1. Төмрийн хүдэр
Органик болон органик биш гаралтай байгалийн эрдэс бодисыг ашигт малтмал гэж
нэрлэнэ. Үйлдвэрлэлийн аргаар боловсруулахад эдийн засгийн үр ашиг өгөх металл болон
тэдгээрийн нэгдлийг агуулсан эрдэс эсвэл уулын чулуулгийг хүдэр гэнэ. Хүдрийг
ихэвчлэн агуулагдаж байгаа металлын нэрээр нэрлэнэ. Жишээ нь: Төмрийн, зэсийн,
хөнгөнцагааны, зэс- никелийн, зэс-кобальт-никелийн гэх мэт
Байгаль дээр хамгийн өргөн тархсан элементүүдийн нэг нь төмөр юм. Газрын хөрсөн дэх
агуулгаараа 4-р байр (4,2%) эзэлдэг.
Төмөр. Төмрийг агуулдаг үндсэн эрдсүүд нь гематит, магнетит (соронзон гүр), лимонит
(төмрийн усан исэл), шамозит, тюрингит, сидерит болно. Хэдэн арван сая тонноос багагүй
металл агуулсан бөгөөд гүнзгий бус байрлалтай (ил аргаар олборлох боломжтой байх)
төмрийн хүдрийн орд газрыг үйлдвэрлэлийн зориулалттай гэж нэрлэдэг. Томоохон орд
газруудад төмрийн агуулга нь хэдэн зуун сая тонноор
хэмжигдэнэ.
Төмрийн хүдрийн дэлхийн нийт олборлолт 1 тэрбум тонноос давна. Хүдрийн ихэнхийг
(сая тонноор) Хятад (250), Бразили (185), Австрали 140 гаруй), Орос (7, АНУ болон
Энэтхэг (тус бүр 60) болон Украин (45) улсууд олборлодог. Мөн тэрчилэн Канад, ӨАБНУ,
Швед, Венесуэл, Либери болон Франц улсууд ихээхэн хэмжээний төрийн хүдрийг
олборлодог байна. Түүхий хүдрийн (баяжуулаагүй) дэлхийн нөөц нь 1400 тэрбум тонн
бөгөөд үйлдвэрлэлийн нөөц нь 360 тэрбум тонн болно. АНУ-д төмрийн хүдрийг
ихэнхидээ Дээд нуурын районд олборлодог ба эдгээрийн ихэнх хэсэг нь Месаби район
дахь (Миннесота муж) төмөрлөг кварцитийн (таконит) орд газар орох бөгөөд 2–р байрт
Мичиган муж улс орно. Калифорни, Висконсин, Миссури муж улсуудад төмрийн хүдрийг
бага хэмжээгээр олборлодог байна. ОХУ-ын төмрийн хүдрийн нийт нөөц нь 100
гаруй тэрбум тонн бөгөөд 59%-нь нутгийн Европын хэсэгт, 41%-нь Уралаас зүүн тийш
байрлалтай. Украин улсын Криворогийн төмрийн хүдрийн с ав газарт ихээхэн
хэмжээний олборлолт явуулдаг. Төмрийн хүдрийн экспортын хэмжээгээр Австрали улс
дэлхийд тэргүүлнэ (143 сая тонн). Тэдний хүдрийн нийт нөөц 28 тэрбум тонн.

2. Олборлолтыг ихэнхидээ (90%) Хаммерслийн дүүрэгт (баруун Австрали) хийдэг.
Хоёрдугаар байрыг Бразили улс (131 сая тонн) маш том баялаг ордуудаараа эзлэх ба
ихэнхи нь Минас-Жирайсын төмрийн хүдрийн сав газарт төвлөрдөг байна. Марганц.
Марганцыг ган болон ширэмний хольцийг гаргаж авах, мөн тэрчилэн тэдгээр хайлшуудыг
хатуу, бат бөх, зууралдамтгай шинжтэй болгох зорилгоор ашиглана. (19.9%), Казахстан
(7.3%), Габон (4.7%), Австрали (3.5%), Хятад (2.8%), Орос (2.7%) улсуудад байдаг.
Бразиль болон Энэтхэгт марганцыг ихээхэн хэмжээгээр үйлдвэрлэдэг. Хром. Хром нь
халуунд тэсвэртэй, шүлтэнд идэгдэдгүй үл зэврэх ганг гаргаж авах үндсэн бүрэлдүүнд нь
ордог. 15.3 тэрбум тонн өндөр зэрэглэлийн хромын хүдрийн дэлхийн таамаг нөөцийн 79%
нь ӨАБНУ-д ногдох ба Казахстан, Энэтхэг, Турк зэрэг улсууд их хэмжээгээр олборлодог
байна. Мөн тэрчилэн Армени улс их хэмжээний нөөцтэй бөгөөд Орос улс Уралд бага
хэмжээгээр олборлодог.
Харин Монгол улсын хувьд өнөөгийн байдлаар төмрийн 17 орд, 100 орчим илрэл
тогтоогдсон байна. Төмрийн орд илрэлүүд нь доорх төрөлтэй байдаг.
1. Үеллэг тогтоцтой суурилаг ба хэт суурилаг чулуулаг дахь Ti-Fe Мөст уул,
2. Бялхмал тунамал галт уулын эксгляц тунамал /SEDEX volcanogenic sedimentary Fe/,
Цагаан гол,
3. Скарны Fe (Fe Zn, Cu, W, Sn) bearing scarn; Төмөртэй, Төмөртолгой, Баянгол, Оорцог,
(Fe, Sn), Богдын рашаан, (Fe, Sn), Төмөртэйн овоо (Zn-Fe), Баян дун.
4. Тунамал Fe(Mn), (sedimentary Fe (Mn) Эрдэнэцогт
5. Төмөрлөг кварцит (ferriginous quartzite (Jaspilite); Төмөр чулуут Тамир гол, Навчит гол,
6. Гранитоидтой холбоотой судал штокверк (метасоматит Fe), (stockwork metasomatite Fe
related to granitoids); Бууцагаан, Элст уул,
7. Магнетитийн шороон хуримтлал (Native magnetite) зэрэг болно. Манай оронд төмрийн

3. шороон орд илрээгүй болно.
Хар металлын хүдрүүд
Төмөр. Төмрийг агуулдаг үндсэн эрдсүүд нь гематит, магнетит (соронзон гүр), лимонит
(төмрийн усан исэл), шамозит, тюрингит, сидерит болно. Хэдэн арван сая тонноос багагүй
металл агуулсан бөгөөд гүнзгий бус байрлалтай (ил аргаар олборлох боломжтой байх)
төмрийн хүдрийн орд газрыг үйлдвэрлэлийн зориулалттай гэж нэрлэдэг. Томоохон орд
газруудад төмрийн агуулга нь хэдэн зуун сая тонноор хэмжигдэнэ.
Төмрийн хүдрийн дэлхийн нийт олборлолт 1 тэрбум тонноос давна. Хүдрийн ихэнхийг (сая
тонноор) Хятад (250), Бразили (185), Австрали 140 гаруй), Орос (78), АНУ болон Энэтхэг (тус
бүр 60) болон Украин (45) улсууд олборлодог. Мөн тэрчилэн Канад, ӨАБНУ, Швед, Венесуэл,
Либери болон Франц улсууд ихээхэн хэмжээний төрийн хүдрийг олборлодог байна. Түүхий
хүдрийн (баяжуулаагүй) дэлхийн нөөц нь 1400 тэрбум тонн бөгөөд үйлдвэрлэлийн нөөц нь 360
тэрбум тонн болно.
АНУ-д төмрийн хүдрийг ихэнхидээ Дээд нуурын районд олборлодог ба эдгээрийн ихэнх хэсэг
нь Месаби район дахь (Миннесота муж) төмөрлөг кварцитийн (таконит) орд газар орох бөгөөд
2–р байрт Мичиган муж улс орно. Калифорни, Висконсин, Миссури муж улсуудад төмрийн
хүдрийг бага хэмжээгээр олборлодог байна.
ОХУ-ын төмрийн хүдрийн нийт нөөц нь 100 гаруй тэрбум тонн бөгөөд 59%-нь нутгийн Европын
хэсэгт, 41%-нь Уралаас зүүн тийш байрлалтай. Украин улсын Криворогийн төмрийн хүдрийн
сав газарт ихээхэн хэмжээний олборлолт явуулдаг. Төмрийн хүдрийн экспортын хэмжээгээр
Австрали улс дэлхийд тэргүүлнэ (143 сая тонн). Тэдний хүдрийн нийт нөөц 28 тэрбум тонн.
Олборлолтыг ихэнхидээ (90%) Хаммерслийн дүүрэгт (баруун Австрали) хийдэг. Хоёрдугаар
байрыг Бразили улс (131 сая тонн) маш том баялаг ордуудаараа эзлэх ба ихэнхи нь Минас-
Жирайсын төмрийн хүдрийн сав газарт төвлөрдөг байна. Марганц. Марганцыг ган болон

4. ширэмний хольцийг гаргаж авах, мөн тэрчилэн тэдгээр хайлшуудыг хатуу, бат бөх,
зууралдамтгай шинжтэй болгох зорилгоор ашиглана.
(19.9%), Казахстан (7.3%), Габон (4.7%), Австрали (3.5%), Хятад (2.8%), Орос (2.7%) улсуудад
байдаг. Бразиль болон Энэтхэгт марганцыг ихээхэн хэмжээгээр үйлдвэрлэдэг. Хром. Хром нь
халуунд тэсвэртэй, шүлтэнд идэгдэдгүй үл зэврэх ганг гаргаж авах үндсэн бүрэлдүүнд нь
ордог. 15.3 тэрбум тонн өндөр зэрэглэлийн хром ын хүдрийн дэлхийн таамаг нөөцийн 79%
нь ӨАБНУ-д ногдох ба Казахстан, Энэтхэг, Турк зэрэг улсууд их хэмжээгээр олборлодог байна.
Мөн тэрчилэн Армени улс их хэмжээний нөөцтэй бөгөөд Орос улс Уралд бага хэмжээгээр
олборлодог.
ОЛИВИН-(Mg,Fe2)[SiO4].Оливины найрлаганд Mg, Fe изоморф хольц болж
орсон байна. Хэрвээ марганц их орж оронт торны зангилаанд байрлаж төмрийг
түрсэн бол форстерит-Mg2[SiO4] , төмөр их орж марганцийг түрсэн бол фаялит-
Fe2[SiO4] болно. <<Оливково>>- ногоон өнгөтэй эрдэс гэсэн үгнээс гаралтай.
Оливин ромбо сингонид талсждаг. Талст байдлаар ховор тохиолдох ба голлох
энгийн дүрсүүд нь призм, пирамид, пинакойд байна.
Байгальд гол төлөв мөхлөгт хэлбэрийн агрегат үүсгэнэ. Оливин шар-ногоон,
цайвар ногоон (ногоон шилний), хар ногоон өнгөтэй, шилэн гялгатай, муу
хуваагдалтай, дун маягийн хагаралтайь хатуулаг нь 6.5-7, нягт нь 3.2-
3.5(найрлагаасаа хамаарч нягт нь өөрчлөгдөж болно)-тай эрдэс юм. Шар ногоон
өнгөтэй тунгалаг оливиныг хризолит гэж нэрлэдэг.
Ногоон өнгө, шилэн гялга, мөхлөгт агрегат, хамт байх эрдэс зэргээрээ
ойролцоо эрдсүүдээс нь ялгаж болно.
Гарал үүсэл. Оливин цахиураар бага магмын талсжилтын үед үүснэ.
Өөрөөр хэлбэл суурилаг, хэт суурилаг магматай холбоотой үүсдэг.Пироксен,
хромит, магнетит, платиты бүлгийн эрдсүүдтэй хамт тохиолдоно. Мөн
гидротермаль уусмалын нөлөөгөөр хувирч өөрчлөгдөхөд серпентин, асбест, тальк,
төмрийн ислүүд, усархаг гялтагнуурууд, магнезит үүснэ.Оливин хэт суурилаг
чулуугийг үүсгэн бүрдүүлэгч эрдэс юм.
Орд. Архангай аймгийн Шарвын царамд хризолитын орд бий. Оливины
найрлага бүхий чулуулаг ОХУ-ын Урал, Карелий, Дорнод Саянд өргөн тархалттай
байдаг. Хризолиттой оронд Египет, ОХУ, Бразил, Норвеги, Австрали, АНУ, Конго
зэрэг улс ордог.

5. Хэрэглээ.Оливин галд тэсвэртэй материал болж ашиглагдана. Хризолитыг
эрдэниАНДРАНИТ- Ca3Fe2[SiO4]3. Бор, улаан, ногоовтор, бор хүрэн
өнгөтэй, голдуу скарнд ховроор занар ба бусад чулуулагт тохиолдоно.
Андрадитын ногоон өнгөтэй тунгалаг төрлийг демантоид гэж нэрлэдэг.
Энэ нь эрдэнийн чулуу болж хэрэглэгдэнэ.Үүний найрлаганд Cr2O3-1.5%
орсноос болж ногоон өнгөтэй болсон байна. Демантоид Уралын Нижне-
Тагильскийн шороон ордонд бий. Андранит найрлагандаа TiO2 агуулсан
байвал хар өнгөтэй меланит болж хувирдаг.йн чулуу болгон хэрэглэнэ.