This presentation shows how the famous Polish writer Tadeusz Nowakowski presented Bydgoszcz in his novel "All Saints Camp".

1. Wizerunek i rola Bydgoszczy
w powieści
Obóz wszystkich świętych
Tadeusza Nowakowskiego
mgr Damian Skawiński
UKW Bydgoszcz

2. Bydgoszcz w życiu Tadeusza
Nowakowskiego
 tu spędził okres dzieciństwa i młodości (od
1920 do 1938);
 rodzina Nowakowskich przeniosła się do
Bydgoszczy w wyniku przegranego przez
Polaków plebiscytu na Warmii;
 był synem Stanisława, dziennikarza,
historyka, społecznika, redaktora
„Dziennika Bydgoskiego”;

3. Miejsca zamieszkania Nowakowskiego
Ul. Świętej Trójcy 28
(Śródmieście)
Ul. Podgórna 15
(dzielnica Szwederowo)

4. Bydgoszcz w życiu Tadeusza
Nowakowskiego
 do Bydgoszczy powrócił po kilkudziesięciu
latach, w 1995 r., już jako Honorowy
Obywatel i tutaj zmarł 11 marca 1996 r.;
 pochowany został na cmentarzu
ewangelicko-augsburskim;
 przez całe życie emigracyjne podkreślał
swoje związki z Bydgoszczą i silny
stosunek emocjonalny do tego miasta.

5. Upamiętnienie Nowakowskiego
 Grób na cmentarzu
ewangelickim (ul.
Zaświat)
 Skwer Tadeusza
Nowakowskiego na
Szwederowie

6. Upamiętnienie Nowakowskiego
 Tablica ku czci
Tadeusza
Nowakowskiego na
kamienicy przy
Starym Rynku 5.

7. Obóz wszystkich świętych
Rękopis powieści
Wydanie emigracyjne powieści
– „Libella”, Paryż 1957

8. Porządki fabularne
 Bydgoszcz (przedwojenna, w początkach
II Wojny Światowej i tuż po niej);
 Papenburg – obóz „dipisowski” – dla
uchodźców o przedłużającym się
tymczasowym statusie (okres po
zakończeniu działań wojennych),
 (częściowo) Warszawa – tu Stefan
wyjechał na studia, przerwane wojną.

9. Bydgoszcz w tekście powieści
BYDGOSZCZ
przedmiot
retrospektywnych
monologów
wewnętrznych
Stefana Grzegorczyka
temat rozmów
i listów
Grzegorczyka
element
wszechwiedzy i
objaśnień
narratora

10. „Widział to miasto z taką samą wyrazistością w
zadumie, w nocnym marzeniu, jak i na jawie.
Znał w nim każdą ulicę, każdy płot i zakręt. (…)
Poznawał znajome wieże kościelne. (…)
Czuł pod dłonią chropowaty dotyk ratuszowego
kamienia i śliską, wilgotną ze starości cegłę
gotyckiej Fary. Tędy przepływały gołębie,
spłoszone ze starego spichlerza trąbieniem
parowców na rzece. (…)
Słyszał nieraz swoje dudniące, młodzieńcze
kroki po nocy na pustym moście. Widział swój
wydłużony cień w rynku, na fontannie. Siedział
na stopniach starej biblioteki i patrzył na uliczki
rozmigotane w srebrnej mgiełce, na fiołkowy
zmierzch w chłodnym, spleśniałym zaułku. Jest
i pomnik, podmyty kwiatami, naga Łuczniczka”.
(Narrator, rozdział V)

11. Możliwe perspektywy analizy
wizerunku Bydgoszczy w powieści
• Przestrzenna (miejsca rzeczywiste i
fikcyjne),
• Społeczna (różnice narodowościowe,
polityczne, ekonomiczne),
• Historyczna (przemiany od wczesnego
międzywojnia do okresu po II WŚ),
• Przeżyć bohatera (sugestywnie ukazane
tło wydarzeń z jego dzieciństwa i
młodości)

12. Przestrzeń Bydgoszczy w powieści
1. Miejsca rzeczywiste – wprowadzone
przez Nowakowskiego prawdziwe
miejsca z okresu przedwojennej i
wojennej Bydgoszczy: zabytki, miejsca
popularne, jak i mniej znane zakątki.
2. Miejsca fikcyjne – wprowadzone dla
rozbudowania fabuły powieści.

13. Rzeczywiste miejsca Bydgoszczy w
Obozie wszystkich świętych
MIEJSCA
RZECZYWISTE
Miejsca
zabytkowe i
atrakcje
Miejsca
publiczne
Miejsca
kultury i rozrywki

14. Miejsca zabytkowe i atrakcje
- Stary Rynek (Kamienica Mistrza
Twardowskiego),
- Ratusz,
- Łuczniczka – rzeźba (od 1910 przed
gmachem Teatru Miejskiego, od 1957
w Parku im. J. Kochanowskiego),
- Katedra św. Marcina i św. Mikołaja,
- Ul. Pod Blankami, pozostałości
średniowiecznych murów miejskich,
- Pomnik Henryka Sienkiewicza.
Pomnik Łuczniczki

15. „Biały most Teatralny. Przęsła mostu Bernardyńskiego. Szkuty na rzece,
dęby nad kanałem. Uliczki nadbrzeżne, wysadzane klonami. Kominy
fabryczne za dworcem bez pióropusza dymu. Dworzec bez białych
strumieni pary bijących z lokomotyw. Jakieś drzewo tajemnicze pośrodku
obrazu, jakby nasrożone czarnymi piórami. I lasy, lasy, na modrym
widnokręgu...”
(Narrator, rozdział VII)
Most Bernardyński

16. Miejsca publiczne
- Ulica Grunwaldzka (tu mieściła się
kamienica Grzegorczyków),
- Dworzec Kolejowy (opis przyjazdu
Marszałka Piłsudskiego),
- Ul. Jagiellońska,
- Stadion Miejski (w czasie wojny mieściło
się tam prowizoryczne więzienie).

17. „Znowu wracało dalekie pomorskie miasto
z ceglastymi domami, najeżone
zardzewiałymi sztachetami w balkonach. I
hałaśliwa ulica Grunwaldzka ze starym
tramwajem, przeraźliwie gwiżdżącym na
zakręcie... (…) Tramwaj na Grunwaldzkiej,
zabytek muzealny, wyjeżdżał z kłębów
słonecznego kurzu. Na zakręcie wysiadał
motorniczy z żelaznym drągiem, by
podłubać nim w szynach. Uderzeniem w
mosiężny dzwonek podrywał starą landarę
do dalszej jazdy. Szyny jęczały w wozie.
Silne iskry szły z drutów. (…) Ile takich
nieważnych szczegółów, drobnych
okruchów potłuczonego zwierciadła, wozi
się potem ze sobą przez całe życie!”.
(Narrator, rozdział II)
Tramwaj na ul.
Grunwaldzkiej

18. Miejsca kultury i rozrywki
- Biblioteka Miejska (przy Rynku),
- Teatr Miejski (Plac Teatralny),
- Hotele: „Pod Orłem” (ul. Gdańska),
„Rio” (ul. Długa),
- Kina: „Nowości” (ul. Mostowa),
„Cristal” (ul. Gdańska),
- Kasyno Cywilne (ul. Gdańska),
- Opławiec (wówczas wieś i
popularne letnisko, obecnie
dzielnica Bydgoszczy).
Teatr Miejski, zniszczony
w czasie walk w 1945 r.

19. Fikcyjne miejsca Bydgoszczy w
powieści
 Ulica Jana Grzegorczyka na Czyżkówku,
 Teatr Popularny, w którym pracowała
Diana Voss,
 Nowoczesna kamienica, w której
mieszkała Diana Voss,
 Hotel „Monopol”, w którym często
biesiadował i romansował ojciec Stefana.

20. Obraz życia bydgoszczan w Obozie
wszystkich świętych
• dwa światy: wyższych sfer (dyrektorzy,
przedsiębiorcy, politycy, artyści) oraz
pozostałych, często biednych ludzi;
• bujne życie towarzyskie: teatry, kina,
kasyna, restauracje i kawiarnie,
• aktywność mieszkańców: cechy
zawodowe, zrzeszenia, kluby towarzyskie.

21. „Zamożni obywatele z reguły chodzą wolniejszym krokiem od ruchliwej
gawiedzi; tutaj szumi, kipi i swawoli młodzież z nieco „gorszych
domów”. Prosto na ulicznego fotografa – całą szerokością trotuaru –
walą w tyralierce pannice w beretach. Trzymają się pod pachę i
chichoczą, cały świat do nich należy.
Z tyłu skradają się watahy krościatych wyrostków w długich spodniach,
z pomiętymi daszkami na nosach – fasoniarze, którym wolno wkładać
ręce do kieszeni, gwizdać w kinie i okręcić się wokół latarni.
Nagle po obu stronach ulicy jakby wiatr pozrywał czapki i meloniki.
Otwartym autem przejechał brodaty Prezydent miasta z żoną. Nikt go
nie nazywa „burmistrzem”, dla wszystkich jest „prezydentem”. Majestat
tego słowa promienieje na domy i ulice.
Ostatecznie, burmistrza może mieć byle Kcynia. „Prezydenta” zaś tylko
wielkie, europejskie miasto...”
(Rozdział VI)

22. Gwara bydgoszczan ukazana w
powieści
• „angst” – strach,
• „frechowny” – bezczelny,
• „gibejcie się” – idźcie,
• „gzub” – małe dziecko/bachor,
• „kista” – skrzynia,
• „kuch z glubkami” – placek drożdżowy ze śliwkami,
• „pkać” – pchać,
• „rin” – do środka,
• „szibung” – oszustwo,
• „szneka z glancem” – drożdżówka z lukrem,
• „sztule” – kanapki,
• „tak nie idzie” – nie godzi się,
• „zaś” – teraz/tylko

23. Cechy Bydgoszczy międzywojennej
w powieści
• „centrum” regionu Pomorza i Kujaw,
• miasto rozwinięte gospodarczo,
• polsko-niemiecki tygiel kulturowy,
• kontrasty społeczne, polityczne i
ekonomiczne,
• ośrodek kulturalny.
Róg ul.
Dworcowej i
Gdańskiej

24. Bydgoszcz w okresie wojny
• destrukcja dotychczasowego porządku
społecznego;
• dehierarchizacja, Polacy piastujący
wysokie stanowiska:
- zepchnięci na margines społeczny,
- rozstrzelani,
- ukrywający się;
• Niemcy, dotychczas
w mniejszości, stali się
siłą dominującą.
Publiczna egzekucja zakładników na
Starym Rynku (9 września 1939 r.)

25. „Nieraz się wydaje, że żyję na cmentarzu. Miasto jest obce, same nowe
twarze na ulicach. Nie ma już ani sokołów, ani hallerczyków, ani kręglarzy,
ani bractwa kurkowego. Rzeka się tylko nie zmieniła i płynie po staremu”
(Małgorzata w liście do Stefana, rozdział XII)
„W drukarni »Jedność« drukowano niemiecką gazetę. Spostrzegła przez
szybę, że za biurkiem Jana siedzi obcy człowiek i telefonuje w obcym
języku. Przechodząc przez Rynek zauważyła, że podziurawiona kulami
ściana Biblioteki jaśnieje nowym tynkiem. Motorowa polewaczka dawno
już zmyła krew sokołów z bruku. Strumienie fontanny po dawnemu płoszą
gołębie przed kościołem”
(Narrator, rozdział VIII).

26. Stan Bydgoszczy w czasie okupacji
niemieckiej, ukazany w Obozie…
• początkowy chaos przerodził się w
tragiczną stabilizację i
przyzwyczajenie ludności do życia w
strachu,
• Niemcy nie tylko wprowadzili nowy
porządek administracyjny, ale i
architektoniczny – część
zabudowań zniszczyli bombami, ale
potem, po przejęciu władzy, rozwijali
miasto dla swoich potrzeb,
• zabytki i rzeka (Brda) jako
pozostałości po utraconym
krajobrazie i charakterze miasta.
Ruiny kościoła pojezuickiego
przy Starym Rynku, 1940 r.

27. Bydgoszcz tuż po II Wojnie Światowej
• miasto odradzające się i stające bardziej polskie
(demograficznie), niż kiedykolwiek (ucieczka
Niemców, także tych od dawna tu mieszkających),
• przygotowania do obchodów 600-lecia miasta w
1946,
• narzucona „demokracja”, w której musiała się
odnaleźć osierocona rodzina Grzegorczyków,
• socjalizm jednocześnie zbawienny (znalezienie
pracy przez siostrę Stefana, Jadwigę, upamiętnienie
nazwą ulicy Jana Grzegorczyka) oraz tragiczny
(niechęć Stefana do powrotu do „innej”,
komunistycznej Polski) dla rodziny Grzegorczyków.

28. „Mieszkamy w dawnym mieszkaniu przy Grunwaldzkiej. Michaś
dojeżdża na studia do Torunia. Jadwisia prowadzi księgowość
w spółdzielni »Społem«, żyjemy z jej pensji. Po ojcu wypłacają
mi rentę, niewiele tego. »Jedność« drukuje partyjną gazetę,
zarządzającym jest… Kulik, wiesz – ten szwagier starosty, który
chciał Jana wygryźć z posady.
Dostaliśmy (…) urzędowe pismo z zaświadczeniem, że Jan był
»bojownikiem o postęp i demokrację«”.
(Małgorzata w liście do Stefana, rozdział XII)

29. Kamienica przy Grunwaldzkiej –
mieszkanie Grzegorczyków
 przestrzeń dojrzewania Stefana,
 miejsce inicjacji zaburzonej obserwacją rozpadu
rodziny,
 problemy: pokoleniowe, uczuciowe, finansowe,
 kamienica jako autonomiczny punkt miasta, którego
funkcjonowanie toczy się osobnym torem, wyznaczonym
przez świat rodziny Grzegorczyków, ich troski i
problemy,
 dramat Małgorzaty, zdradzanej i oszukiwanej,
jednocześnie pełniącej funkcję faktycznej głowy rodziny,
 pogodzenie rodziny w obliczu wojennej tragedii i śmierci
Jana.

30. „Mąż jej, Jan, kierownik drukarni i introligatorni „Jedność”, zarabiał
pięćset złotych, co na przedwojenne stosunki było sumą niemałą, ale na
dom dawał zaledwie dwieście. Budziła się pośrodku nocy i, wpatrując się
niewidzącymi oczami w popękany sufit, rachowała złotówki w głowie. (…)
Jakby nie przymierzać, budżet nie mieścił się w dwustu złotych. A
czasem, po kryjomu, oddawała cenniejsze przedmioty do lombardu (….)”.
(Narrator, rozdział II)
„Wspomnienie cichej męczennicy z ul. Grunwaldzkiej budziło w nim
litość i gniew. Jakże mógł ją szanować ten popędliwy i brutalny
introligator o zawiedzionych ambicjach życiowych, jeśli ona sama nie
miała szacunku dla siebie? (…) Baba okulbaczona, dusza
pańszczyźniana”.
(Narrator, rozdział II)

31. Bydgoszcz jako czynnik
determinujący poczynania bohatera
 Romans Jana Grzegorczyka z Dianą Voss
 Stefan Grzegorczyk powracający myślami do czasów
dzieciństwa i tajemnicy romansu ojca
 Zapoznanie, związek i (krótkie) małżeństwo Stefana z
córką kochanki Ojca, Urszulą Heinemann
 Odrzucenie Stefana przez obozowiczów, kryzys
psychiczny, wreszcie powrót do obozu z poczuciem klęski

32. „Wszystkie drogi prowadzą na Grunwaldzką. (…) Bezsenność zawsze
prowadziła go pod odrapaną, czynszową kamienicę na
Grunwaldzkiej”.
(Narrator, rozdział III)
Bydgoszcz jako czynnik
determinujący poczynania bohatera
• stale powraca w myślach, wspomnieniach, listach i
rozmowach Stefana,
• jest ciężarem psychologicznym, którego bohater ani nie
może, ani nie chce pokonać,
• ciągłe powracanie w świadomości do Bydgoszczy
prowokuje kolejne, finalnie negatywne, wydarzenia w
życiu Stefana.

33. Bydgoszcz ambiwalentna
 miejsce stereotypowo idealizowanego
dzieciństwa,
 przestrzeń w której dokonuje się rozkład rodziny
Stefana Grzegorczyka,
 źródło trudnych, traumatycznych przeżyć i
wspomnień,
 przestrzeń poddana mityzacji, miejsce stale
powracające do świadomości Stefana,
 miasto mające siły życiodajne, inicjujące
wydarzenia z życia bohatera.

34. Podsumowanie – Bydgoszcz w
Obozie wszystkich świętych
 Bydgoszcz ukazana plastycznie, z
dbałością o szczegóły przestrzenne, jak i
społeczne,
 opisy miejsc i sytuacji oddające silnie
emocjonalny stosunek pisarza do
miasta,
 studium dziejów Stefana i rodziny
Grzegorczyków zestawione z opisem
losów miasta i jego mieszkańców.

35. Podsumowanie – Bydgoszcz w
Obozie wszystkich świętych
 przestrzeń miejska, tętniąca życiem i
różnorodna,
 miasto doświadczone przez historię,
 konglomerat społeczny,
 przestrzeń alternatywnej świadomości Stefana,
 stały punkt odniesień,
 determinant losów głównego bohatera,
 symbol:
a) utraconego dzieciństwa,
b) przemian historyczno-politycznych,
c) powracających wspomnień i traum.

36. Dziękuję za uwagę