1. 20 februari 2015, pag. 4
Elf fonteinen, en
niet één minder
Rob Leemhuis
Elf fonteinen, voor elk van de Friese elf steden één: het is een van de weinige
projecten van Leeuwarden Culturele Hoofdstad die na 2018 zichtbaar blijven.
Artistiek directeur Anna Tilroe wil topkunst, die ook gedragen wordt door de
stadsbewoners. ,,Het is erfgoed van de toekomst.’’
Cultuur
Film
Media
Boeken
Theater
Muziek
Beeldende
kunst
Agenda
Van de eerste weten we
ondertussen hoe die
eruit ziet. Love, zo heet de
mistfontein van de Catalaanse
kunstenaar Jaume Plensa die in
Leeuwarden komt: twee grote kin-
derhoofden – van kinderen uit de
stad – die uittorenen boven een
permanente mistbank. Maar de
bedoeling is dat er élf fonteinen
komen, voor elke Friese stad één.
Minder is natuurlijk geen optie,
zegt artistiek directeur Anna Tilroe
van het project 11 Fountains. ,,Bij
drie stuks, of acht, denkt iedereen:
who cares? Dan is het hele idee
weg. Maar elf fonteinen, dat trekt
enorm.’’ Begin 2018 moeten ze er
staan.
Tilroe verdiende haar sporen als
kunstcritica bij de Volkskrant en
NRC Handelsblad, was bijzonder
hoogleraar, schreef meerdere boe-
ken over de rol van kunst in de
maatschappij en was ook curator
van kunsttentoonstellingen, waar-
onder Sonsbeek 2008 in Arnhem.
Voor de opening van die grote
beeldenexpositie bedacht Tilroe
een grote processie, waaraan ver-
schillende ‘gildes’ deelnamen: van
advocaten tot daklozen. Het evene-
ment had zo onder de vlag van de
iepen mienskip kunnen passen, de
gemeenschapszin die het leidende
thema is van Leeuwarden Culturele
Hoofdstad.
De ervaring met Sonsbeek zal de
reden zijn waarom Tilroe twee jaar
geleden een telefoontje kreeg van
Rudi Wester, tijdens de kandidatuur
de artistiek leider van Leeuwarden
Culturele Hoofdstad. ,,Ze zei: we
hebben nog geen project voor de
elf steden. Of ik dat wilde doen.’’
Lang nadenken hoefde ze niet. ,,Het
idee van de fonteinen kwam eigen-
lijk snel. Achteraf ligt het ook voor
de hand. Friesland is een waterland,
het land van de Elfstedentocht.
Bovendien houd ik erg van fontei-
nen. Een goede fontein is een plek
die als automatisch mensen trekt.
De Trevifontein in Rome bijvoor-
beeld. Die bij het Centre Pompidou
in Parijs werkt ook heel goed.’’
Met haar carrière en haar voor-
komen past Tilroe ogenschijnlijk
naadloos in het kunstmilieu van
haar woonplaats Amsterdam. Ver-
fijnd, welbespraakt, nadenkend:
een type dat in Friesland als elitair
dreigt te worden gezien. De plek
van het interview, het café van het
Concertgebouw, past in het plaatje.
Maar het ligt Tilroe niet om zich in
Oud-Zuid te verschansen. Naast
Amsterdamse is ze ook Zeeuwse.
Tilroe groeide op in Goes: de perife-
rie dus, net zo goed als Sneek of
Appingedam.
RESPECT
Haar drijfveer ligt, misschien juist
door die achtergrond, in het dich-
ten van de kloof tussen kunst en
maatschappij. ,,De kunstwereld is
zo op zichzelf’’, vindt ze. ,,De markt
domineert, en vaak doen kunste-
naars helemaal geen moeite om
hun werk uit te leggen. Dat is erg
jammer, want er is in de hele maat-
schappij respect voor kunst, alleen
wordt dat nauwelijks aangeboord.
Kijk maar hoeveel publiek het
Rijksmuseum trekt sinds het weer
open is’’, wijst ze naar de overkant
van het Museumplein.
plaatselijk belang bijvoorbeeld.’’ Al
gauw begon in verschillende steden
een fonteincommissie met het
zoeken naar een geschikte locatie.
Het gemeentebestuur hoefde eerst
nog van niks te weten, sindsdien
heeft Tilroe wel alle verantwoorde-
lijke wethouders in haar plan mee-
gekregen.
WERELDBEROEMD
De volgende stap was het zoeken
van geschikte kunstenaars. Tilroe
had al een toezegging van Marina
Abramovic, de Servische perfor-
mance-kunstenares die jarenlang in
Amsterdam woonde en Friesland al
kent. De tweede die ze aanschreef
was Jaume Plensa, die al heel veel
kunst voor de openbare ruimte
maakte. Zijn Crown Fountain in het
Millennium Park in Chicago bij-
voorbeeld is wereldberoemd: een
beeldscherm waar steeds wisselen-
de gezichten op te zien zijn. Af en
toe tuit een gezicht de lippen, waar-
na er een straal water uit de mond
gutst. ,,Toen die wilde meewerken,
sprong ik wel een gat in de lucht’’,
zegt Tilroe.
Maar minstens zo belangrijk was
dat er tussen kunstenaar en stad
een goede verstandhouding zou
ontstaan. Door met bewoners in
gesprek te gaan, kan de kunstenaar
op een goed idee worden gebracht,
hoopte Tilroe. In Stavoren en in
Sloten heeft dat al geweldig ge-
werkt, zegt ze nu. Voor de fontein
in Sloten vroeg ze het Engels-Ar-
gentijnse kunstenaarsechtpaar
Lucy en Jorge Orta. ,,Ze kregen een
rondleiding van twee dagen, waarin
ze alles te zien kregen. De fabriek,
het stadje, de molen. Het was fan-
tastisch. En ze zijn met goede idee-
en weer weggegaan.’’
In Stavoren was het met de Ame-
rikaan Mark Dion van hetzelfde
laken een pak, maar daar klikte het
pas in tweede aanleg. ,,Ik wilde
eerst graag een kunstwerk dat
verwees naar het Vrouwtje van
Stavoren, met de hebzucht die voor
de val komt. Dat viel niet goed.’’
Tilroe verwijt het alleen zichzelf.
,,Mensen willen juist iets dat hun
hoop geeft, een blik vooruit. Na-
tuurlijk mag kunst bekritiseren,
maar hier gaat het om wat mensen
bindt.’’
Zeven kunstenaars heeft Tilroe
nu weten te strikken. In Hindeloo-
pen gaat de Chinees Cai Guong
Qiang aan het werk: hij maakt
gigantische installaties met dieren,
vol Chinese symboliek. ,,Hij woont
in New York, een stad van 12 mil-
joen inwoners, en vindt het gewel-
dig dat Hindeloopen, met 850
inwoners, ook een stad is.’’ De
locatie moet nog geheim blijven,
maar is spectaculair, zegt Tilroe.
Maar zonder dat het een te groot
stempel op de kleine stad drukt,
bezweert ze. ,,Dat heb ik in Sloten al
geleerd: een enorme fontein kan
daar helemaal niet.’’
Opvallend wordt ook de fontein
die Marina Abramovic voor Harlin-
gen gaat maken: een beeld van
kogelwerend glas waaruit rood
water stroomt, op een plek die over
zee kijkt. ,,Haar ouders waren parti-
zanen in de oorlog. Haar werk gaat
over de behoefte om je te pantse-
ren, terwijl je altijd kwetsbaar
blijft.’’
In Bolsward gaat de Belgische
beeldhouwer Johan Creten aan de
slag, een kunstenaar met een zwaar
katholieke achtergrond. In ‘het
Friese Rome’ viel hij goed, vertelt
Tilroe. ,,Zijn kunstwerk komt achter
het oude stadhuis te staan, bij de
toekomstige entree. Dat stukje is
nu wat saai. Met een fontein krijgt
het veel meer allure.’’
Voor Sneek, Franeker, Workum
en IJlst zoekt Tilroe nog naar een
geschikte artiest. Het liefst wil ze
dat de elf fonteinen door mensen
uit de hele wereld worden ontwor-
pen. Maar passen moet het wel.
Voor Workum denkt Tilroe aan
iemand uit Afrika. ,,Workum telt
veel kunstenaars die met gebruikt
materiaal werken: Jopie Huisman
deed dat op zijn eigen manier. Veel
Afrikaanse kunstenaars doen dat
ook.’’ Afgelopen weekend vloog
Tilroe naar Japan om een kandidaat
voor IJlst te zoeken. ,,Japanners
hebben een rijke traditie in werken
met natuurlijk materiaal als hout.
Dat past bij IJlst, met zijn houtin-
dustrie. De fontein zou mooi kun-
nen bij de zaagmolen.’’
ONOOGLIJK
De enige Nederlandse bijdrage, van
Birthe Leemeijer uit Haarlem, komt
te staan in Dokkum. Als het enigs-
zins kan op de markt, nu een on-
ooglijk parkeerterrein. ,,Maar het is
historisch zo’n beladen plaats: de
plek waar Bonifatius en de 52 mar-
telaren zouden zijn begraven.’’
Leemeijers fontein moet het plein
weer de trekpleister maken die het
ooit was: vlak na de dood van Boni-
fatius kwam hier al een kerk. ,,Al
weet ik wel dat er al twee wethou-
ders op deze plek zijn gesneuveld.’’
Het voorlopige ontwerp heeft ook
te maken met het feit dat Dokkum
het keerpunt in de Elfstedentocht
is, is het enige wat Tilroe nu kwijt
wil. ,,Het is heel innovatief. Leemei-
jer heeft zichzelf overtroffen.’’
Allemaal internationale kunste-
naars, slechts één Nederlandse.
Waarom mocht er eigenlijk geen
Fries meedoen? Op die vraag heeft
Tilroe een simpel antwoord. ,,Frie-
zen bekijken Friesland door Friese
ogen. Ik wilde juist kunstenaars die
Friesland met vreemde ogen bekij-
ken. Vreemden ontdekken heel
andere dingen.’’ Bovendien blijkt
iedereen die tot dusver de provin-
cie bezocht, het hier geweldig te
vinden. ,,Ze ontmoeten zoveel
hartelijkheid en nieuwsgierigheid.
Iemand als Plensa is écht enthou-
siast: hij ziet de schoonheid van de
laaghangende mist in de ochtend.
Die vind je terug in zijn mistfon-
tein. Dat zijn die vreemde ogen: ze
zien bijzondere kwaliteiten die voor
Friezen vanzelfsprekend zijn.’’
Ik wilde
kunstenaars
die Friesland
met vreemde
ogen bekijken
Impressie van de mistfontein van Jaume Plensa in Leeuwarden.
Die band tussen kunstenaar en
publiek is essentieel voor het sla-
gen van 11 Fountains, vindt Tilroe:
zonder draagvlak bij de omwonen-
den van de fontein is volgens haar
het hele project tot mislukken
gedoemd. Dat betekent alvast dat
de kunstenaar die een fontein
ontwerpt, op zijn minst rekening
moet houden met de directe omge-
ving. Voor sommige kunstenaars is
dat al lastig, zegt Tilroe. ,,Die vin-
den: een kunstwerk is er alleen
voor henzelf. Dat heeft vaak veel
kwaad bloed gezet: je legt de omge-
ving je kunstwerk op. Daarvan krijg
je vaak weer vandalisme.’’
Elke fontein moet juist gedragen
worden door de bewoners van elk
van de elf steden, vindt Tilroe.
,,Iedereen moet het gevoel hebben:
het is ónze fontein, en ónze kunste-
naar. Maar tegelijk moet het een
topattractie worden. Dat betekent
dat het kunst van het hoogste ni-
veau moet zijn. Beeldenroutes zijn
er al genoeg.’’
Om haar plannen gestalte te
geven, reisde Tilroe eerst met twee
stagiaires de elf steden af. ,,We
stapten de VVV binnen, of een
pizzeria en vroegen: wie is er hier
belangrijk? Wie doet er hier toe?
Vaak zaten we diezelfde avond al bij
een aantal mensen aan tafel, bij
Impressie van de mistfontein van Jaume Plensa in Leeuwarden.
Anna Tilroe: ,,Een goede fontein trekt automatisch mensen.’’
FOTO JEAN-PIERRE JANS
De Crown Fountain van Jaume Plensa in Chicago. FOTO SHUTTERSTOCK