara, Ramis, Dictionary for Tourists in Bursa, Kare
Publications, İstanbul 2003.
Elbas, Aziz (Editor), Kaplanoğlu, Raif (Editor),
Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık Villages,
BURSAV, Bursa, 2009
Dostoğlu, Neslihan, “Examples of Physical Tex-
ture and Civil Architecture in Kızık villages in Bursa”
Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık Vil-
lages, BURSAV, Bursa, 2009
Çetin, Osman, “A Clan from Oghuz Clans: Kızık’’
Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık Vil-
lages, BURSAV, Bursa, 2009
Yavaş, Doğan, “Turkish Culture in Kızık Villages”,
Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık Vil-
lages, BURSAV, Bursa, 2009
Hızlı, Mefail, “Kızıks: The Gift of History for
Bursa”, Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa
Kızık Villages, BURSAV, Bursa, 2009
Oğuzoğlu, Yusuf, “Bursa’s Kızık Villages”,
Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık Vil-
lages, BURSAV, Bursa, 2009
Sevim, Sezai, “Did Orhan Gazi Turn Kızık Vil-
lages to a Foundation?”, Uludağ’s Most Valuable
Asset Bursa Kızık Villages, BURSAV, Bursa,
2009
Akkuş, Mine, “Cumalıkızık Village”, Uludağ’s
Most Valuable Asset Bursa Kızık Villages,
BURSAV, Bursa, 2009
Uluumay, Esat, “Cumalıkızık from Past to Present”,
Uludağ’s Most Valuable Asset Bursa Kızık Vil-
lages, BURSAV, Bursa, 2009
KAYNAKLAR
Kaplanoğlu, Raif, Bursa Ansiklopedisi 1 (Yer
Adları), Avrasya Etnografya Vakfı Yayınları,
İstanbul, 2001
Dara, Ramis, Turistik Bursa Sözlüğü, Kare
Yayınları, İstanbul 2003.
Elbas, Aziz (Editör), Kaplanoğlu, Raif (Editör),
Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri, BURSAV,
Bursa, 2009
Dostoğlu, Neslihan, “Bursa Kızık Köylerinde
Fiziksel Doku ve Sivil Mimarlık Örnekleri”,
Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri,
BURSAV, Bursa, 2009
Çetin, Osman, “Oğuz Boylarından Bir Boy: Kızık”,
Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri,
BURSAV, Bursa, 2009
Yavaş, Doğan, “Kızık Köylerinde Türk Kültürü”,
Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri,
BURSAV, Bursa, 2009
Hızlı, Mefail, “Tarihin Bursa’ya armağanı: Kızıklar”
,Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri,
BURSAV, Bursa, 2009
Oğuzoğlu, Yusuf, “Bursa’nın Kızık Köyleri”,
Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri,
BURSAV, Bursa, 2009
Sevim, Sezai, “Kızık Köylerini Orhan Gazi Mi
Vakfetmiştir?” , Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık
Köyleri, BURSAV, Bursa, 2009
Akkuş, Mine, “Cumalıkızık Köyü”, Uludağ’ın
Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri, BURSAV, Bursa,
2009
Uluumay, Esat, “Dünden Bugüne Cumalıkızık”,
Uludağ’ın Beşibirliği Bursa Kızık Köyleri,
BURSAV, Bursa, 2009