1. Уламжлалт анагаах ухаан
Уламжлалт
засал

2. Уламжлалт эмчилгээний тухай
Уламжлалт дөрвөн ерөндөг
1. Идээ ундаа
2. Явдал мөр
3. Эм
4. Засал

3. Идээ ундаа
Идээ ундааг зөв зохистой хэрэглэвэл
бие махбодыг шимжүүлэн
төлжүүлж, хүч тамир цог золбоог
үүсгэн, амь насыг уртасгах, өвчин
эмгэгээс сэргийлэх, түүнийг засаж
анагаахын зэрэгцээ эм, заслын
буруудлыг арилгах онцгой үйлдэлтэй
тул идээ ундааны ерөндөг хэмээн
нэрлэжээ

4. Явдал мөр
Энэ нь үйл хөдлөл гэсэн утгатай бөгөөд
үүнд бие, хэл, сэтгэл 3 багтана.
Биеийн үйл: ажил хөдөлмөр
хийх, явах, суух, хэвтэх, унших, бичих,
мэдрэх гм
Хэлний үйл: ярих, дуулах, хашгирах
Сэтгэлийн үйл:
сэтгэх, баярлах, уурлах, хилэгнэх, зово
х, гуних, гутрах, бухимдах, санах, бодо

5. Ил гурван үйл
1. Өдөр бүрийн явдал мөр:
• Мөрдөх: өдөр тутмын үйл явдлаа
тохируулах, нойроо хэвийн
байлгах, ариун цэврээ
сахих,хурьцлыг зохицуулах гм
• Тэвчих: амьтны амь таслах, худал
хэлэх, хулгай хийх, хов ярих, дэмий
чалчих, хорон муу сэтгэл
өвөрлөх, ховдог шунахай байх

6. Ил гурван үйл
Нойр:
• багадвал: хий босчтамир муудах тул –
тосон бариа хийх, тослог бүлээн
чанартай идээ ундаа өгөх, хийн
найрлага хэрэглэх
• ихэдвэл:бадгана аривдана .”нойрыг
унтаж барах биш сэрж бар”
• унтах зүг: соронзон гүйдлийн дагуу
толгойгоо хойш харуулан баруун
талаараа эсвэл дээш харж унтах

7. Ёс суртхууны явдал мөр:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Худал хуурмаг бүү ярь
Хов ярихгүй байх
Дөлгөөн тайван,уужим сэтгэлтэй, эвтэй байх
Өширхөх сэтгэлгүй байх
Хүний тусыг мартахгүй тэтгэж ачилдаг байх
Ах дүү амраг садан, багш, аав ээжийгээ хүндэлж
биширдэг байх
Анд нөхөдтэйгөө журмыг сахиж байх
Шуналын сэтгэл барилгүй, өглөг өгдөг байх
Даруу төлөв байх, бусдаас давуу бол хичээнгүй сэтгэлээр
ханддаг байх
Хоѐр сэтгэлгүй байх
Өөрөөс дээрхид атаархахгүй байх
Өөрийн доорхи хүмүүсийг басамжилдаггүй байх
Муутай нөхөрлөхөөс болгоомжлох
Удам судар муутай, ном эрдэмгүй, хөндий хүйтэн, ховч
муу эхнэрт эрх мэдэл олгохгүй байх
Бусдын хэлсний үнэн мөнийг ялгаж сурах

8. Ил гурван үйл
2. Зургаан цагийн явдал мөр: бие мах бод нь
гадаад орчны өөрчлөлттэй нягт холбоотой
байдаг тул цаг улиралын өөрчлөлтийг
урьдчилан мэдэж өвдөхөөс сэргийлж сурах
Тухайлбал: хаврын улиралд цаг дулаарч ирэхэд
бие махбодын хүч тамир буурч ходоодны галын
илч барагдан өвлийн хүйтэнд хурсан бадган
сэдэрч хөдөлдөг. Энэ үед хөлсийг чийгийн төдий
гаргах хөдөлгөөн хийж сэтгэл санаагаа өөдрөг
байлгах хэрэгтэй, хувцасаа аажим
нимгэлж, биеийн өвчин эсэргүүцэх чадварыг
хадгалан хихй шар бадганыг тэнцвэртэй
байлгахыг хичээх хэрэгтэй

9. 10 хар нүгэл
Биеээр үйлдэх:
1. Амьтны амь таслах
2. Бусдын эд хогшлыг хулгайлах
3. Өөрийн эхнэр нөхрөөс бусадтай хурьцах
Хэлээр үйлдэх
1. Худал үг ярих
2. Нотлогдоогүй зүйл чалчиж бусдад хор хүргэх
3. Бусдад хатуу ширүүн үг, хараал хэлэх
4. Хов ярьж бусдыг хямралдуулах
Сэтгэлээр үйлдэх
1. Шунахай сэтгэл төрөх (бусдын юманд)
2. Уурлаж хорлох сэтгэл төрөх
3. Тэрсүү буруу үзэл төрөх

10. Ил гурван үйл
3. Тухайн үеийн явдал мөр: Энэ нь биеийн
эрүүл зүйн үйл ажиллагаатай нягт
холбоотой.
Тухайлбал: Найтаахыг хоригловол- амь
баригч хийн гүйдэл буруудаж, юмс үзэгдэл
тод биш болох, толгой өвдөх, шилэн хүзүү
хөших, ам муруйх түүш сулрах эмгэг үүснэ

11. Нууц гурван үйл
Иог буюу бясалгал бие хэл сэтгэлийн
үйлийг засах арга. Тухайн үед энэ
аргыг зөвхөн багшаас шавьд зааж
үлдээдэг нууц байсан тул ийнхүү
нэрлэжээ.

12. Уламжлалт аргаар өвчнөөс сэргийлэх ѐс
Бие хэл сэтгэлийн дүр урваснаас үүдэх
муу ѐроор шинжих
• Ямарч шалтгаангүй бусдад уурлаж
өшрөх
• Өнгө зүс муутай , санаа сэтгэл амаргүй
болохболох
• Ажил төрөл нь гэнэт түргэн бүтэж их
олз зовохгүйгээр олох

13. Уламжлалт аргаар өвчнөөс сэргийлэх ѐс
Сайн муу зүүдээр шинжих, сэрэмжлэх
•
•
•
•
7 янзын зүүд байдаг
(үзсэнээ, сонссоноо,бодсоноо, хүссэнээ, зор
илгоо, хожим гарах хэргийг, өвчний )
Муу ѐрын 10 зүүд : ( халилд
уналаа, үхээрийн газар байна, шүд
уналаа, улаан хувцастай байх)
Сайны 10 зүүд: (тэнгэр газар, нуур
далай, өөрийгөө үхлээ гэж зүүдлэх)
Үүрийн зүүдийг мэргэн

14. Уламжлалт аргаар өвчнөөс сэргийлэх ѐс
Ад донгийн өвчнөөс сэргийлэх
УАУ-нд өвчин үүсгэгч 4 том нөхцлийн нэг нь
ад дон гэж үздэг
Ад дон болон лусын хорлол болоход нөлөөлөх
хүчин зүйл:
• Уур, мунхаг, тачаангуй, атаа, хорсол, омог
• Эзгүй хээр ганцаар удаан суух
• Хүн муулах
• Хараал хорлолд өртөх
• Уул усаа шүтэж чадаагүй бохирлож
бузарласан
• Гал голомтоо бузарласан
• Сэтгэлийн үйл ихэдсэн

15. Уламжлалт аргаар өвчнөөс сэргийлэх ѐс
Үйлийн үрийг бодох
Үйлийн үрийг судлаачид гадаад дотоод
орчны холбоос гэж үздэг
Муу үйлийн үрийг өөрсдөө эсвэл үр
хүүхдийн эрүүл мэндээр төлдөг тул
түүнийг “ Төлөөсийн хууль” гэх нь ч бий
Сайн үйл бүтээхдээ өөртөө байгаа муу
мухай зүйлээ тэвчиж сурах

16. Уламжлалт аргаар өвчнөөс сэргийлэх ѐс
•
•
•
•
•
•
Зурхай
Хүний үйлийн зурхай
Жил сар тэргүүтний тотгорын зурхай
Бэрийн зурхай
Үхэгсэдийн зурхай
Өвчин адын зурхай
Газар шижлэлийн зурхай

17. Уламжлалт аргаар өвчнөөс сэргийлэх ѐс
• Хонь өдөр – эм найруулах болон
ууваас алсдаа хор болно
• Эмэгтэй хүний урвасан жил нь луу
гарвал огторгуйн үүд нээгдэх бөгөөд
толгойн өвчин ирэх магадлалтай тул
өндөр ууланд гарах хаданд авирах
зэргээс болгоомжил г,м
• Мягмар, бямба, нямд хануур засал
хийхгүй цээртэй

18. Уламжлалт аргаар өвчнөөс сэргийлэх ѐс
Байгалын чулууг биедээ тохируулах
• Хулгана - алмааз, анар, хаш, ногоолин
• Үхэр
- шүр, гартаам, маргад
• Бар
- алмааз, бадмаараг, анар
• Туулай - гартаам, биндэрьяа
• Луу
- хув, мана, индранил
• Могой - молор, бадмаараг, анар
• Морь
- молор, бадмаараг, анар
• Хонь
- гартаам, индранил
• Бич
- молор, гартаам, биндэрьяа
• Тахиа - молор, алмааз, бадмаараг
•
нохой - гартаам, хув
• Гахай
- гартаам шүр биндэрьяа

19. Уламжлалт засал
Уламжлалт заслыг
• Хатуу – хагалах, хусах, авах
• Ширүүн- хануур, төөнө, түрэм / хатгах/
• Зөөлөн- илж
нухах, шавар, рашаан, соруул, туулга, бөөлжү
үлэг, зөөлөн шимжүүлэг

20. Хануур засал
Ханаж болдог тусгай судасны
бэлчирийг хатгаж, өвчний цусыг
гадагшлуулах арга
Хануурын бэлтгэл: ойрын холын
Ханах арга:
хөндлөн, дагуу, хавиргалж, хоѐрлож
Ханах орон: 77 судас байдаг
Элэгний-рутин, бөөрий - лонза

21. Төөнө засал
Галын илчийг үүсгэн хий бадганыг
дарж, эс шингэснийг шингээн хоол
идэх дур хүслийг сэргээнэ
Төөнийн хэлбэр:
•
•
•
•
эсгий төөнө- монгол төөнө -хоржимиза
Уул өвсөн –шовгон төөнө, янжууран
Модон төөнө
Эрдэнийн төөнө- алт мөнгөн төөнө

22. Төөнө засал
• Төөнүүрийн хэмжээ
- Нурууны ар талд: долоовор хурууны
өндөгийн чинээ
- Толгой биеийн өмнө талд –чигчий
хурууны өндөгийн чинээ
- Нялх нярай хүүхдэдталгадорж, самаранзын үрийн
хэмжээтэй

23. Төөнө засал
• Төөнөх хэмжээ
- Бүлээстэл төөнөх
- Улайтал төөнөх
- Шаттал төөнөх
- Болтол төөнөх

24. Òººíºõ àðãà

25. Äýâòýýëýã çàñàë:
Äýâòýýëãý çàñàë ãýäýã íü áèåèéí ãàäíà òàëààñ
áàéãàëü, àìüòàí, óðãàìëûí ãàðàëòàé ç¿éëýýð
îðîîõ, ò¿ðõýõ, óòàõ çýðãýýð õýðýãëýäýã çàñëûã
õýëíý. Õýëáýðýýð íü 3 ¿íäñýí õýñýãò õóâààíà.
• Óñàí äýâòýýëãý: áàéãàëèéí ðàøààí, öàé, øºë, 5
ðàøààí, øàð ñ¿¿, ýíãèéí óñ, õ¿ èëòºðºã ººð
áàÿæóóëñàí óñ õýðýãëýæ õèéäýã.
• Óóðàí äýâòýýëãý: öàé, øºë, öàãààí èäýý, ýìèéí
õàíäíû óóðàíä óòàõ
• Îðîîõ áîîõ äýâòýýëýã: ñýâñëýõ, àðüñëàõ, òîñîí áîîëò
õèéõ, ýìèéí õàíäààð áîîëò õèéõ îðíî.

26. Ðàøààí ýì÷èëãýý.
• Õ¿í òºðºëõòºí ýðò äýýð ¿åýñ ðàøààí óñ àøèãëàí
ñóäàëæ, ýëäýâ ºâ èí ýìãýãèéã ýìíýí ñóâèëæ
àíàãààñààð èðñýí áàÿëàã ò¿¿õòýé.
• Ðàøààí-rasauna ãýñýí ñàíñêðèò ¿ã áºãººä ýíý íü
ìºíõ óñ, õóòàã óñ, àìòàò ø¿¿äýð ãýñýí óòãàòàé.
• Ðàøààí íü íàéðëàãàäàà äàâñ, õèé, ìèêðîýëåìåíò
áèîëîãèéí èäýâõò áóñàä íýãäýë àãóóëñàí ãàçðûí
ã¿íýýñ óíäðàí ãàð áàéãàà ýðäñèéí íàéðëàãà
á¿õèé ñàíã õýëíý

27. Ðàøààí ýì÷èëãýýíèé ò¿¿õýýñ.
• XIII-XVII
çóóíû
¿åä
Õ¿ðýìò, Õóæèðò, Åðºº, Åñòèé çýðýã ðàøààíûã
ñóäàëæ ò¿¿õ, åðºíõèé áàéäàë, à÷ òóñ, òîõèðîõ
öýýðëýõ ºâ÷èí, ðàøààíä îðîõ æóðàì çýðãèéã
áîëîâñðóóëñàí áàéäàã./рашааны паян/
• Çàðèì ðàøààí óñûã ýì÷èëãýýíä õýðýãëýæ
áàéãààòàé õîëáîîòîé ðàøààí óñûã äàãàëäàí
Ìàìáà äàöàíãóóä áàéãóóëàãäàæ áàéâ.
• 1927, 1944 îíóóäàä ìàíàé óëñûí ò¿¿õýíä àíõ
óäàà ðàøààíû óíäðàãà ãàçðóóäûã øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñòýéãýýð ñóäëàõ ¿íäýñ ñóóðèéã
òàâüæýý. Ýíý ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä 230
ãàðóé ðàøààíûã ñóäàëсан

28. Ðàøààíû õýðýãëýõ àðãà.
Äîòóóð õýðýãëýõ àðãà:
• Óóõ
• Àì õîîëîé çàéëàõ
• Õîäîîä öºñ , á¿ä¿¿í ãýäýñ óãààõ, óòàõ
Ãàäóóð õýðýãëýõ àðãà:
• Îíãîöîíä îðîõ
• Ø¿ðø¿¿ðò îðîõ
• Øàâøèõ

29. Õèéìýë òàâàí ðàøààí
• 1. Ñóðãàð (Öàãààí àëòàí õàð áîð,äàëü)
Ledum palustree. L.
• 2. Ñèáèðü àðö Juniperus pseudosabina
• 3. Áàëãàí áóðãàñ Miricaria germanica
• 4. Çýýðãýíý Ephedra monosperma
• 5. Àãè Artemisia frigida

30. Òàâàí ðàøààí
•
•
•
•
•
Заалт:
óóö, íóðóóíû áîëîí ò¿íõíèé ìýäðýëèéí àðõàã
¿ðýâñýë
¿å ìº÷íèé øàð óñíû ºâ÷èí, õýðõ, òóëàé
Áººð äàâñàãíû áà øýýñ, áýëãèéí çàìûí àðõàã
¿ðýâñýëò ºâ÷èí
Эсрэг заалт:
àðòåðèéí äàðàëò õýò ºíäºð
àðòåðèéí äàðàëò áàéíãà áóóðäàã õ¿í ýì÷èéí
õÿíàëòàíä õýðýãëýíý.