Iliret flisnin nje gjuhe qe dallohej nga popujt e tjere te asaj kohe ne Ballkan. Ajo ishte një gjuhë e veçantë indoevropiane, që kishte lidhje afërie ku më të largët e ku më të afërt me gjuhë të tjera të gadishullit dhe jashtë tij. Janë gjetur elemente të përbashkëta sidomos me trakishten. Nga ilirishtja e Ballkanit gjer tani nuk është gjetur gjë e shkruar dhe është menduar se nuk ka qenë e shkruar. Gjuhët greke dhe latine që hynë më parë në Iliri si gjuhë kulture, tregtare ose si gjuhë zyrtare administrative, nuk u bënë kurrë gjuhë të të gjithë popullit, i cili vazhdoi të ruajë në jetën e tij të përditshme të folmen e vet.

1. 1
Punoi:xhonatanekmekciu
Grupi iv
Klasa vi a

2. 2
1.Shkrime per iliret nga autoret e antikitetit.
1.Herodoti
Eshte i pari qe e quajti me emrin ilire popullsine qe jetonte ne veri te grekeve dhe ne lindje te
trakeve.Ai fliste per thellesine e tokave ilire,per pjesen ne verilindje,ku ne rrjedhen e poshtme te
lumit Angros(Morava e sotme jugore)ata kufizoheshin me popullsine e Tribaleve.
Dy raste kur Herodoti i permend iliret kane te bejne me kufijte lindore te tyre,ku ata takohen me
maqedonet.Keto te dhena ai i mblodhi vete ne njerin nga udhetimet e tij ne thellesi te Ballkanit
midis viteve 455-452 p.Kr.Herodoti i hapi ilireve dyert e historise antike.
2.Tukididi

3. 3
Perdori per here te pare fjalen barbare per te bere dallimin midis grekeve dhe jogrekeve.Ashtu si
Herodoti,pjesen veriore te barbareve ai e quan ilire.Te dhenat e Tukididit na bejne te kuptojme se
fqinjet veriore te grekeve ,pra iliret,moren pjese ne ngjarjen e madhe te Luftes se Peloponezit jo
vetem si te ftuar por dhe si pjesemarres te nje historie te re qe nuk ishte vetem e Greqise.
3.Aristoteli.
Ai shkruan:Ne tregun mes Mentorise dhe Istrise,sillet dhe tregtohet vere prej Adriatikut me
amfora te Korkyres.Kjo gje behet e besueshme nga germimet arkeologjike ne Belsh,ku jane
gjetur enet e para te nje stili gjeometrik grek.
2.KULTURADHE JETAE ILIREVE.

4. 4
Kultura ilire u formua me tiparet e saj karakteristike,u krijua ne truallin historik te vete ilireve.
Iliret kane qene nje nga popujt me te medhenj te Antikitetit.Ata jetonin pothuaj ne tere Ballkanin
veri-perendimor.Fjala ILIR ishte nje emer qe permblidhte disa fise dhe jo nje fis te vetem .
Ne epoken e hekurit ne truallin ilir u dalluan disa grupe kulturore:
 Grupi jonik ose epirotet
 Thesprotet,moloset dhe fiset e tjera me te vogla te zonave jugore
 Grupi adriatiko-jugor ose taulanto-ardian
 Grupi i devollit ose dasaret ne juglindje te Shqiperise
 Grupi pelagon ne Maqedonine Perendimore
 Grupi paion ne Maqedonine Lindore
 Grupi pirust ne Shqiperine Verilindore
 Grupi dardan ne Kosove
 Grupi liburn ose verior-adriatik etj.

5. 5
Ne Iliri kishte qytete qe njohen zhvillim te madh,si:Dyrrahu,Apollonia etj. te cilat ishin qytete
koloniale.Ne keto qytete vihej re nje kombinim i zejtarise e te tregetise me bujqesine.Ne
Apolloni kishte dhe ara jashte qytetit. Burimet e shkruara dhe ato arkeologjike dëshmojnë se,
gjatë kësaj periudhe, ilirët merreshin si dhe më parë kryesisht me bujqësi dhe me blegtori.
Bujqësia u zhvillua sidomos në zonat fushore dhe në përgjithësi në krahinat pjellore të vendit.
Ilirët kultivonin në këtë kohë të gjitha llojet e drithërave. Jo rastësisht, krahina të veçanta ilire, si
Paionia dhe Thesprotia, përmenden që në eposin homerik si vende frytdhënëse dhe pjellore,
d.m.th. të përshtatshme për kulturat bujqësore.
Ilirët shfrytëzonin në këtë periudhë edhe bletët, prej të cilave ata siguronin mjaltin dhe dyllin.
Sipas Aristotelit, taulantët e përdornin mjaltin edhe për të bërë një lloj pijeje të ngjashme me atë
të verës së ëmbël dhe të fortë.
Tek ilirët ishte e zhvilluar edhe blegtoria, madje në krahinat e brendshme malore ajo përbënte
bazën kryesore të ekonomisë së tyre. Hesiodi duke e cilësuar Helopinë si një fushë shumë
pjellore dhe me livadhe të gjera, shton se ajo është e pasur me tufa delesh dhe me qé .

6. 6
Krahas blegtorisë, ilirët merreshin edhe me gjueti, megjithëse kjo veprimtari nuk luante ndonjë
rol aq të rëndësishëm në jetën ekonomike të tyre. Të përmendur ishin në atë kohë qentë e gjahut
të Mollosisë, por akoma më të shquar ata që ruanin kopetë e bagëtive. Këta të fundit sipas
burimeve të shkruara, ua kalonin qenve të tjerë për trupin e tyre të lartë dhe guximin e madh në
kacafytje me bisha të egra.
Skenat e gjuetisë së ilirëve na janë pasqyruar edhe në artin figurativ ilir të kësaj kohe. Për t’u
përmendur në këtë drejtim janë ato që zbukurojnë vazot me fund të ngushtë (situlat) prej bronzi
të zbuluara në krahinat veriore të Ilirisë. Nga kafshët e egra më tepër çmoheshin derri, dreri etj.
Dreri u jepte gjahtarëve ilirë jo vetëm mishin dhe lëkurën, por edhe brirët prej të cilëve ata
punonin vegla të ndryshme dhe zbukurime.

7. 7
Në Dyrrah e në Apoloni shtresa e skllevërve përbënte forcën kryesore të fuqisë punëtore. Ajo
ndahej në tri kategori: në skllevër të qytet-shtetit skllavopronar, të cilët punonin në punishtet e
tjegullave dhe të tullave, në thyerjen, transportimin dhe në skalitjen e gurëve, në përpunimin e
metaleve e në prerjen e monedhave, pra në punët më të rënda. Të shumtë ishin edhe skllevërit
privatë që përbënin kategorinë e dytë, të cilët shërbenin në ekonomitë shtëpiake.
Një pjesë të popullsisë, gjithmonë në rritje, e përbënin “të huajt”, kategoria e tretë ose banorët
me origjinë ilire. Këta në dhjetëvjeçarët e parë ishin të privuar nga të drejtat shoqërore dhe
politike.
Iliret ishin te organizuar mire dhe ushtarakisht. Ne lufte me keltet, ardianet arriten t'i debonin ata
pertej lumit Narona, kurse ne jug arriten te rrezonin mbreterite e vjetra te enkelejve e te
taulanteve, duke e shtrire pushtetin e tyre ne tere Ilirine e Jugut.
Pas vdekjes se Pleuratit ne vitin 250 p.e.s erdhi ne fron Agroni, i biri i tij, i cili sundoi për 20
vjet. Gjate sundimit te Agronit shteti ilir beri hapa te medhenj perpara ne fushen ekonomike,
politike dhe ushtarake. U krijua nje ushtri e forte dhe nje flote e fuqishme,
Ne vitin 229 para eres se re Teuta iu drejtua qyteteve bregdetare.
Meqenese Dyrrahu dhe Isa rezistuan, flota ilire nen komanden e Dhimiter Farit iu
drejtua Korkyre dhe pasi shpartalloi floten greke, e pushtoi ate. Keto fitore e bene Mbreterine
Ilire nje nga fuqite me te medha te pellgut te Mesdheut.

8. 8
Ilirët e kohës së hekurit jetonin në fshatra dhe në vendbanime të fortifikuara. Të parët nuk njihen
dhe aq mirë për arsye se nuk janë gjurmuar në mënyrë të mjaftueshme. Në burimet e shkruara ato
dokumentohen nga fundi i kësaj periudhe, në fiset më jugore ilire, nëpërmjet Pseudo-Skylaksit, i
cili thotë se kaonët, thesprotët dhe molosët banonin në fshatra. Ky njoftim i shkurtër, që me sa
duket i referohet një burimi më të hershëm, nuk ndihmon shumë për të krijuar një ide të qartë
mbi karakterin e këtyre vendbanimeve.
Me sa mund të gjykohet nga të dhënat arkeologjike, vendbanimet fshatare ilire të kësaj kohe
formoheshin nga grupe shtëpish të grumbulluara sipas njësive shoqërore që përfaqësonin, d.m.th.
mbi bazën e një familjeje të madhe patriarkale ose të një grupi familjesh të tilla, që i përkisnin
një vëllazërie. Në të gjitha rastet ato paraqiten si vendbanime të vogla e të shpërndara pranë
tokave bujqësore.
Qytetet kishin pamjen e tyre arkitektonike.Materiali kryesor per ndertimin e banesave ishte
qerpici,kurse themelet ndertoheshin me gur ranor.
Punimet ishin me cilesi te larta artistike,gje qe deshmon se arti ishte pjese e rendesishme e jetes
se ilireve.Kjo duket dhe nga skulpturat e shumta te gjetura nen shtresat e shekujve.Punimi i
gureve ne muret rrethues,punimi i terrakotave,mermerit ne ene apo stela varri tregon interesin e
ilireve lidhur me to. . Në këtë drejtim përveç vlerave artistike, këto monumente përbëjnë edhe një
burim historik të dorës së parë për njohjen e jetës dhe të koncepteve të shoqërisë ilire në shek.
VI-V p.e.sonë.

9. 9
Te dhenat arkeologjike deshmojne se ne gjysmen e dyte te shek.V p.Kr. filloi prerja e
monedhave te Dyrrahut e Apollonise.Simbolet e tyre perserisnin ato te Korkyres,duke pasur ne
faqe nje lope me vicin duke pire qumesht,dhe nga ana tjeter nje katror me ornamente.
Vendosja e varreve në tuma përreth një varri më të hershëm të pasur dhe qendror, si dhe
shoqërimi i të vdekurit në varr me objekte të ndryshme, tregon se tek ilirët e periudhës së
hershme të hekurit ishte i zhvilluar dhe kulti i të parëve, si edhe besimi mbi jetën e përtej varrit.
Nga germimet e tumave jane sjelle nje numer te dhenash:te vdekurit shoqeroheshin per ne
banesen e fundit me objekte te shumta si:byzylyke argjendi,vathe e gjerdane ari etj.Iliret ishin
besimtare.Tempulli i perendise Apollon,i punuar me gur gelqeror,me mbishkrime te vjetra e e
tregon kete. Përsa u përket besimeve të ilirëve të epokës së hekurit, ato nuk ndryshonin prej atyre
të epokës së bronzit. Një rol të madh vazhdon të luajë kulti i tokës mëmë i lidhur me pjellorinë e
saj dhe me zhvillimin e bujqësisë në përgjithësi. Shumë e përhapur tek ilirët ishte adhurimi i
diellit. Një kult tjetër shumë i zhvilluar tek ilirët, sidomos tek ata të krahinave jugore, ishte dhe
gjarpri si simbol i pjellorisë ,si qenie mbrojtëse nga syri i keq etj.

10. 10
Ilirët besonin edhe në ekzistencën e fuqive mistike, që rronin midis tyre dhe u shkaktonin
njerëzve sëmundjet dhe fatkeqësitë e tjera shoqërore. Për t’i larguar këto të këqija, ilirët sajuan
forma të ndryshme varësesh .
Iliret merreshin dhe me sport.Nga te dhenat thuhet se ne Olimpiaden 66(viti 515 p.Kr.)fitues doli
detari Kleosten nga Dyrrahi.Ata merreshin dhe me hedhje shtize,disku etj.Kjo gje vertetohet nga
figurinat e bronxit te gjetura ne Amantia,apo dhe nga rrenojat e stadiumit te Amantias,i ndertuar
rreth mesit te shek.III p.Kr.
4.Fjale nga iliret
Iliret flisnin nje gjuhe qe dallohej nga popujt e tjere te asaj kohe ne Ballkan. Ajo ishte një gjuhë e
veçantë indoevropiane, që kishte lidhje afërie ku më të largët e ku më të afërt me gjuhë të tjera të
gadishullit dhe jashtë tij. Janë gjetur elemente të përbashkëta sidomos me trakishten.
Nga ilirishtja e Ballkanit gjer tani nuk është gjetur gjë e shkruar dhe është menduar se nuk ka
qenë e shkruar. Gjuhët greke dhe latine që hynë më parë në Iliri si gjuhë kulture, tregtare ose si
gjuhë zyrtare administrative, nuk u bënë kurrë gjuhë të të gjithë popullit, i cili vazhdoi të ruajë në
jetën e tij të përditshme të folmen e vet.
Nga gjuha e ilirëve kanë mbetur disa materiale, por që nuk janë të mjaftueshme: fjale shumë të
pakta të së folmes së përditshme , dhe sidomos një numër i madh (rreth 1 000) emrash të
përveçëm, emra personash, perëndish, fisesh, vendesh dhe disa emra lumenjsh e malesh. Fjalët
ilire i kemi në formën që na janë dhënë prej autorëve grekë e latinë, jo në formën origjinale të
tyre. Ndër ato fjalë mund të përmenden: rhinos = mjegull, sabaia = birrë meli etj. Emrat e
përveçëm ilirë që na janë transmetuar në burimet e shkruara antike (autorë grekë e latinë,
mbishkrime greke e latine, monedha të territorit ilir) përbëjnë materialin kryesor që kemi prej
ilirishtes së Ballkanit. Studiues të ndryshëm kanë përcaktuar si ilire edhe një numër fjalësh të
ndeshura në gjuhët e tjera të lashta ose në gjuhët e sotme të Evropës, duke i marrë ato si huazime
nga ilirishtja ose si të trashëguara prej saj. Shumica e tyre janë të diskutueshme, Ndër to
përmendim: lat. mannus = kalë i vogël, krhs. shqipen maz/mëz; gr. balios = i bardhë, me pulla
të bardha, krhs. shqipen balë; gr. kalibe = kasollë;

11. 11

12. 12

13. 13
4.Mbreteria dardane.
Dardanet ishin nje popullsi e rendesishme.Gjeografi grek i shek.I p.Kr.Straboni shprehet se:...nga
ana e Adriatikut jane fiset ilire,ne kufi me Thesaline eshte mali i Rodopit dhe nga ana tjeter ne
veri viset ilire,d.m.th. vendi i dardaneve. Permendja e disa fiseve dardane si :galabret,thunate etj.
deshmon se ata formonin nje bashkesi te madhe me shtrirje gjeografike qe perputhet me Kosoven
dhe Rrafshin e Dukagjinit.
Qyteterimi mesdhetar arriti ne Dardani permes Adriatikut,neper luginen e Drinit.Ne shek.VI-V
p.Kr.u ndertohen vendbanimet e para si fortifikime.Jeta ne to ishte e thjeshte:banesat ishin prej
druri,por ato ishin vende ku behej shkembimi ne natyre i prodhimeve bujqesore dhe
artizanale,kryesisht i armeve,veglave te punes,qeramikes etj.Djathi dardan ishte n je prodhim qe
pelqehej shume nga fqinjet. Një degë gjithashtu e rëndësishme në jetën ekonomike të dardanëve
ka qenë xehtaria, nxjerrja dhe përpunimi i metaleve.Argjendi dardan luajti rol te madh ne
prodhimin e monedhave. Nga mesi i shek. IV p.e.sonë disa nga vendbanimet e fortifikuara të
tipit gradina zëvendësohen me qendra urbane. Ato u ngritën pranë xeherorëve ose në rrafsh e në
udhëkryqet tregtare. Damastioni ishte një prej qyteteve të hershme, i cili u ngrit afër minierave të
argjendit rreth shek. V p.e.sonë. Në njoftimet fragmentare të autorëve antikë ato quhen me termat
polis, urbs, oppidum. Straboni përmend si të tilla Scupi, Naisi, Ulpiana pararomake,
Novobërda etj. Qyteti Sitnia, në veri të Pelagonisë, përmendet si qendër e rëndësishme.

14. 14
Ptolemeu, autor i shek. II e. sonë përmend katër qytete të vjetra dhe të rëndësishme të Dardanisë:
Naissos, Arribantion, Ulpianon dhe Scupi.
Duke iu referuar burimeve e të dhënave arkeologjike mund të mendohet se në shek. III-II ato
kishin filluar të merrnin tiparet e qendrave urbane. Objekte të tilla, si vegla pune, stoli e
prodhime qeramike që janë zbuluar në disa qendërbanime të fortifikuara dhe që janë prodhime
vendase, dëshmojnë për transformimin e tyre në qendra zejtare. Monedhat maqedone, ato të
Damastionit e të qyteteve Dyrrah e Apoloni etj., si edhe objekte të ndryshme të importuara duhen
marrë si tregues të këmbimit mall-para dhe të një veprimtarie tregtare mjaft të gjerë që arrinte
deri në Adriatik e në detin Egje.
Mbretëria Dardane, si një organizëm politiko-ushtarak i veçantë ka pasur mënyrën e vet antike të
prodhimit. Jeta ekonomike në Dardani ka qenë mbështetur në radhë të parë në zhvillimin e
bujqësisë. Rrafshinat e Dardanisë kanë qenë pjellore dhe të përshtatshme për të gjitha degët e
bujqësisë. Bujqësia duke qenë dega kryesore e ekonomisë, ka bërë që te dardanët të mbizotërojë
popullsia fshatare.
Te dardanët ka pasur edhe një shtresë të fuqishme fshatarësh të lirë, të cilët bashkë me zejtarët e
lirë kanë luajtur një rol të rëndësishëm në jetën ekonomike të vendit. Edhe gjatë pushtimit
romak, kur skllavëria si sistem ekonomiko-shoqëror u përhap në një shkallë të gjerë, fshatarët e
lirë mbetën një forcë e madhe në provincën e Dardanisë.
Në marrëdhëniet me fqinjët Mbretëria Dardane, ashtu si shtetet e tjera, përfaqësohej nga
mbretërit, të cilët janë përpjekur të mbrojnë interesat e shtetit të tyre edhe nëpërmjet lidhjeve
martesore.

15. 15
Në Mbretërinë Dardane pushteti mbretëror ishte i trashëgueshëm. Mbreti komandonte dhe
dispononte fuqinë ushtarake të të gjithë dardanëve. Nga ato pak burime që njihen, del se ushtria
dardane ka qenë një ushtri e rregullt, e organizuar mirë, në bazën e së cilës qëndronte falanga me
tetë mijë luftëtarë. Ajo ishte një ushtri e përbërë nga këmbësorë të armatosur rëndë, që
manovronte në luftë sipas një taktike të veçantë.
Lajmet e para mbi ngjarjet e rendesishme politike ne Dardani dalin ne shek.III p.Kr. lidhur me
dyndjet e galeve. Sipas njoftimit të Justinit, në vitin 279 p.e.sonë “mbreti i dardanëve” kishte
dërguar delegatë te mbreti maqedon Ptoleme Kerauni për t’i ofruar një ndihmë ushtarake prej 20
mijë luftëtarësh në luftën kundër keltëve. Ndonëse nuk njihet emri i sundimtarit të dardanëve,
dihet se këta të fundit kishin mbretërinë e tyre, e cila tashmë ishte një forcë politike-ushtarake e
fuqishme. Ndryshe nuk ka si shpjegohet ndihma prej 20 000 luftëtarësh që mbreti dardan i ofroi
shtetit maqedon. Ky veprim i sundimtarit të dardanëve duhet parë si një tregues i fuqisë së
Mbretërisë së Dardanëve dhe, ndoshta, edhe si një përpjekje për të ndryshuar marrëdhëniet me
fqinjët jugorë.
Pas këtyre ngjarjeve, në burimet e shkruara antike, për katër dekada nuk ka ndonjë lajm për
dardanët.
Në gjysmën e dytë të shek. III p.e.sonë rifilluan luftërat midis Mbretërisë Dardane dhe shtetit
maqedon. Shkaku i fillimit të luftërave duket se ka qenë politika pushtuese e sundimtarëve
maqedonë kundrejt fqinjëve të tyre iliro-veriorë dhe në mënyrë të veçantë pushtimi i truallit të
paionëve. Paionët herëpashere janë ngritur kundër pushtuesve maqedonë dhe, duke u bashkuar
në aleanca antimaqedone, kanë mundur të çlirohen. Një aleancë e vjetër, më tepër se sa një
pushtim, duhet të ketë ekzistuar midis dardanëve e paionëve, sepse nuk mund të shpjegohen
ndryshe të dhënat e autorëve antikë sipas të cilëve, sa herë që paionët fitonin pavarësinë,
dardanët e kishin të hapur rrugën drejt Maqedonisë.
Luftërat dardano-maqedone vazhduan edhe gjatë sundimit të Antigon Dozonit, kur iniciativa e
luftës kaloi në duart e Maqedonisë, e ndihmuar edhe nga gjendja e re e krijuar nga aleanca me

16. 16
shtetin ilir. Antigon Dozoni mundi të nxirrte dardanët jashtë Maqedonisë e Paionisë dhe nga të
gjitha viset që kishin pushtuar në vitet e fundit të sundimit të Demetrit II.
Politikën antidardane e zbatoi më me force pasardhësi i Dozonit, Filipi V. Luftërat që zgjidhnin
në favor të tyre çështjen e vartësisë së paionëve, e dobësuan mjaft Maqedoninë dhe u bënë një
pengesë serioze për realizimin e ndërhyrjeve ushtarake që synonin rivendosjen e pushtetit
maqedon në Greqi.
Në luftën e dytë romako-maqedone morën pjesë edhe dardanët. Edhe në këtë luftë maqedonët i
konsideruan dardanët si armiq më të rrezikshëm. Në vitin 197 p.e.sonë, pas betejës së Kinokefalit
që përfundoi në favor të romakëve, u vendos një armëpushim midis Romës e Maqedonisë.
Dardanët, megjithëse luftuan përkrah romakëve, ndryshe nga shteti ilir, nuk patën asnjë përfitim,
kështu u bë e qartë politika e diferencuar e Romës dhe synimet e qëndrimi i saj ndaj shteteve të
ndryshme ballkanike. Pakënaqësia e krijuar tek paria dardane ndaj romakëve, pas ngjarjeve të
mësipërme, shkaktoi një të çarë të thellë në marrëdhëniet midis tyre. Ata filluan përsëri të bëjnë
një politikë të pavarur që e provon edhe fakti se etolët në vitin 190 p.e.sonë, u kërkuan dardanëve
ushtarë me pagesë në luftën kundër romakëve.
Por me gjithë pjesëmarrjen e tyre në koalicionin antimaqedon edhe pas mundjes përfundimtare
të Maqedonisë, dardanët nuk e morën Paioninë.
Katër legjionet e sjella nga Kurioni dhe ushtria romake që ndodhej në provincën e Maqedonisë
sulmuan Mbretërinë Dardane dhe u futën në Dardani. Burimet e shkruara romake nuk japin të
dhëna të drejtpërdrejta për atë se si u zhvillua kjo “luftë me dardanët”, që qe një luftë e vërtetë
për nënshtrimin e Dardanisë, si dhe për përfundimin e saj. Por dihet se ushtria romake ka gjetur
një qëndresë të fortë dhe u soll mizorisht me dardanët. Disa ngjarje të mëvonshme tregojnë se
dardanët edhe pse të dobësuar nga luftërat kundër romakëve dhe nga pasojat e tyre, vazhduan të
kundërshtonin politikën pushtuese të Romës.