1. Тунадас үүсэх нөхцөл
Агаарын тунадас нь агаар мандлаас дэлхийн гадарга
дээр унаж буй хатуу ба шингэн төлвийн усны
хэлбэрүүд бөгөөд ууршилтын эсрэг процесс юм. Усны
уур конденсацид орж үүл үүсдэг тухай бид
нийтлэлүүдээс мэдэж авсан байх ѐстой.
Гэвч үүл болгоноос тунадас ордоггүйн учир юу вэ?
Үүлэнд үүссэн анхны усан дуслууд нь хэмжээгээр
өчүүхэн жижиг, дунджаар 10 мкм-ээс ч бага (хүнии
үсний диаметр 75 микрометр орчим) юм. Ийм жижиг
дуслууд маш удаан унах тул замдаа ууршиж арилна.
Онолын хувьд бол 1000 м өндөрт орших үүлнээс унах
дундаж хэмжээтэй дусал газрын гадарга хүртэл 48 цаг
зарцуулдаг ажээ.
Хэдийгээр агаар их чийглэг байсан ч үүлнээс доош
хэдхэн метрийн дотор дуслууд ууршдаг. Харин уүлэн
дэх дуслын хэмжээ хангалттай том болсон үедээ л
унахдаа харьцангуй бага хугацаанд газрын гадарга
хүрнэ.
Ингэхлээр хэдэн сая дуслууд нийлж томорсон үед л
тунадас үүсэх боломжтой юм. Энэ нь усан дуслын
хэмжээ 20 мкм-ээс дээш гарсан үед тунадас үүснэ
гэсэн үг юм.

2. Тунадас орох үүлний зузаан нь 3 км-ээс их, услаг
байдал нь 1 г/м3-ээс дээш байна. Эрч ихтэй тунадас
холимог үүлнээс голдуу орох ба ийм үүлний услаг
байдал 4 г/м3 хүрнз. Нэг ижил усан дуслаас бүрдсэн
үүл тунадасгүй байдаг.
Агаарын тунадас үүсэх үйл явц үндсэндээ 6 үе шатыг
дамжина.
Үүнд:
(1) холъц бүхий чийглэг агаар үүсэх,
(2) агаар өгсөх хөдөлгөөнд орох,
(3) ингэснээр адиабатаар хөрөх,
(4) чийгээр ханасан байдалд хүрэх,
(5) Усны уур конденсацид орох,
(6) Усан дуслууд томрох зэрэг болно.
Эдгээрээс хамгийн гол нь болох сүүлчийн хоѐр үе
шатыг тодруулья.
Агаар чийгээр бүрэн ханаж усны уурын даралт
(порциаль даралт) нь усны ханасан уурын даралттай
тэнцүү болж (Е=е) конденсацид орсноор үүл үүснэ.
Агаарын температур ба чийгийн зохицлоос хамаарч
конденсацын үед янз бүрийн хэмжээ, хэлбэртэй усан
дусал ба мөсөн талстууд үүснэ.
Үүлний дуслууд анхандаа маш жижиг 7-10 мкм
диаметртэй байх бөгөөд 1 см куб эзэлхүүн бүхий
үүлэнд хэдэн зуун дусал агуулагдана. Ийм бага

3. хэмжээтэй дуслууд нь агаарын хөөрөх урсгалд
хамрагдан үүл цаашид хөгжихөд оролцох тул газар
унаж чаддаггүй.
Хасах температуртай үед чийгшил 100% болоход
үүлэнд бөөрөнхий хэлбэр үүснэ.
0С-аас бага температуртай болоход усан дусал шууд
хөлдөхгүй, хэсэг зуур шингэн байдалтай байдаг.
Улмаар усан дусал болон мөсөн талстууд хоорондоо
нэгдэн нийлж хэмжээгээр томорно.
Үүнийг "коагуляци" гэж ч нэрлэдэг. Дуслын хэмжээ
нэмэгдэхэд конденсациас ялгарах дулаан бас
нөлөөлнө.
Дуслын хэмжээ ийнхүү томорч 20 мкм-ээс дээш
гарсан үедээ агаарт хөвөн явах чадваргүй болж
жингээ даалгүй газрын гадарга руу унах үзэгдлийг
тунадас орох гэж нэрлэдэг.

4. Ердийн борооны үүлэнд орших дуслууд хэмжээгээр
олон янз, хөдөлгөөний хурд нь ч өөр өөр. Дуслын
диаметр нь 20-2000 микрон (микрон буюу мкм нь мм-
ийн 1000 хуваасны нэгтэй тэнцүү) хүрч болох ба
харьцаа нь 100:1 байна. Борооны ширхэгийн хамгийн
том нь 5 мм хүрэх ба ийм үед унах хурд нь 30 км/цаг
хүрнэ.
Ийм хэмжээ ба хурдтай унаж буй дусал замдаа задарч
хэдэн зуун жижиг дусал байдлаар газрын гадарга дээр
унана.
Агаарын хөөрөх урсгалын хүч бага байх үед жижиг
дуслууд ч агаарын эсэргүүцлийг давж газар унаж
болно. Энэ нь шиврээ тунадас болно.
Ийм үед дуслын диаметр 0.5 мм-ээс бага байх ба 1000
м өндорт орших үүлнээс газар унах хүртлээ 10 минут

5. зарцуулдаг байна. Ялангуяа намар орой голдуу
шиврээ тунадас ордог.
Харин агаарын хөөрөх урсгал хүчтэй үед (зуны
халуун өдөр болон экваторт ийм байдаг) борооны
дусал их томорно (Учрыг тайлбарла). Энэ үед ширүүн
аадар бороо орно. Тунадасыг үргэлжлэх хугацаа ба
эрчимжилтээр нь шиврээ ба аадар гэж ангилна.
Тунадас үүсэх 3 зам. Чийгийг агуулсан агаар
адиабатаар хөрөхдөө шүүдэр цэгтээ хүрэх нь үүлний
тунадас орох үндсэн нөхцөл гэж дээр хэлсэн.
Адиабат хөрөлт нь хэд хэдэн шалтгаанаар үүснэ. Энэ
нь:
1) Газрын гадаргаас халсан агаарын босоо хөдөлгөөн,
2) Фронт дээр агаар өргөгдөх үед,
3) Уулын хажуугаарх агаарын өгсөх хөдөлгөөн зэрэг
юм.
Үүл бол агаарын адиабат хөрөлтийн үр дүн учир
үүлнээс орох тунадас (бороо, цас, мөндөр, мөсөн
туйлаадас) дээрх 3 замаар үүсдэг.
1. Конвекцийн тунадас:

6. Энэ нь агаарын конвекцийн урсгалаас болж үүснэ.
Конвекц гэдэг нь халсан агаарын босоо чиглэлийн
хөдөлгөөнийг хэлдэг.
Конвекцийн улмаас дээш өргөгдөж буй агаарын
температур адиабатаар буурсаар шүүдэр цэгтээ
хүрэхэд конденсаци үүсч тунадас орох нөхцөл
бүрдэнэ (Зураг).
Конвекцийн тунадас экваторын бүслүүрт зонхилно.
Учир нь тэнд даралт бага, их халах тул агаарын
конвекц эрчимтэй явагдана. Бусад газар агаарын
конвекц харьцангуй бага талбай дээр үүсэх тул
конвекцийн тунадас ч мөн адил багахан газар нутгийг
хамарна.
2. Фронтын буюу циклоны тунадас.

7. Ийм хэлбэрийн тунадас нь агаарын фронт дагууд
үүсэх бөгөөд сэрүүн болон ба өндөр өргөрөгт их
тохиолдоно. Учир нь агаарын орчил урсгалын
нөлөөгөөр тропикоос туйлын зүг шилжиж байгаа
дулаан агаар туйлаас экваторын зүг шилжих хүйтэн
агаарын массын уулзвар газар энэ тунадас үүснэ.
Энэ хоѐр төрлийн агаар нягтын зөрүүнээс болоод
амархан холилдож нэгдэхгүй. Хүйтэн, хүнд агаар нь
хөнгөн, дулаан агаарын доогуур шургаж түүнийг
дээш өргөнө (Агаарын дулаан ба хүйтэн фронтын
зургийг ажигла).
Хүйтэн ба дулаан фронтын алинд ч чийг их агуулсан
дулаан агаар (яагаад дулаан агаар их чийг агуулдаг
вэ?) хүйтэн агаарын дээгүүр өгсөн конденсаци
явагдаж, үүл үүсэн тунадас орно. Энэ нь фронтын
тунадас юм.
Фронтын тунадасыг бас циклоны тунадас гэж
нэрлэнэ. Учир нь циклоны үед дулаан, хүйтэн агаарын
масс нийлж фронт үүсгэн тунадас орох нөхцөлийг
бүрдүүлдэг (Зураг 18.26).
Дулаан фронтын үед Ns ба Аs (борооны давхраат ба
өндрийн давхраат) үүл үүсч тунадас хүч багатай буюу
зүсэр, шиврээ хэлбэртэй байдаг ч их талбайг хамарна.

8. Харин хүйтэн фронтын үед дулаан агаар нь түрэгдэн
дээш өргөгдсөнөөс бага талбайг хамарсан, эрч хүч
ихтэй тунадас ордог.
Энд Сb (борооны бөөн) үүл үүсч, гэнэт эхэлж гэнэт
зогсох аадар хэлбэрийн бороо, ширүүн мөндөр бууна.
St ба Sc (давхраат ба давхраат бөөн) үүлнээс зөөлөн
шиврээ тунадас ордог.
3. Орографийн тунадас:
Өндөр уулархаг газар агаар болон чийгийн байдалд их
нөлөө үзүүлнэ. (Оros-гэдэг нь грекээр "уул" гэсэн үг)
Агаар уулын хажууг даган дээш өргөгдсөнөөс болж
хөрөн конденсацид орж үүсдэг тунадасыг орографийн
буюу уулзүйн тунадас гэж нэрлэнэ.
Уулс болон өндөр газар тунадас ихтэй байдаг нь
үүнтэй холбоотой. Орографийн тунадас нь уулын
хажуугаас их хамаарна. Уулын салхин талын хажууг
даган өгсөж буй агаар нь конденсацийн түвшинд

9. хүрэхэд (тодорхой өндөрт болон уулын оройд) чийг
нь тунадас болон бууж уулыг давахдаа хуурай болно.
Түүнчлэн уруудаж буй учир температур нь нэмэгдэж
харьцангуй чийг нь улам багасна.
Үүний нэг тод жишээ бол Номхон болон Энэтхэгийн
далайгаас ирсэн чийглэг агаар Хянганы уулс,
Гималайн нурууг давж ирэхдээ хуурайшсаны улмаас
Говь, Такла-Макан зэрэг том цөлүүд үүссэнээс гадна
манай Дорнодын тал тунадас багатай байх нөхцлийг
бүрдүүлжээ.
/Зураг дээр дарж томоор үзээрэй/
Мөн Хойд Америкийн Байцат уулын баруун хажууд
Номхон далайгаас салхиар туугдан ирэх агаарын бүх
чийг тунадас болон унаж харин зүүн хажууд нь орших
Колумбын тал хуурай байдаг нь мөн дээрх
шалтгаанаас болно.
Мөндөр.
Мөндөр зөвхөн борооны бөөн (Сb) үүлнээс үүсдэг.
Агаарын температур их үед хөөрөх урсгал нь 4-6 км

10. өндөрт хүрч -10, -15 С -д цасан ширхэг үүснэ.
Хөлдсөн ус дулаан ялгаруулах ба цасан ширхэгүүд нь
уруудах явцдаа усан дусалтай нэгдэн томорно.
Гэвч хүчтэй хөөрөх урсгалын улмаас үүлний хүрээнд
хэд хэдэн удаа дээш доош өргөгдөж уруудах байдлаар
мөсөн талстын хэмжээ улам томорно. Ингэж мөндөр
орох боломж бүрдэнэ. Мөндрийн хэмжээ нь 5 мм-10
мм түүнээс ч их байж болно.
Газрын гадарга дээр үүсдэг тунадасны хэлбэрүүд
Усны уурын конденсаци агаарт явагдахаас гадна
газрын гадарга дээр явагддаг. Ийм конденсацийн үр
дүнд шүүдэр, шингэн хөнгөр, цан, хяруу, хатуу
хөнгөр, мөстлөг зэрэг үүсэх бөгөөд эдгээр нь гадарга
дээр үүсч тунадасны хэлбэрүүд юм.
Шүүдэр.
Дулаан улиралд агаарын доод давхарга манангүй үед
үүсдэг жижиг усан дуслууд бөгөөд агаарт чийг
ихэдсэнээс болж үүснэ. Харьцангуй чийг 100%
болоход гол төлөв ургамлын гадарга, навчин дээр
шүүдэр үүсдэг. Энэ нь "Е" нь хэвээр боловч "е"
нэмэгдсээр "Е=е" болж буй хэрэг юм.
Шөнийн цагт шүүдэр унах ба нар гарч агаар
дулаарахад ууршиж арилна. Энэ нь дулаан агаар
чийгийг шингээдэгтэй холбоотой. Англид тал газар
үүсдэг шүүдэр жилд 10-30 мм тунадас болдог ажээ:

11. Хяруу.
Шүүдрийн нэг адил конденсацийн хэлбэр боловч чийг
ихэдсэнээс бүс температур буурснаас болж үүсдэг
жижиг мөсөн талстууд юм. Өөрөөр хэлбэл "Е" нь
буурч "е"-тай тэнцүү болж буй хэрэг юм. Хөрс,
ургамлын гадарга цацраг алдах (туяарал) замаар
шүүдэр цэг хүртлээ хөрөхөд шүүдэр үүсдэг. Нар
мандаж агаарын температур нэмэгдэхэд хяруу арилна.
Цан.
Үүсэх зам нь шүүдэртэй адил боловч тогтвортой
хасах температуртай болсон үед үүснэ. Цонхны шил,
тааз зэрэг ямар нэг гадарга дээр цан үүсэх ба удаан
байвал хатуурч нягтран мөс хэлбэрт шилжин улам
зузаарна.
Сагсарга.
Сэвсгэр цагаан талст, модны мөчир, шонгийн
хоорондох төмөр утсан дээр үүсдэг. Цантай төсөөтэй
боловч үүсэх нөхцөл, хэлбэрээр ялгаатай.
Шингэн өнгөр.
Хальс байдлаар тогтох усан бүрхэвч юм. Хүйтэн цаг
агаарын дараа харьцангуй чийглэг дулаан агаарын
адвекцийн үед үүснэ. Жишээ нь: цонхны шил хөлрөх
нь үүний жишээ юм.

12. Тунадасны хуваарилалт
Дэлхийн гадаргад жил бүр 520 мянган км куб агаарын
хур тунадас орно. Үүний 79% нь далай тэнгис дээр,
бусад 21% нь хуурай газар буудаг байна.
Гэвч энэ нь дэлхийн гадар янз бүрийн нутгуудад
харилцан адилгүй. Зарим газар маш их тунадас унадаг
байхад зарим газар хэдэн арван жилээр хуурай байх ч
явдал бий.
Дэлхийн гадарга дээрх тунадасны хуваарилалт нь
далай-агаар мандал-эх газар гэсэн системийн
харилцан үйлчлэлийн үр дүн юм.
Ялангуяа нарны цацраг, ус-агаарын массын дулааны
шинж чанар, агаар ба усны орчил хөдөлгөөн, эх
газрын хэлбэр хэмжээ, өргөргийн байрлал зэрэг хүчин
зүйлс нөлөөлнө.
Түүнчлэн агаарын массын хэвтээ шилжилт, далайн
хүйтэн ба дулаан урсгал, эх газрын хэлбэр хэмжээ,
хотгор гүдгэрийн онцлог зэрэг нь нөлөөлнө. Ерөнхий
байдлаар үзвэл халуун бүслүүрт тунадас их, хүйтэн
бүслүүрт бага байна.
Учир нь ус агаарын температур ба нарны цацраг нь
ууршилтыг тодорхойлдог. Нарны цацрагийг ихээр
авдаг экваторын орчмын нутгууд ууршилт ихтэй.

13. Дэлхийн гадарга дээр жилд унах тунадасны бараг тэн
хагас нь зөвхөн хойд ба өмнөд өргөргийн 20°-ын
хоорондох нутгуудад унадаг. Гэтэл нарны цацрагийг
бага авдаг хоѐр туйлын бүслүүрт жилийн тунадасны
дөнгөж 4 хувь нь ноогддог байна.
Экваторын бүслүүрт жилийн тунадасны дундаж
хэмжээ 2000 мм байхад туйлын орнуудад 200 мм юм.
Жилд унах тунадасны дундаж хэмжээ (мм-ээр)
Өргөрөг Хойд Өмнөд
0-10 1677 1872
10-20 763 1110
20-30 513 607
30-40 501 564
40-50 561 868
50-60 510 976
60-70 340 100
70-80 194 10
Агаар мандлын динамик хөдөлгөөн нь тунадасыг
дахин хуваарилдаг. Өгсөх дулааны конвекц, уулзүй,
хэвтээ агаарын массын шилжилт, чийгийг дахин
зөөнө. Мөн далайн хүйтэн-дулаан урсгалууд үүнд
нөлөөлнө.

14. Агаарын орчил хөдөлгөөн нь далайгаас хуурай газар
луу чийгийг зөөх, түүнийг хуваарилахад оролцоно.
Далайн хүйтэн, дулаан урсгал нь ууршилтанд
нөлөөлнө. Эх газрын зах хаяа орчмын нутаг чийглэг
байхад, төв рүүгээ хуурайшдаг.
Эх газрын талбай том байх тусам түүний төв хэсгээр
нь агаарын тунадас багатай байна. Уулархаг оронд
салхин талын хажуу нь илүү чийглэг байхад нөгөө
хажуу хуурай байх жишээтэй.
Ийнхүү тунадасны жилийн явц нь агаарын ерөнхий
орчил урсгалаас болон орон нутгийн физик-газарзүйн
онцлогоос хамаарна.
Дээр дурдсан хүчин зүйлсийн үр дүнд дэлхийн
гадарга дээрх тунадасны хуваарилалт нь бүслүүрлэг
зүй тогтолтой болжээ.
Дэлхийн хур тунадас

15. Даралт ямар байхаас хамааран агаарын өгсөх уруудах
хөдөлгөөн явагдах тул даралт их газар тунадас бага,
даралт бага газар тунадас их унах нөхцөл бүрддэг.
Ийм дэлхийн гадарга дээрх тунадасны бүслүүрлэг зүй
тогтол нь агаарын даралтынхаас эсрэг их, бага
гэхчлэн салаавчлан оршино.
Тухайлбал, экваторын бүслүүрт тунадас их, тропикт
бага. Сэрүүн бүслүүрт их, туйлын бүслүүрт бага
байна (эдгээр бүслүүрт даралт ямар байдгийг сана).
Тунадас орох орохгүй байх нөхцөл
Тунадас орохгүй байх
Тунадас орох нөхцөл
нөхцөл
Агаар мандалд явагдах
Антициклон үүсэх
дулааны конвекц
Агаар уруудах
Агаарын фронт үүсэх явдал
хөдөлгөөнд орох
Уулын хажуугаар агаар Уулын хажууг даган
өгсөх агаар уруудах
Экваторын бүслүүрт-
Жилд дунджаар 1000-3000 мм хур бороо орно.
Амазонк, Төв Африк, Гималайн өмнөд хажуу, Зондын
арлууд, ялангуяа пассатын чийглэг агаарын масс

16. өргөгдөж байдаг уулын хажуунуудад бүр ч их тунадас
унадаг.
Жишээ нь: Гималайн өмнөд хажууд тунадас 12000 мм
хүрдэг байна (Хүснэгт 18.4).
Хүснэгт 18.4 Тунадас их, бага унадаг газрууд
Дэлхийн тунадас хамгийн Дэлхийн тунадас хамгийн
их ордог газрууд бага унадаг газар
Хавайн арлууд-11684 мм Атакамын цөл-0.8 мм
Гималайн Черрапунжи Вади Хальфа (Судан) 2.5
тосгон 11633 мм мм
Камеруны уулсын хажуу-
Аден-43.9 мм
10284 мм
Колумбын Анд-8992 мм Мулка-(Австрали) 102.9 м
Тропикийн бүслүүрт-
Энд тунадас бага, жилд дунджаар 200 мм хүрэхгүй
шахам хур бороо ордог. Ийм ч учраас дэлхийн
томоохон цөлүүд энэ бүсэд байрлажээ.
Жишээ нь: Сахарын цөл, Калахарийн цөл, Австралийн
их элсэн цөл гэх мэт. Гэвч дотоод ялгаа ихтэй, эх
газруудын зүүн эргээр (Флорида, Бразил, Зүүн Өмнөд
Ази, Зүүн Өмнөд Африк, Дорнод Австралид) тунадас

17. ихтэй. Энэ нь пассатаар зөөгдөж ирэх чийгээс болж
байгаа юм.
Иймд энэ хэсгийг чийглэг тропик гэж нэрлэнэ.
Сэрүүн бүслүүрт-
Х.ө. ба ө.ө. 32°-аас хоѐр тийш туйл тал руугаа тунадас
аажмаар нэмэгдэнэ. Ялангуяа 40° ба 60°-ын өргөргийн
хооронд нэлээд их байдаг.
Энд дунджаар 500-900 мм тунадас орно. Сэрүун
бүслүүрт тунадас их унах нь -баруун зүгийн салхи
(Еврази, Америкийн баруун хойд, Өмнөд Анд),
циклоны үйл ажиллагаа, Зүүн Азийн муссон, сэрүүн
фронт зэргээс шалтгаална.
Гэвч дотроо ялгаа их. Дэлхийн хойд хагасын сэрүүн
бүслүүрт тунадас баруун хэсэгт нь их, төв хэсэгтээ
маш бага /Монгол орны уур амьсгал үүнд хамаарна/,
250 мм-ээс хэтрэхгүй байхад зүүн талдаа дахин ихсэх
байдлаар гурван ялгаа харагдана.
Туйлын бүслүүрт-
Тунадас дахин багасна. Жилд 100-250 мм-ээс бага
байна.
Эндээс үзвэл дэлхий дээр тунадас ихтэй 3 бүслүүр
(экваторын болон сэрүүн), тунадас багатай 4 бүслүүр
(тропикийн ба туйлын тус бүр 2), нийт тунадасны

18. хуваарилалтын 7 бүслүүр байдаг байна.
Тунадасны хуваарилалтыг картан дээр изогиетээр
дүрслэн үзүүлнэ