2. सर्वसर्वसर्ाधारणपणे मानवसी शरीर आणिण त्यातील
जीवसनप्रक्रियाक्रिया सर्ुरळीतपणे चालू असर्तात.
• परंतु आणपल्या सर्भोवसताली असर्णारे सर्ूक्ष्मजंतू िकिंवसा
अन्य अपायकिंारकिं पदाथ र्व हवसा पाणी अन्न तसर्ेच इतर
किंाही माध्यमातून आणपल्या शरीरात प्रक्रवसेश किंरतात.

3. हे पदाथ र्व शरीरात गेल्यामुळे सर्वसर्वसर्ाधारण
पिरिस्थ तीत िनरोगी असर्णा-या शरीरातील
िनरिनराळ्या किंामांमध्ये अडथ ळे िनमार्वण
होतात.
• या अवसस्थ ेलाच रोग होणे असर्े म्हणतात.

4. खरे तर आणपल्या शरीरातील पांढ-या पेशी
अपायकिंारकिं पदाथ ार्थांना प्रक्रितकिंार किंरत असर्तात.
• पण रोगजंतूंचे प्रक्रमाण जास्त आणिण
पांढ-यापेशींची प्रक्रितकिंारशक्ती
किंमी असर्ल्यासर् माणूसर्
रोगांना बळी पडतो.
• आणजारी पडल्यानंतर व्यक्तीची
सर्ामान्य शािररीकिं िस्थ ती
मानिसर्किं िस्थ ती आणिण एकिंूण
स्वसास्थ्य िबघडलेले असर्ते.

5. रोगजंतूंचा आणपल्या शरीरात होणारा प्रक्रवसेश किंसर्ा
आणिण किंे व्हा होतो यानुसर्ार रोगांचे किंाही प्रक्रकिंार
आणहेत
• दुिषित अन्न, पाणी, हवसा तसर्ेच रोगी व्यक्तीचा सर्हवसासर् आणिण
सर्ंपकिंर्व ितच्या वसस्तू वसापरणे यांमुळे रोगजंतूंचा आणपल्या शरीरात
प्रक्रवसेश होऊ शकिंतो

6. रोगांचे प्रक्रकिंार
सर्ाथ ीचे
हवसामानातील
िवसिशष्ट बदलांमुळे
सर्ंसर्गर्वजन्य
रोगीव्यक्तीच्या
सर्तत सर्हवसासर्ामुळे
सर्ंपकिंर्व जन्यo
रोग्याच्या अथ वसा
त्याच्या वसस्तूंच्या
सर्तत सर्ंपकिंार्वने
किंॉलरा क्षय खरुज
िवसषिमज्वसर एन्फ्ल्यूएंझा गजकिंणर्व
एन्फ्ल्यूएंझा नायटा
हगवसण
डोळे येणे

7. कांजिजिण्या
• कारणे : श्वासावाटे तसेच रोगी व्यक्ती ितची भांजडी, कपडे यांजचा
संजपकर्क यातून िवषाणूचा िनरोगी व्यक्तीच्या शरीरात प्रवेश
• प्रमुख लक्षणे : त्वचेवर पाण्याच्या फोडासारखे पुरळ, ताप, डोके
दुखणे
• प्रितबंजधात्मक उपाय : एकदा कांजिजिण्या होऊन गेल्यानंजतर पुन्हा
होत नाहीत.

8. पोिलओ
• कारणे : दुिषत अन्न , पाणी , हवा , अितसूक्ष्म कण
• लक्षणे : ताप, लाल घसा, पाठ व पायांजच्या स्नायूत ताण,
अशक्तपणा , लुळेपणा , स्नायूंजची वाढ थांजबणे
• उपाय : लस, वैद्यकीय उपचार

9. रेबीजि
• कारणे : िपसाळलेले माकड , कुत्रा, मांजजिर, ससा हे प्राणी चावणे o
• लक्षणे : तीव्र डोकेदुखी, घशाच्या स्नायुंजना वेदना, पातळ पदाथर्क िपणे
अशक्य, पाण्याची भीती , बेभान होणे, हातपाय लुळे पडणे
• उपाय : जिखम साबणाने स्वच्छ धुणे , स्वत:ला व घरातील पाळीव
प्राण्यांजना प्रितबंजधक लस टोचून घेणे, कॉलरा प्रितबंजधक लस घेणे

10. क्षय
• कारणे : रोग्याच्या थुंजकीतून हवेमाफर्क त
• लक्षणे : खोकला, बारीक ताप, थुंजकीतून रक्त, वजिन घटणे, छातीत
दुखणे, श्वासोच्छवासास त्रास होणे
• उपाय : बीसीजिी लस, रुग्णास इतरांजपासून वेगळे ठेवणे, वैद्यकीय
उपचार

11. िवषमज्वर
• कारणे : दूिषत अन्न, पाणी, माशा
• लक्षणे : ठरािवक मुदतीचा ताप, छातीवर लाल पुरळ, डोकेदुखी ,
जिुलाब
• उपाय : प्रितबंजधात्मक लस, पाणी उकळून िपणे, बाहेरचे उघडे
पदाथर्क न खाणे, घरातले ताजिे स्वच्छ झाकलेले अन्न खाणे .
सावर्कजििनक स्वच्छता पाळणे

12. कॉलरा
• कारणे : घरमाशांजमुळे दुिषत झालेले अन्न व पाणी
• लक्षणे : उलट्या व जिुलाब, शरीरातील पाण्याची पातळी घटणे ,
पोटदुखी, त्वचा सुकणे, डोळे खोल जिाणे, पायात पेटके येणे
• उपाय : सावर्कजििनक स्वच्छता , उघड्यावरील अन्नटाळणे , पाणी
उकळून िपणे

13. आंत्रशोथ
• कारणे : संसगजर्गजन्य जीवाणू िवषाणू यांमुळे आतड्याच्या आतील
स्तराला आलेली सूज
• लक्षणे : पोटदुखी, ताप, उलटी, अन्नावरील वासना उडणे , वजन
घटणे, कधी जुलाब तर कधी बद्धकोष
• उपाय : िनधोक अन्नपाण्याचा वापर , वैयिक्तिक स्वच्छता

14. हगजवण
• कारणे : घरमाशांमाफतर्ग त दुिषत अन्न, पाणी, दुध यांतून
• लक्षणे : शुष्क शरीर, खोल डोळे, ओठ व तोंड कोरडे पडून सुकणे,
हातपाय गजार पडणे , नाडी मंदावणे
• उपाय : जलसंजीवनी , वैयिक्तिक व स्वयंपाकघर यांची स्वच्छता ,
उकळलेले पाणी, फतळे , पालेभाज्या धुवून िचरणे

15. एड्स
• कारणे : एच आय व्ही िवषाणूंचा संसगजर्ग
• लक्षणे : प्रतितकार शक्तिी कमी होणे व त्यामुळे आजारांना बळी पडणे
• उपाय : योग्य वैद्यकीय उपचार आिण रोग्याला मानिसक आधार देणे

16. शरीराच्या सवर्ग कायार्गमध्ये शरीरातील पाण्याला
अत्यंत महत्व आहे
• कॉलरा , हगजवण अशा आजारांमध्ये उलट्या, जुलाब यांमुळे
शरीरातील पाण्याची पातळी कमी होते. शरीर शुष्क होते.याला
िनजर्गलीभवन म्हणतात. िनजर्गलीभवनामुळे माणूस क्वचिचत मृत्युमुखी
पडण्याची शक्यता असते.
• जुलाब झाल्यास शरीरातील पाण्याची कमतरता भरून
काढण्यासाठी रुग्णाला जलसंजीवनी देतात.
• १ पेलाभर पाण्यात १ चमचा साखर आिण िचमुटभर मीठ घालून
हलवून ते पाणी (जलसंजीवनी) रुग्णाला िपण्यासाठी देतात.
• अितसार (जुलाब) झाल्यावर आतड्याची शोषण ियाक्रिया िबघडते
पण जलसंजीवनीतील साखर आतड्यात सहज शोषली जाते.
साखरेबरोबर मीठ व पाणी यांचेही शोषण होते आिण पुढील
वैद्यकीय उपचार िमळेपयर्यंत रोग्याला तात्पुरता आराम पडतो.
गजंभीर पिरिस्थती टाळता येते.

17. प्रतितबंधात्मक उपाय
रोगज झाल्यावर त्यावर उपाय करण्यापेक्षा रोगज होऊच नये. रोगजजंतू
शरीरात जाऊच नयेत आिण गजेले तरी त्यांचा नायनाट व्हावा
म्हणून घेण्याच्या काळजीला रोगज प्रतितबंध म्हणतात
वैयिक्तिक आिण सामािजक स्वच्छतेचे काही िनयम पाळणे तसेच
रोगज प्रतितबंधक लस घेणे यामुळे रोगजाला प्रतितबंध होऊ शकतो.

18. लसीकरण
• रोगजांचा प्रतसार रोखण्यासाठी शासनाकडून आरोग्यखात्यामाफतर्ग त
लसीकरण योजना राबवली जाते.
• यात साथीच्या रोगजाच्या काळात सवार्यंसाठी लस उपलब्ध असते
तसेच बाळाच्या जन्मापासूनच त्याच्यात रोगजप्रतितकारक शक्तिी
यावी म्हणून वाढीच्या वेगजवेगजळ्या टप्प्यांवर िविशष्ट रोगजांना
प्रतितबंध करण्यासाठी िनरिनराळ्या लसी टोचल्या जातात.

19. शासनाचा लसीकरण कायकर्यक्रम
• बी.सी.जी. - क्षयक
• िगुत्रिगुणी – घटसप र्य ,धनुवार्यत , डांग्यकाखोकला
• िगुद्विगुणी – घटसप र्य, धनुवार्यत
• धनुवार्यत
• कावीळ - ब

20. सवर्यसामान्यक प्रतिगुतबंधक उप ायक
• प ाणी उकळून गाळून िगुप णे
• समतोल आहार
• आरोग्यकदायकी सवयकी
• वैयकिगुक्तिक व सावर्यजिगुनक स्वच्छता
• रोगाची लक्षणे िदसताच ताबडतोब वैद्यकीयक सल्ला
• शास्त्रीयक मािगुहती नसताना अर्धर्यवट ज्ञानावर उप चार करू नयकेत
• रोगांची प्रताथमिगुमक मािगुहती अर्सावी

21. आणखी मािगुहतीसाठी
• प्लेग, देवी अर्श्यका साथमीच्यका रोगांचे िगुनमुर्यलन झाले आहे.
• काही वेळा डेंग्यकू ताप , मलेिरयका अर्से रोग वेगाने प सरतात.
• काहीवेळा स्वाईन फ्ल्यकू सारखे रोग प रदेशी प्रतवास करणा-यका
व्यक्तिीमाफतर्य त प सरतात.
• अर्शावेळी अर्फतवांवर िगुवश्वास न ठेवता यकोग्यक शास्त्रीयक मािगुहती
घ्यकावी.