10. Π Ε ΡΙΕΧ Ο Μ Ε Ν Α
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ.............................................................................. 11
ΒΡΑΧΓΓΡΑΦΙΕΣ.......................................................................... 13
Π ΡΟ Λ Ο Γ Ο Σ................................................................................. 15
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: «Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ» . . . 31
Εγκυκλοπαιδικές γνώσεις........................................... 31
Η «εορτή της παιδείας» στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
κατά τον 20ό αιώνα............................................... 35
Ο συνδυασμός «Θρησκευτικών και εθνικών
μνημοσυνών».......................................................... 55
«Ανέκαθεν».................................................................... 56
Ελληνοχριστιανικός πολιτισμός................................. 62
Επιστήμη και θρησκεία.............................................. 78
Οι διαδικασίες καθιέρωσης της εκπαιδευτικής
εορτής κατά τον 19ο αιώνα................................. 86
Οι «Τρεις Ιεράρχες» στην ευρύτερη ελληνορθόδοξη
εκπαίδευση............................................................. 106
Πριν από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους 106
Μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. . . 116
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΓΤΕΡΟ: «01 ΤΡΕΙΣ ΜΕΓΙΣΤΟΙ
ΦΩΣΤΗΡΕΣ ΤΗΣ ΤΡΙΣΗΛΙΟΓ ΘΕΟΤΗΤΟΣ»...................... 135
11. 10. 0 ΛΕΓΤΕΡΟΣ ΒΙΟΣ TQN ΤΡΙΟΝ IEPAPXÜN
Η καθιέρωση της εκκλησιαστικής εορτής
των Τριών Ιεραρχών.............................................. 136
Η εκκλησιαστική πολιτική
του Αλεξίου Α' Κομνηνού............... ..................... 144
Ο Ιωάννης Μαυρόπους και οι μαθητές του............ 148
Ο Μιχαήλ Ψελλός και η ελληνική φιλοσοφία . . . 156
Ο «αιρετικός» Ιωάννης ο Ιτα λ ό ς........................... 172
Εκκλησιαστικός έλεγχος της εκπαίδευσης
και της μελέτης της ελληνικής φιλοσοφίας . . . 180
Η εξαφάνιση του Γρηγορίου Ν ύσσης..................... 189
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: «ΠΡΟΣ ΤΟΓΣ ΝΕΟΤΣ, ΟΠΩΣ
ΑΝ ΕΞ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΩΦΕΛΟΙΝΤΟ Λ Ο Γ Ω Ν »................... 193
Χριστιανική αγωγή και ελληνική παιδεία
στο λόγο των Πατέρων της Εκκλησίας............ 194
«Ελληνισμός» και «χριστιανισμός»: μια δύσκολη
συνύπαρξη................................................................ 212
Οι τύχες του Γρηγορίου Ν ύσ σ η ς........................... 226
ΕΠ ΙΛ Ο ΓΟ Σ ......................................................................................... 233
Π Η Γ Ε Σ ......................................................................... 245
Β ΙΒ ΛΙΟ ΓΡ ΑΦ ΙΑ .......................................................................... 251
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 265
12. Ε ΥΧ ΑΡ ΙΣΤ ΙΕ Σ
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΑΥΤΟ βασίζεται σε μια ερώτηση που μου έθεσε
σε ανύποπτο χρόνο ο Χρήστος Χατζηιωσήφ και η οποία
μου έδωσε το έναυσμα για να ξεκινήσω την έρευνα. Ο Αντώ-
νης Λιάκος με ενθάρρυνε όπως πάντα, παρακολούθησε με
διάθεση κατανόησης αλλά και κριτικής τους συλλογισμούς
μου, συζήτησε μαζί μου διεξοδικά το βασικό επιχείρημα και
έκανε πολλές καίριες παρατηρήσεις.
Πολλοί φίλοι, φίλες και συνάδελφοι με συνέδραμαν κατά
τη διάρκεια της έρευνας και της συγγραφής. Ο Πάρις Γου-
ναρίδης, ο Δημήτρης Κυρτάτας και ο Σταύρος Περεντίδης
διάβασαν τις πρώτες μορφές του κειμένου, διόρθωσαν πολ
λά λάθη και συζήτησαν γενναιόδωρα μαζί μου ζητήματα
που αφορούν την ιστορία της ύστερης Αρχαιότητας και του
Βυζαντίου. Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης υπήρξε πρόθυμος
αρωγός και σύμβουλος σε ζητήματα της χριστιανικής θεο
λογίας. Ο Γιάννης Παπαθεοδώρου με συνέδραμε βιβλιογρα
φικά και υπέμεινε στωικά υπερβολικά πολλές ερωτήσεις για
«τον Μπαρτ και τον Μπαχτίν». Ο Κώστας Λάππας και
η Ιωάννα Πετροπούλου μου προσέφεραν πολύτιμες πληρο
φορίες και αρχειακό υλικό με εξαιρετική προθυμία και ευ
γένεια. Αρκετοί ήταν, επίσης, όσοι με βοήθησαν σε διάφο
ρα στάδια της έρευνας ή μοιράστηκαν μαζί μου άγχη και
προβλήματα: Βασίλης Κατσαρός, Βασίλειος Μακρίδης, Τρια-
13. 12_ Ο ΑΕΪΤΕΡΟΣ ΒΙΟΣ TON TPIQN IEPAPXQN
ντάφυλλος Σκλαβενίτης, Παναγιώτης Κιμιουρτζής, Παρα-
σκευάς Ματάλας, Τόνια Κιουσοπούλου, Μαρία Βασιλάκη,
Τίνα Λεντάρη, Πολυμέρης Βόγλης, Γιάννης Βαραλής, Νίκος
Γκιώνης, Νάσια Γιακωβάκη, Βαγγέλης Καραμανωλάκης,
Ρίκα Μπενβενίστε, Ιωάννα Λαλιώτου, Μήτσος Μπιλάλης,
Σωκράτης Πετμεζάς, Χάρης Εξερτζόγλου. Το Ιστορικό
Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών, το Κέντρο Μικρασια
τικών Σπουδών, η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη και η Βιβλιοθή
κη του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών, τέλος, κατέστη
σαν την έρευνα ευκολότερη χάρη στην προθυμία του προ
σωπικού τους.
Ευχαριστώ όλες και όλους. Λάθη, παραλείψεις και πα
ρανοήσεις βαρύνουν φυσικά μόνον εμένα.
14. Β ΡΑ Χ Υ Γ ΡΑ Φ ΙΕ Σ
BZ, Byzantinische Zeitschrift
ΕΕΒΣ, Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών
ΕΕΦΣΠΑ, Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής
Πανεπιστημίου Αθηνών
DOP, Dumbarton Oaks Papers
MB, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη
PG, Patrologia Graeca
REB, Revue des Etudes Byzantines
TM, Travaux et M im oires
15.
16. ΠΡΟΛΟΓΟΣ
ΣΤΟ ANA ΧΕΙΡΑΣ ΒΙΒΛΙΟ εξιστορείται η ζωή τριών από τους
γνωστότερους αγίους της Ορθόδοξης χριστιανικής Εκκλη
σίας. Όχι όμως η ζωή που έζησαν. Ούτε η ζωή καθενός
χωριστά. Εξιστορείται ο κοινός, δεύτερος βίος των Τριών
Ιεραρχών. Ένας βίος που δεν έζησαν οι ίδιοι αλλά που τους
κατέστησε ζωντανούς στη φαντασία πολλών μεταγενεστέ
ρων τους ανθρώπων. Με φόντο το Πανεπιστήμιο Αθηνών,
η ιστορία που ακολουθεί αφηγείται πώς τρεις Πατέρες της
Εκκλησίας συγκρότησαν μια πασίγνωστη τριανδρία αγίων
της Ορθοδοξίας και πώς αυτή η τριανδρία μετακινήθηκε
από το εκκλησιαστικό στο εθνικό πλαίσιο και αποτέλεσε
ένα από τα γνωστότερα σύμβολα του «ελληνοχριστιανικού
πολιτισμού». Πρόκειται για μια ιστορία που χάνεται στο
βάθος του χρόνου και δεν είναι ενιαία. Όπως όλες οι ιστο
ρίες, πραγματικές και φανταστικές, αποτελείται από πολ
λά μικρά κομμάτια που διατηρούν την αυτοτέλειά τους.
Συνδέονται όμως μεταξύ τους όχι επειδή τα χαρακτηρίζει
εσωτερική ενότητα και συνέπεια αλλά επειδή κάθε κομμά
τι περιέχει στοιχεία που κληροδοτήθηκαν στο επόμενο και
* Στη μελέτη, η χρήση του πολυτονικού συστήματος περιορίζεται
αποκλειστικά στα παραθέματα των πηγών.
17. Ο ΑΕΊΓΤΕΡΟΣ ΒΙΟΣ ΤΟΝ TPIQN IEPAPXQN
επειδή αυτά τα στοιχεία απέκτησαν καινούργια νοήματα,
καθώς «διαβάζονταν» και «μεταφράζονταν» από ανθρώπους
που ζούσαν σε διαφορετικές εποχές και λειτουργούσαν σε
διαφορετικά περιβάλλοντα.
Ο «δεύτερος βίος των Τριών Ιεραρχών» δεν είναι βιο
γραφία, όσο παράδοξο και αν ακούγεται αυτό. Είναι μια σπον
δυλωτή αφήγηση των τρόπων με τους οποίους αυτή η
τριανδρία απέκτησε μια συμβολική υπόσταση και των δια
δικασιών μέσα από τις οποίες συσχετίσθηκε με ευρύτερες
πολιτικές και πολιτισμικές εξελίξεις τόσο εντός όσο και εκτός
του νεοελληνικού κράτους. Πρόκειται στην πραγματικότη
τα για την ιστορία των τρόπων συγκρότησης μιας παρά
δοσης όπου συλλογικότητες και θεσμοί όπως η εθνική
κοινότητα, οι εκπαιδευτικοί μηχανισμοί, η Εκκλησία συ-
ναντώνται και στο πλαίσιο των οποίων αντιλήψεις και αξίες
διαμορφώνονται και σχηματοποιούνται. Πάνω από τους
θεσμούς και τα πρόσωπα, αυτή η παράδοση αποτελεί ένα
μικρότερο ή μεγαλύτερο, ανάλογα με τις περιστάσεις, νοη-
τικό σύμπαν, που περικλείει ένα σύνθετο αφήγημα για τον
«ελληνοχριστιανικό πολιτισμό». Δεν αναζητούνται εδώ
αποκλειστικά οι αφετηρίες ή οι συνέχειες του συγκεκριμέ
νου μορφώματος, καθώς η προσέγγισή μου δεν εγγράφεται
στο πεδίο της εθνικής τελεολογίας και ως εκ τούτου δεν
αποβλέπει στην ανάδειξη γραμμικών και δίκην μεταφυσι
κής απρόσκοπτων εξελίξεων. Αναζητούνται κυρίως οι δια
δικασίες, οι συνθήκες και οι τροπικότητες που προσδιόρι
σαν το περιεχόμενο του όρου και η βαρύτητα που απέκτη
σε σε μια από τις σημαντικότερες αλληγορικές του αναπα
ραστάσεις.
Οι Τρεις Ιεράρχες, επομένως, λειτουργούν σ’ αυτή την
18. ΠΡΟΛΟΓΟΣ _17
εργασία ως μεταφορική δίοδος για την κατανόηση τόσο της
δυναμικής και της ισχύος που αποκτά μια παράδοση κατά
τις μακρές διαδικασίες της διαμόρφωσής της όσο και των
πολλών χρήσεων και λειτουργιών που έχει. Ο «δεύτερος
βίος των Τριών Ιεραρχών» είναι ένας προβληματισμός για
την εξαιρετική ευπλασία και τη συγκινησιακή ένταση που
χαρακτηρίζουν μια αλληγορία με πρωτεϊκό χαρακτήρα και
διανοητικά λιγότερο ή περισσότερο πρόθυμους κοινωνούς των
νοημάτων που εμπεριέχει ή θεωρείται ότι εμπεριέχει.
Εφόσον το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται εκτενώς στα
ζητήματα της εκπαιδευτικής εορτής στο νεοελληνικό κρά
τος, είναι σκόπιμο να αποσαφηνιστούν οι λόγοι της επικέ
ντρωσης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η καθιέρωση μιας
εορτής στο εν λόγω ίδρυμα είναι ένα ζήτημα μάλλον ελάσ-
σονος σημασίας, αν αναλογιστεί κανείς το εύρος των θεμά
των και των ερευνητικών πεδίων που αφορούν τους εκπαι
δευτικούς μηχανισμούς γενικότερα και το Πανεπιστήμιο
Αθηνών ειδικότερα, θα μπορούσε ακόμα να υποστηριχθεί
ότι είναι ένα ζήτημα «πολυτελείας», με δεδομένο ότι οι
γνώσεις μας για την ιστορία του Πανεπιστημίου παραμέ
νουν σχετικά περιορισμένες καθώς η σχετική βιβλιογραφία
εμπλουτίζεται αργά. Πόσο μάλλον όταν η συγκεκριμένη
εορτή δεν είναι μία από τις μεγάλες «επετείους» που κινη
τοποιούν τους πανεπιστημιακούς μηχανισμούς και τους συν
δέουν με άλλες κοινωνικοπολιτικές δραστηριότητες. Από την
άλλη πλευρά όμως, τα «ελάσσονα» ζητήματα αφενός εμπλέ
κονται συχνά με μείζονες διεργασίες και αφετέρου επιτρέ
πουν την ουσιαστικότερη κατανόηση των τελευταίων.
Η παρατήρησή μου δεν υπαγορεύεται από την παρα
δοχή «το μικρό είναι όμορφο», η οποία έχει κινητοποιήσει
19. Ο ΑΕΓΤΕΡΟΣ ΒΙΟΣ TQN TPIQN IEPAPXQN
ένα συγκεκριμένο είδος ιστορικής έρευνας αλλά εμπεριέχει,
κατά τη γνώμη μου, ένα είδος αισθητικοποίησης των ερευ
νητικών αντικείμενων. Το ζήτημα που με απασχολεί εδώ
αφορά τις συναρμογές του εορταστικου γεγονότος με τις
ευρύτερες πολιτικές και πολιτισμικές παραμέτρους που το
σημασιοδοτούν αλλά και το περιεχόμενο που προσλαμβά
νουν αυτές οι τελευταίες όταν εγκιβωτίζονται στο εορταστικό
γεγονός και τελικά υποστασιοποιούνται απ’ αυτό —γίνονται
δηλαδή εορταστικό γεγονός και προσεγγίζονται ως τέτοιο.
Τελετές και επέτειοι, πανηγυρεις και εορτές έχουν κι
νήσει το ενδιαφέρον της ιστορικής έρευνας, καθώς οι πολ
λαπλοί τρόποι με τους οποίους οργανώνεται στο πλαίσιό τους
ο κοινωνικός χωροχρόνος τις καθιστά κομβικά σημεία ανα
φοράς των συλλογικοτήτων στις οποίες απευθύνονται και
των τροπικοτήτων μέσα από τις οποίες οι τελευταίες εκ
φράζονται ή θεωρείται ότι πρέπει να εκφράζονται. Η ίδια
άλλωστε η κοινωνική συγκρότηση συνδέεται με το συμβο
λικό πεδίο στο οποίο αποτυπώνονται οι διαδικασίες διαπραγ
μάτευσης του νοήματος των θεσμών.1
Ως εκ τούτου, οι περιπέτειες των Τριών Ιεραρχών στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών και, κατ’ επέκταση, στις υπόλοιπες
βαθμίδες της νεοελληνικής εκπαίδευσης (αυτό που ονόμα
σα «δεύτερο βίο» τους) με ενδιαφέρουν στο βαθμό που απο-
1 Αναφέρω απολύτως ενδεικτικά ορισμένες πολύ σημαντικές μελέτες,
που έχουν θέσει στο κέντρο του ενδιαφέροντος τους την ανάλυση του πο
λιτικού συμβολισμού: Maurice Agulhon, Marianne au combat: Im agerie et
symbolique ripublicaine en France de 1789 ä 1880, Παρίσι, Flammarion,
1979· Mona Ozouf, La fe te rfvolutionnaire, 1789-1799, Παρίσι, Gallimard,
1976· George Mosse, The Nationalization o f the Masses. Political Symbolism
and Mass M ovem ents in Germany from the Napoleonic Wars through the
Third Reich, Νέα Γόρκη, H. Fertig, 1975.
20. ΠΡΟΛΟΓΟΣ J9
τελούν δίοδο προσέγγισης και ανάλυσης δύο ζητημάτων:
α) με ποιους τρόπους η εορτή «τους» αναδεικνύει μηχανι
σμούς και διεργασίες πολιτικοκοινωνικού χαρακτήρα στη συ
γκυρία της θέσμισής της και β) πώς η ίδια η εορτή συ
γκροτεί πολυμορφικό και πολύσημο πεδίο ανάπτυξης λόγου
σχετικού με το χαρακτήρα της συλλογικότητας στην οποία
αναφέρεται (Πανεπιστήμιο και ελληνικό έθνος στην προ
κειμένη περίπτωση) και στο όνομα της οποίας εορτάζεται.
Με άλλα λόγια, οι Τρεις Ιεράρχες αποτελούν την αλληγο
ρία αλλά και την προσωποποίηση μιας σειράς επικαλυπτό
μενων και μεταβαλλόμενων αφηγημάτων σχετικών με την
ποιότητα αλλά και τις διαφορετικές κοινωνικές, πολιτικές
και πολιτισμικές σημάνσεις και χρήσεις του «ελληνοχριστια
νικού πολιτισμού».
Η κατανόηση των ποιοτικών διαφοροποιήσεων του αφη
γήματος του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού βασίστηκε, σε
ένα μεγάλο μέρος του πρώτου κεφαλαίου, στους λόγους που
εκφωνήθηκαν στο Πανεπιστήμιο κατά την ημέρα του εορτα
σμού των Τριών Ιεραρχών. Η χρησιμότητα αυτού του υλικού
θεωρείται συχνά περιορισμένη και αμφιλεγόμενη επειδή κυ
ριαρχείται από επαναλήψεις κοινών και ως εκ τούτου ενδε
χομένως τετριμμένων τόπων. Κατά τη γνώμη μου, η επα-
ναληπτικότητα αλλά και η κοινοτυπία αυτού του είδους,
σε συνδυασμό με τις ελαφρές μετατοπίσεις, καθιστούν το
συγκεκριμένο υλικό εξαιρετικά χρήσιμο. Η σειράΐκή οργά
νωση των εορταστικών λόγων (η οποία όμως αφορά και
την ευρύτερη κατηγορία των πανεπιστημιακών λόγων) μου
επιτρέπει να υιοθετήσω το χαρακτηρισμό «αρχείο των Τριών
Ιεραρχών». Για να γίνω πιο σαφής, υποστηρίζω πως οι εορ-
ταστικοί αλλά και γενικότερα οι πανεπιστημιακοί λόγοι στο
21. 20_ Ο ΔΕΓΓΕΡΟΣ ΒΙΟΣ TQN TPIQN 1EPAPXQN
σύνολό τους, τυπωμιένοι, δεμένοι και αρχειοθετημένοι, όπως
μας είναι γνωστοί από αρχεία και βιβλιοθήκες, συγκροτούν
στην αυτοτελή τους διάσταση ένα εντυπωσιακό υλικό. Η
σημασία τους δεν συνδέεται αποκλειστικά με τη δυνατότη
τα που μας παρέχουν να κατανοήσουμε το χαρακτήρα του
πανεπιστημιακού μηχανισμού. Έτσι κι αλλιώς, δεν μας
παρέχουν πάντα αυτήν τη δυνατότητα. Καθιστούν όμως
δυνατό να προσεγγισθούν οι τρόποι με τους οποίους ο εν
λόγω μηχανισμός συγκροτεί μια ιστορία του εαυτού του και
κωδικοποιεί το παρελθόν του στο πλαίσιο ενός σώματος
υλικού. Στην περίπτωση που συζητώ, οι «λόγοι κατά την
εορτήν των Τριών Ιεραρχών» αποτελούν ένα «αρχείο» του
μνημονικού γεγονότος ως «συστήματος αποφάνσεων» που
δεν χαρακτηρίζονται από μια «απροσδιόριστη συσσώρευση
μέσα σε μια άμορφη πολλαπλότητα» αλλά «διατηρούνται
και χρωματίζονται σύμφωνα με ειδικές κανονικότητες», όπως
επεσήμανε ο Μισέλ Φουκό2. Αποτυπώνεται εκεί η ετήσια
κανονικότητα της τελετής και οι σταδιακές της μεταπλά-
σεις και ανασημασιοδοτήσεις μέσα σε ένα σύμπλεγμα ση
μείων που, καθώς αλλάζουν θέση, συνδέουν το τοπίο με το
παρελθόν του αλλά και το μεταβάλλουν ποιοτικά. Η κανο
νιστική διάσταση, σχεδόν σύμφυτη με κάθε θεσμοθετημένο
λόγο, διαμορφώνει τις συνθήκες για τη σταδιακή μετατό
πιση του νοήματος του τελετουργικού και μνημονικού γε
γονότος και νομιμοποιεί εκδοχές αποτίμησής του που πόρ-
ρω απέχουν από τις αρχικές του αναφορές.3 Εκτός αυτού,
* Μισέλ Φουκό, Η αρχαιολογία της γνώσης, μτφρ. Κ. Παπαγιώρ-
γης, Αθήνα, Εξάντας, 1987, σ. 199.
3 Το ζήτημα συζητά και ο Γ. Β. Λεονταρίτης, «Ο συμβολισμός του
πανηγυρικού και ο ιστορικός λόγος». Μνημών 14 (1992), σ. 189-194.
22. ΠΡΟΛΟΓΟΣ 11
οι λόγοι κατά την εορτή των Τριών Ιεραρχών λειτουργούν
στη βάση μιας ευρύτατης και ιδιόμορφης διακειμενικότη-
τας. Οι έννοιες δηλαδή και οι νοητικές κατηγορίες που
υιοθετούν έλκουν την καταγωγή τους από σειρές άλλων
πατερικών, εκκλησιαστικών, φιλοσοφικών κειμένων. Η
απεξάρτηση αυτών των εννοιών και σχημάτων από το
πλαίσιο ανάπτυξής τους δεν σημαίνει ότι απεξαρτώνται
συνολικά από την ιστορία τους, γεγονός που καθιστά ιδιαί
τερα πολύπλοκη αλλά και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα τόσο την
κατανόηση όσο και την ανάλυσή τους.
Στα επόμενα κεφάλαια της εργασίας αποπειρώμαι τη
διερεύνηση των ιστορικών συμφραζομένων των εννοιολογι-
κών μεταπλάσεων που εντοπίζονται στο πρώτο κεφάλαιο.
Όπως σημειώνει ο Παντελής Λέκκας «σε όλες [...] τις
περιπτώσεις των “ιερών εθνικισμών”, οι μύθοι αναδιατάσ-
σονται και αλληλοπροσαρμόζονται για να δημιουργήσουν μια
ιδιότυπη εθνικο-θρησκευτική παράδοση, ένα αμάλγαμα από
παραδοσιακές πεποιθήσεις σε νεοτερικό πλαίσιο, μέσα στο
οποίο εγκαθιδρύεται η συνέχεια ενός “έθνους πιστών”».4 Η
εθνικοποίηση μιας θρησκευτικής και εκκλησιαστικής πα
ράδοσης και η παράλληλη επένδυση μιας εθνικής με θεο-
λογικούς και εκκλησιαστικούς όρους είναι μια σύνθετη και
πολυσχιδής διαδικασία με μεγάλο ανάπτυγμα χρόνου. Οι ίδιες
οι λέξεις ταξιδεύουν στο χρόνο και εστιάζονται σε κειμενι-
κά και διακειμενικά περιβάλλοντα που τις επενδύουν αλλά
και τις προσλαμβάνουν με συγκεκριμένα νοήματα. Αν οι
λέξεις παραμένουν οι ίδιες, τα νοήματά τους είναι κάθε φορά
* Παντελής Λέκκας, Το παιχνίδι με τον χρόνο. Εθνικισμός χαι νεο-
τεριχότητα, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001, σ. 124-5.
23. 22_ Ο ΔΕΓΤΕΡΟΣ ΒΙΟΣ TQN TPIQN IEPAPXQN
διαφορετικά. Καθώς όμως η ίδια η έννοια της «παράδο
σης» εμπεριέχει σε μεγάλο βαθμό ως σχεδόν αυτονόητη την
έννοια της απρόσκοπτης συνέχειας, είναι αναγκαία η ανά
λυση αυτών των εννοιολογικών μεταπλάσεων και των νοη
ματικών μετατοπίσεων.
Η εκπαιδευτική εορτή των Τριών Ιεραρχών δεν προέ-
κυψε αίφνης εκ του μηδενός στο νεοελληνικό κράτος. Στο
δεύτερο κεφάλαιο εξετάζονται οι συνθήκες και οι διαδικα
σίες στο πλαίσιο των οποίων συγκροτήθηκε και καθιερώ
θηκε η τριανδρία των αγίων στο εκκλησιαστικό εορτολόγιο
κατά τον 11ο αιώνα, ενώ στο τρίτο κεφάλαιο συζητώ τους
όρους ανάπτυξης μιας εκχριστιανισμένης εκδοχής των ελ
ληνικών γραμμάτων όπως προέκυψε κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ.
Στόχος αυτής της ανάλυσης είναι να αναδείξει τις μακρές
και επάλληλες διαδρομές που προσδιορίζουν το χαρακτήρα
μιας παράδοσης και τις ιδιοτυπίες των λόγων που την συ-
ναποτελούν. Νομίζω πως πρόκειται για ένα ζήτημα που
χρήζει μελέτης. Η εγγραφή του εθνικού φαινομένου στο
πλαίσιο της νεωτερικότητας ανταποκρίνεται φυσικά στις χω-
ροχρονικές συντεταγμένες της ανάπτυξης και αποκρυστάλ
λωσής του, αλλά έχει καταλήξει σε ορισμένες περιπτώσεις
σε ανιστορικές αξιολογήσεις, που συσκοτίζουν τη δυναμική
του αλλά και αποσιωπούν τις δεξαμενές άντλησης πολλών
στοιχείων που ενσωματώθηκαν στη γλώσσα του και τρο
φοδότησαν τα ιδεολογήματά του.
Η διερεύνηση αυτού του θέματος επανέφερε βασανιστι
κά μπροστά μου σκέψεις και προβληματισμούς που αφορούν
συνολικά τη διαδικασία, το χαρακτήρα αλλά και τα όρια
της ιστορικής έρευνας. Από τη μία πλευρά, η χρονολογική
και θεματική εξειδίκευση της έρευνας είναι ίσως αποτελε
24. ΠΡΟΛΟΓΟΣ 23
σματική για την «επαγγελματοποίηση» των ιστορικών
σπουδών αλλά πολύ σπάνια ανταποκρίνεται στις ιδιαιτερό
τητες των ερευνητικών μιας αντικειμένων. Οι Τρεις Ιεράρ
χες είναι μια ιστορία του 4ου, του 11ου, του 19ου, του 20ού
αιώνα και αναδεικνύουν επίμονα ότι ιστορικός χρόνος και
συμβατική περιοδολόγηση, με ό,τι αυτή συνεπάγεται για την
ιστορική γνώση, είναι δυο κατηγορίες που με κανένα τρό
πο δεν ταυτίζονται, ενώ προωθούν μια αίσθηση γνωστικής
«ιδιοκτησίας» περιοχών και αποξένωσης από άλλες η οποία
λειτουργεί ελάχιστα δημιουργικά για την ίδια την ιστορική
παιδεία. Οι ιστορικοί, οι συγγραφείς δηλαδή της ιστορίας,
είναι κατά μείζονα λόγο και πρωτίστως αναγνώστες της
ιστορίας ή, καλύτερα, των ιστοριών που γράφτηκαν από
προγενέστερους ή συγχρόνους τους. Η εξοικείωση με τις
αναλυτικές, ερμηνευτικές, ρητορικές και αφηγηματικές
διαστάσεις των ιστορικών κειμένων καθιστά περισσότερο
ορατά τα όρια εντός των οποίων ανασυντίθεται ο ιστορικός
χωροχρόνος. Η περιχαράκωση των γνώσεών μιας σε «αρ
χαία», «βυζαντινή» και «νεότερη» ιστορία (για να περιο
ριστώ στην περίπτωση της ελληνικής «εθνικής» ιστορίας)
επιβάλλει διαφορετικούς βαθμούς εξειδίκευσης αλλά πολύ λίγο
μας βοηθά να κατανοήσουμε τη δυναμική και τους μετα
σχηματισμούς των φαινομένων που διαπραγματευόμαστε.
Ιδιαίτερα όταν αυτά τα φαινόμενα δεν περιορίζονται απο
κλειστικά στις μεγάλες και ευκολότερα διακριτές τομές της
πολιτικής ιστορίας.
Από την άλλη πλευρά, η πολλαπλότητα και η πολυ
μορφία των πηγών και των μαρτυριών με τις οποίες ανα-
μετράται η ιστορική έρευνα καθιστούν εξαιρετικά δύσκολη
την ίδια την αναλυτική διαδικασία, καθώς κινδυνεύει κα
25. ϋ Ο ΛΕΥΤΕΡΟΣ ΒΙΟΣ TQN TP1QN IEPAPXQN
νείς να καταποντιστεί σε μια «νεκρά θάλασσα» δελτίων και
πραγματολογικού υλικού. Πηγές όπως οι εκκλησιαστικές
ακολουθίες, οι δογματικοί κανόνες, οι φιλοσοφικές μελέτες,
οι εορταστικοί πανεπιστημιακοί λόγοι έχουν η καθεμιά τη
δική της ιδιόλεκτο, τη δική της εσωτερική λογική αλλά
και τις δικές της αντιφάσεις. Απαιτούν, επομένως, μια «πο
λυγλωσσία» που δεν είναι πάντα δεδομένη αλλά χωρίς την
οποία περιορίζεται η δυνατότητα αποκωδικοποίησης του νοή
ματος τους και «μετάφρασης» του περιεχομένου τους σε
πιο οικείες, τόσο για τον επαγγελματία ιστορικό όσο και
για τον μη ειδικό/ή αναγνώστη/στρια, φόρμες κατανόησης.
Η χρονολογική έκταση της εργασίας καθιστά απαραί
τητη την αποσαφήνιση των συνδετικών της ιστών και του
βασικού της επιχειρήματος, ώστε να ξεναγηθεί ο/η αναγνώ-
στης/τρια στους χώρους που καλείται να επισκεφθεί και να
εξοικειωθεί με την εσωτερική λογική της. Αν αυτή η μελέ
τη διαβαστεί με έναν τρόπο που εμμένει στα εξωτερικά (κυ
ρίως αφηγηματικά) χαρακτηριστικά της, μπορεί να θεωρηθεί
ότι παραπέμπει στην έννοια μιας συνέχειας με όρους πιθανόν
αντίστοιχους με το τρίσημο σχήμα της «ιστορίας του ελληνι
κού έθνους». Η συγκεκριμένη αφηγηματική στρατηγική
όμως επιλέχθηκε προκειμένου να καταστήσει κατανοητές
τις μακρές διάρκειες που σημαδεύουν τα διανοητικά και
πολιτισμικά φαινόμενα καθώς και τις λαβυρινθώδεις, πολλα-
πλώς τετμημένες και σπειροειδείς διαδρομές που προσδιορί
ζουν τον ιστορικό χαρακτήρα τους. Στόχος της μελέτης είναι
να αποτελέσει μια μικροϊστορία των τρόπων με τους οποίους
η συγκρότηση του εθνικού αφηγήματος είναι βασισμένη όχι
μόνο σε μια σειρά σχετικά εύκολα διακριτών επινοήσεων αλλά
κυρίως σε μια μακρότατη αλυσίδα «παρασημάνσεων».
26. ΠΡΟΛΟΓΟΣ _25
Η έννοια της «παρασήμανσης» αποτελεί την κεντρική
αναλυτική κατηγορία της εργασίας. Πρόκειται για μια έννοια
που απορρέει από την προσέγγιση του μύθου ως σημειολο-
γικού συστήματος στο έργο του Ρολάν Μπαρτ. Σύμφωνα
με την ανάλυση του Μπαρτ, η οποία κρίθηκε ιδιαίτερα
χρήσιμη για τη μελέτη μου, ο μύθος αποτελεί ένα ειδικό
σύστημα το οποίο διαμορφώνεται πάνω στη βάση μιας
σημειολογικής αλυσίδας μεγάλης έκτασης: «είναι ένα δευ
τερογενές σημειολογικό σύστημα».5 Στο πλαίσιο του νοη-
τικού σύμπαντος που συγκροτεί ο μύθος, το μορφικό σύστημα
των πρώτων σημασιοδοτήσεων ενός φαινομένου, μιας δια
δικασίας ή μιας κατάστασης υφίσταται μετακινήσεις, με
αποτέλεσμα να αναδιατάσσονται όχι μόνο τα σημεία αλλά
και τα σημαίνοντα ή ακόμη και τα σημαινόμενα που το
συναποτελούν.6 Αν το σχήμα «σημαινόμενο-σημαίνον-σημείο))
απαρτίζει ένα πρώτο σύστημα, η μυθοπλαστική διαδικασία
συγκροτεί ένα δεύτερο, εντός του οποίου οι σημασίες ανα
συγκροτούνται καθώς σημαίνοντα και σημεία μεταβάλλουν
θέση.7 Η παρασήμανση επομένως λειτουργεί ως «ένα από-
1 Ρολάν Μπαρτ, Μυθολογίες. Μάθημα, μτφρ. Κ. Χατζηίήμου-Ράλ-
λη, Αθήνα, Ράππας, 1979, σ. 208.
“ Στο iSto, σ. 209.
7 Roland Barthes, «Στοιχεία σημειολογίας», στο Κείμενα σημειολο
γίας. Μπενζενίστ, Μπαρτ, Ντεριντά, Πφς, Φουχώ, πρόλ. και μτφρ. Κ.
Παπαγιώργης, Αθήνα, Νεφέλη, 1981, σ. 55-135 (129). Με τον όρο «πα
ρασήμανση» αποδίδεται εδώ η έννοια «connotation». Η υιοθέτηση του συ
γκεκριμένου όρου στην παρούσα μελέτη θεωρήθηκε αναγκαία, διότι αυτός
χρησιμοποιείται στο μεταφρασμένο δοκίμιο στο οποίο κυρίως παραπέμπω
και αναφέρομαι. Πρέπει όμως να επισημανθεί ότι δεν υπάρχει καθολική συμ
φωνία για την απόδοση του όρου. Απαντώνται επίσης οι όροι «συμπαρα-
δήλωση», σε άλλα μεταφρασμένα έργα του Μπαρτ, καθώς κο» «συνδήλω
ση», κυρίως σε έργα λογοτεχνικής κριτικής.
27. 2L
< Ο ΔΕΓΤΕΡΟΣ ΒΙΟΣ TQN TPIQN IEPAPXQN
σπασμα ιδεολογίας» ,8 το οποίο οριοθετεί εκ νέου ένα σύστημα
σημείων οικειοποιούμενο προηγούμενες σημάνσεις ή και
βασιζόμενο επ’ αυτών. Κατά τη διαδικασία της ανάπτυξης
της παρασήμανσης, «τα σημαίνοντα του δεύτερου συστήμα
τος συγκροτούνται από τα σημεία του πρώτου» .9 Η διάκριση
ενός παρασημασμένου και ενός μεταλεκτικού (ή μεταγλωσ-
σικού) συστήματος που εισηγείται ο Μπαρτ είναι επίσης
χρήσιμη. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι στο μεταλε-
κτικό (μεταγλωσσικό) σύστημα η διαδικασία σήμανσης είναι
καθολική, με αποτέλεσμα «τα σημαινόμενα του δεύτερου
συστήματος να συγκροτούνται από τα σημεία του πρώτου».'°
Η κριτική στην μπαρτική σημειολογία έχει επισημάνει
το γεγονός ότι τα συγκεκριμένα συστήματα χαρακτηρίζο
νται από δομική ακαμψία κυρίως στον άξονα σημαινόμενο-
σημαίνον-σημείο. Στο πλαίσιο αυτό, η ανάλυση του Μιχαήλ
Μπαχτίν για την ανάδειξη του νοήματος μέσα στα διαλο-
γικά του συμφραζόμενα έχει αποτιμηθεί ως περισσότερο
εύκαμπτη και λειτουργική, καθώς υπογραμμίζει την πολυ-
τονικότητα των σημείων και αναδεικνύει τη συγκρότηση
νοημάτων ως μια δημιουργική και μονίμως υπό διαπραγ
μάτευση διαδικασία. Η άποψη ότι δεν «υπάρχουν όρια στο
διαλογικό πλαίσιο» και ότι «ακόμη και τα παρελθόντα
νοήματα δεν είναι ποτέ στατικά»1 έχει καθιερώσει τον πο-
1
" Στο ίδιο, σ. 129.
9 Στο ίδιο, σ. 129.
Στο ίδιο, σ. 129. Για τα ζητήμΛτα αυτά, βλ. επίσης Roland Barthes,
V aventure sim iologique, Παρίσι, Seuil, 1985 και R. Barthes, «Denotation
and Connotation» στο: Paul Cobley (επιμ.), The Communication Theory
Reader, Λονδίνο, Routledge, 1996, a. 129-133.
1
1 M. Bakhtin, Speech Genres and Other Late Essays, επιμ. Michael
Holquist-Emerson Caryl, Ώστιν, University of Texas Press, 1986, σ. 170.
28. ΠΡΟΛΟΓΟΣ 27
λυφωνικό χαρακτήρα των σημειωτικών συστημάτων αλλά
και των σημασιοδοτικών πρακτικών και έχει αναδείξει τη
σημασία των διαλογικών αναφορών που συναπαρτίζουν τα
νοήματα.
Νομίζω πως έχει γίνει σαφές σήμερα ότι η πολυσημία
των κειμένων αλλά και ευρύτερα των εννοιολογικών συ
στημάτων υπερβαίνει μια πολύ στενή ανάλυση. Οι ερμη
νείες δεν συνυπάρχουν κατ’ ανάγκην με τις δομές των
σημείων, ενώ η διερεύνηση των ερμηνευτικών πρακτικών
είναι αναγκαία ώστε να αποφευχθεί ένας εξαιρετικά άγονος
φορμαλισμός, που εστιάζει στο τυπικό σύστημα αλλά αγνοεί
ή παραβλέπει τις διαδικασίες παραγωγής και χρήσης του
καθώς και τη δυναμική φύση των επικοινωνιακών συμ
βάσεων.
Δεν προτίθεμαι να εμπλακώ στις ιδιαιτερότητες μιας
ενδιαφέρουσας αλλά ειδικής συζήτησης, θεωρώ αναγκαίο
μόνο να επισημάνω ότι η σύγχρονη σημειωτική δεν πρέπει
να ταυτίζεται κατ’ ανάγκην με το στρουκτουραλισμό, καθώς
συνυπάρχει με άλλες αναλυτικές συσχετικές προσεγγίσεις,
οι οποίες αποβλέπουν στην κατανόηση της πολιτικής οι
κονομίας της σημασιοδότησης. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο,
θεώρησα χρήσιμη την έννοια της παρασήμανσης ως χρη
στικής αναλυτικής κατηγορίας και ως εστίας διερεύνησης
των διαδικασιών εξαγωγής νοημάτων κυρίως στο πεδίο της
«εθνικής παράδοσης», η οποία με ενδιαφέρει κατά κύριο
λόγο.
Οι αλληλένδετες ενότητες της εργασίας εκτείνονται σε
μια μεγάλη περίοδο χρόνου και καλύπτουν διαφορετικές γνω
στικές περιοχές, αλλά δεν αποτελούν προϊόν άναρχων δια
βασμάτων και ατάκτως ερριμμένων ερωτημάτων (όσο γό
29. Ο ΑΕΓΤΕΡΟΣ ΒΙΟΣ TON TPIQN IEPAPXQN
νιμα και ερεθιστικά κι αν είναι αυτά ορισμένες φορές). Είναι
απολύτως βέβαιο ότι θα είχαν γραφεί διαφορετικά αν κα
θεμιά από αυτές εστίαζε σε ένα άλλο ειδικότερο πρόβλημα
ή σε μια άλλη δέσμη ζητημάτων. Είναι βέβαιο επίσης ότι
δεν μπορούν να εξαντλήσουν τα θέματα που προσεγγίζουν.
Η πλοήγηση στο εσωτερικό τους αποκτά νόημα όταν γίνει
κατανοητή η διαδικασία της παρασήμανσης την οποία
αποπειρώνται να αναδείξουν καθώς και οι ιδιότυπες συνδέ
σεις που συνθέτουν το νόημά τους στα μάτια όχι τόσο όσων
έζησαν τα πράγματα αλλά κυρίως όσων τα κληρονόμησαν.
Με κίνδυνο να διαρρήξω τον ειρμό της αφήγησης, κα
ταθέτω το στίγμα αυτής της μελέτης: οι Τρεις Ιεράρχες
δεν ήταν πάντα τρεις και ίδιοι και ο «ελληνοχριστιανικός
πολιτισμός», που εμφανίζονται να εκπροσωπούν, είναι ένα
σχετικά νέο μόρφωμα βασισμένο όμως σε πολλές μεταλ
λάξεις προγενέστερων νοητικών κατηγοριών και συστημά
των. Η μελέτη προσεγγίζει την «εορτή των Τριών Ιεραρ
χών» ως πεδίο διερεύνησης και χαρτογράφησης μιας γε
νεαλογίας του «ελληνοχριστιανικού πολιτισμού», όπου ιδιαί
τερη σημασία δίνεται στη μοναδικότητα και στις ιδιαιτερό
τητες των γεγονότων έξω από το πλαίσιο μιας εθνικής
τελεολογίας. Η γενεαλογική προσέγγιση προσανατολίζεται
προς την κατανόηση του ιδιαίτερου χαρακτήρα των φαινο
μένων που εγγράφονται σε ένα ιστορικό συνεχές. Δεν πρό
κειται επομένως για την αναζήτηση καταβολών αλλά κυ
ρίως για την ανάδειξη της ετερογένειας των στοιχείων που
συναποτελούν το εθνικό αφήγημα και που παρουσιάζονται
ως τμήματα μιας ιδεώδους ενότητας.1 Στόχος της ιστο
2
“ Για την έννοια της «γενεαλογίας» όπως την χρησιμοποιώ εδώ, βλ.
30. ΠΡΟΛΟΓΟΣ _29
ρίας που ακολουθεί δεν είναι να αναμασήσει σχεδόν αυτο
νόητες θέσεις για το χαρακτήρα ενός ιδεολογήματος αλλά
να αποπειραθεί να εξηγήσει πώς συγκροτείται και πώς
λειτουργεί στο πολιτικό και πολιτισμικό επίπεδο μια παρά
δοση βασισμένη στη διαδικασία της παρασήμανσης.
Michel Foucault, Language, Counter-Memory, Practice. Selected Essays and
Interviews, επιμ. Donald F. Bouchard, μτφρ. Donald Bouchard-Sherry Si
mon, Cornell University Press, 1977, σ. 139 κ.ε.
31.
32. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
«Ή έορτή της παιδείας»
« Πανεπιστήμιων καί ’Εκκλησία παρ’ ήμΐν συνθιασεύουσι»
ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΣΟΛΩΡΑΣ, 'Ομιλία χατά την εορτήν
των Τριών Ιεραρχών, 1922.
Εγκυκλοπαιδικές γνώσεις
Η ΕΟΡΤΗ ΤΟΝ ΤΡΙΩΝ ΙΕΡΑΡΧΩΝ είναι σχολική. Απευθύνε
ται επομένως και αφορά πρωτίστως τους μαθητές και τις
μαθήτριες. Ως εκ τούτου, οι βασικές πληροφορίες γι’ αυτήν
θα ήταν αναμενόμενο να περιέχονται σε ό,τι αυτές και αυτοί
συμβουλεύονται ευκολότερα, δηλαδή σε εγκυκλοπαίδειες.
Είναι ίσως περιττό να επισημανθεί ότι οι πληροφορίες
ποικίλλουν ανάλογα με την ποιότητα αλλά και το χρόνο
έκδοσης των εγκυκλοπαιδικών οδηγών. Είναι ενδιαφέρου
σες όμως γιατί ανακλούν και διαχέουν αποκρυσταλλωμέ
νες αντιλήψεις για τη σχολική εορτή. Για παράδειγμα, στο
λήμμα «Ιεραρχών Τριών, εορτή», η Μεγάλη Ελληνική
Εγκυκλοπαίδεια του Παύλου Δρανδάκη, η γνωστότερη ίσως
εγκυκλοπαίδεια του Μεσοπολέμου, σημειώνει ότι πρόκειται
περί «έκκλησιαστικής άμα καί έκπαιδευτικής έορτης», η
οποία γιορτάζεται στα σχολεία της ελληνικής επικράτειας
προκειμένου να υπογραμμισθεί «ή σύνδεσις τοϋ χριστιανι-
33. 3 2. Ο ΔΕΓΓΕΡΟΣ ΒΙΟΣ TQN TP1QN ΙΕΡΑΡΧΩΝ
κοϋ μετά τοϋ αρχαίου ελληνικού ιδεώδους».1Η 30ή Ιανουα-
ρίου «πανηγυρίζεται ώς έορτή των ελληνικών γραμμάτων» ,2
Επισημαίνεται στο λήμμα ότι ο Βασίλειος ο Μέγας, ο Ιωάν
νης ο Χρυσόστομος και ο Γρηγόριος ο θεολόγος δεν απο-
τελούσαν εξαρχής τη γνωστή τριανδρία. Ως λόγιοι ιεράρ
χες του 4ου αιώνα έχαιραν μεγάλης φήμης στις χριστια
νικές κοινότητες τόσο για την πολύπλευρη μόρφωση όσο
και για το ευρύ φιλανθρωπικό έργο τους. Οι αντιπαραθέσεις
για το ποιος ήταν σπουδαιότερος προκάλεσαν φιλολογικές
και θεολογικές έριδες κατά τον 11ο αιώνα. Η «αναγέννηση
των ελληνικών γραμμάτων» αναζωογόνησε το ενδιαφέρον
για τους τρεις λόγιους Πατέρες της Εκκλησίας και υποκί
νησε αντιπαραθέσεις για τη σημασία του έργου και της εν
γένει παρουσίας του καθενός. Οι έριδες ήταν μάλλον έντο
νες διότι, σύμφωνα πάντα με τη Μεγάλη Ελληνική Εγκυ
κλοπαίδεια, αποφάσισαν να εμφανιστούν από κοινού στο όνειρο
του πατριάρχη εκλιπαρώντας για κατάπαυση του πυρός.3
Η Νέα Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια του Χάρη
Πάτση, από την άλλη πλευρά, δεν αναφέρεται στο όνειρο
του πατριάρχη περί εκλιπαρούντων Πατέρων. Το μεγάλο
εκδοτικό εγχείρημα της δεκαετίας του 1980, βασικό μέσον
γενικής πληροφόρησης για τους μαθητές και τις μαθήτριες
της εποχής (της γράφουσας συμπεριλαμβανομένης), σημειώ
νει στο λήμμα «ιεράρχης» ότι η γιορτή των Τριών Ιεραρ
χών «καθιερώθηκε στα μέσα του 11ου αιώνα από τον μη
τροπολίτη Ευχαΐτων Ιωάννη τον Μαυρόποδα. Αφορμή για
1 Μεγάλη Ε λλψ ιχή Εγχυχλοπαίδεια [Παύλου Δρανδάκη], Αθήναι,
Πυρσός, 1926-1934, τ. 12, σ. 867.
1 Στο ίδιο, σ. 867.
3 Στο ίδιο, σ. 867.
34. O Τρεις Ιεράρχες εμφανίζονται ενώπιον του Ιωάννη Μαυρόποδα,
t
Μονή Βροντοχίου, Μυστράς (14ος αιώνας).
(Περιέχεται στο Gabriel Millet, Monuments byzantines
de Mistra. Matiriaux pour I’ttude de Γarchitecture et de la
peinture en Grice aux XlVe et XVe sitcles, Παρίσι 1910.)
35. 34_ Ο ΔΕΊΓΤΕΡΟΣ ΒΙΟΣ TQN TPIQN IEPAPXQN
τον κοινό εορτασμό των Τριών Ιεραρχών έδωσαν οι έριδες
μεταξύ των Χριστιανών για το ποιος από τους τρεις ήταν
σπουδαιότερος. “'Ως συμβαίνειν, διαιρεθηναι τά πλήθη καί
τούς μέν ΊωαννΤτας λέγεσθαι, τούς δέ Βασιλεΐτας, Γρη-
γορείτας δέ τούς λοιπούς”».·1
Πραγματικά, στην εκκλησιαστική λειτουργική, ο Ιωάν
νης Ευχαΐτων μαρτυρείται ως ο συνθέτης της ακολουθίας
των Τριών Ιεραρχών με πλήθος εγκωμίων για όλους στην
τρίτη ωδή. «Διά των έγκωμίων τούτων κατορθοΐ ο ποιη
τής νά άποδείξη ότι οΰδενός δυνατόν νά γείνη προτίμησις» .5
Τα σχετικά με την εκκλησιαστική εορτή δεν είναι πολύ
σαφή. Εκτός από τα πολλά προβλήματα χρονολόγησης, το
αγιολογικό σχήμα των Τριών Ιεραρχών εμφανίζεται πολύ
σημο, καθώς εμπλέκει πνευματικά, θεολογικά και δογμα
τικά ζητήματα. Αν τα πράγματα είναι σχετικώς ασαφή για
την εκκλησιαστική εορτή, η αντίστοιχη -ή μάλλον η σύστοι
χη πλέον—εκπαιδευτική προκαλεί ακόμη περισσότερα ερω
τήματα. Κατά τη Νέα Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαί
δεια, η γιορτή «καθιερώθηκε επίσημα ως γιορτή των ελλη
νικών γραμμάτων» με απόφαση της Συγκλήτου του Πανε
πιστημίου Αθηνών «από το ακαδημαϊκό έτος 1843-4».6 Ως
πηγή για τη συγγραφή του σχετικού άρθρου της εγκυκλοπαί
δειας χρησιμοποιήθηκε, όπως αναφέρεται, ο λόγος του καθη
* Νέα Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια [Χάρη Πάτση), Αθήνα 1980-
1982, τ. 18, α. 79. Το παράθεμα είναι από την Patrologia Graeca, 29,
CCCXCI A.
1 Π. Ρομπότης, Λειτουργική. Συνταχθείσα γναψοδοτήσει της Ιεράς
Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος και εγχρίσει του Υπουργείου των
Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Αθήναι 1869, σ. 192.
6 Νέα Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, ό.π., τ. 18, σ. 79.
36. «Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ» _35
γητή της θεολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Δημητρίου
Μπαλάνου κατά τον εορτασμό των Τριών Ιεραρχών στις
30 Ιανουαρίου 1948. Ο λόγος φέρει τον τίτλο «Διατί ή εορτή
των Τριών Ιεραρχών έθεσπίσθη ώς εορτή της παιδείας».
Η «εορτή της παιδείας» στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
κατά τον 206 αιώνα
Ο Δημήτριος Μπαλάνος (1877-1959), γόνος της επιφανούς
ηπειρώτικης οικογένειας, υπήρξε ένας από τους πιο δρα
στήριους κοινωνικά και πολιτικά καθηγητές της Θεολογι-
κής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και ακαδημαϊκός.
Κορύφωση της πολλαπλής δραστηριότητάς του αποτέλεσε
η κατάληψη της θέσης του υπουργού Παιδείας και θρη
σκευμάτων στην υπηρεσιακή κυβέρνηση του Κωνσταντί
νου Δεμερτζή κατά την κρίσιμη περίοδο 1935-6 αλλά και
στην κυβέρνηση του Δημητρίου Βούλγαρη το 1945. Με
έντονο ενδιαφέρον για το κοινωνικό μήνυμα του χριστιανι
σμού, ο Μπαλάνος έγινε ευρύτερα γνωστός κατά τα μεσο-
πολεμικά χρόνια όχι τόσο για το αυστηρά επιστημονικό έργο
του όσο για το πλήθος των εκλαϊκευτικών θεολογικών
δημοσιευμάτων, τις διαλέξεις και την αρθρογραφία του. Στη
συγγραφική δραστηριότητα του Μπαλάνου, η αναβάθμιση
και η ουσιαστική σύνδεση της Εκκλησίας με την κοινωνία
καθώς και η προαγωγή του «ελληνοχριστιανικού πολιτι
σμού» καταλαμβάνουν κεντρική θέση.7
7 Βλ. ενδεικτικά, Δημ. Σ. Μπαλάνος, Αι θρησχευτιχαί ιδέαι του
Αδαμαντίου Κορατη, Αθήναι 1920' Απόστολος Μαχράχης, Αθήναι 1920'
Πολιτεία χαι Εχχλησία, Αθήναι 1920· Χριστιανισμός χαι κοινωνία, Αθήναι
1936’ Εχχλησία χαι έθνος, Αθήναι 1938.
37. 36_ Ο ΑΕΊΓΤΕΡΟΣ ΒΙΟΣ TQN TPIQN IEPAPXÜN
Ο Μπαλάνος εκφώνησε τον εορταστικό λόγο κατά τη
διάρκεια του πανεπιστημιακού εορτασμού των Τριών Ιεραρ
χών στις 30 Ιανουαρίου 1948. Ο ομιλητής αναφέρθηκε διε
ξοδικά στους λόγους καθιέρωσής του. Με τη θέσπιση της
εορτής «[...] έζητήθη νά δηλωθη ό έν τω προσώπω των
αρμονικός συνδυασμός κλασικής παιδείας καί χριστιανικού
κηρύγματος» .8 Οι Τρεις Ιεράρχες παρουσιάζονται πρωτίστως
ως επιφανείς Πατέρες της Εκκλησίας αλλά και ως λόγιοι,
κοινωνοί της αρχαιοελληνικής γραμματείας. Αναγνωρίζονται,
επομένως, ως «υποδειγματικοί έκπρόσωποι τοϋ έλληνοχρι-
στιανικοϋ πολιτισμού» και καθιερώνονται ως «[...] προστάτες
των γραμμάτων καί της παιδείας, καί της καθόλου χρι-
στιανοπρεποϋς καί έλληνοπρεποϋς άμα άγωγης» .9 Τπ’ αυτό
το πρίσμα, τους αποδίδεται ο ρόλος του προτύπου της σπου-
δάζουσας νεολαίας και η προς τιμήν τους εορτή λειτουργεί
ως σχετική υπόμνηση:
Ο πάνσεπτοι 'Ιεράρχαι, γενόμενοι οΐονεί συμβολον των αιω
ΐ
νίων καί άδιαρρήκτων δεσμών Χριστιανισμού καί Ελληνι
σμού καί άΐδια πρότυπα πίστεως, άρετης, μορφώσεως, καί
φιλοπατρίας, άς γίνουν υποδείγματα διά τόν βίον σας.10
Η προτροπή γίνεται περισσότερο αναγκαία λόγω της συ
γκυρίας εν μέσω της οποίας εκφωνείται ο λόγος:
Ύπό τάς σημερινός ιδίως περιστάσεις τής Πατρίδος, άς έχετε
εις τήν καρδιά σας τό λόγιον τοϋ ΐεροϋ Χρυσοστόμου «οΰδέν
* Δημ. Σ. Μπαλάνος, Διατί η εορτή των Τριών Ιεραρχών εθεσπίσθη
ως εορτή της παιδείας, Α&ήναι, Αστήρ, 1948, σ. 3-4.
9 Στο ίδιο, σ. 14.
IU Στο ίδιο, σ. 15.
38. «Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ» _37
Πατρίδος γλυκύτερον» καί μ.ή φεισθητε ούδεμώς θυσίας διά τήν
προκοπήν καί τό μεγαλεΤον της ένδοξου Πατρίδος, της όποίας
έχετε τό προνόμιον νά εΓσ6ε τέκνα, έναντι αντεθνικών καί εγκλη
ματικών ένεργειών. Άς είναι πρόγραμμα τοϋ βίου σας, τόσον
έν καιρώ πολέμου δσον καί έν καιρώ ειρήνης, ό διηνεκής άγων
υπέρ Πίστεως καί Πατρίδος καί ύπέρ έπικρατήσεως των εΰγε-
νών καί αθανάτων ιδεωδών της αθανάτου Ελλάδος."
Το 1948, ο καθηγητής Δημήτριος Μπαλάνος είχε σοβαρούς
λόγους να επιδεικνύει ιδιαίτερο πάθος για την προάσπιση
της «ελληνοπρεπούς άμα καί χριστιανοπρεποϋς άγωγης».
Στην καρδιά του εμφυλίου πολέμου, ο λόγος περί «ελληνο
χριστιανικού πολιτισμού» αποτέλεσε το βασικό πεδίο ανά
πτυξης φρονηματιστικής επιχειρηματολογίας και υποκίνησε
ακόμη και τον εσωτερικό ανταγωνισμό των φορέων του.
Δύο χρόνια νωρίτερα, η διακήρυξη της «Χριστιανικής
Ενώσεως Επιστημόνων» και η «Δήλωσις Ελλήνων Επι
στημόνων, Λογοτεχνών και Καλλιτεχνών» που την συνό
δευε περιέγραφαν με τα μελανότερα των χρωμάτων την κα
τάσταση της νεοελληνικής κοινωνίας και κινδυνολογούσαν
περί της παντελούς απώλειας των ελληνοχριστιανικών ιδεω
δών προς όφελος υλιστικών και αθεϊκών αντιλήψεων. Η
«Χριστιανική Ένωσις Επιστημόνων» ιδρύθηκε το 1937 από
τον καθηγητή της Νομικής Σχολής Αλέξανδρο Τσιριντά-
νη, ο οποίος είχε στενές σχέσεις με τον Σεραφείμ Παπα-
κώστα, διάδοχο του Ευσέβιου Ματθόπουλου στην ηγεσία
της «Αδελφότητος θεολόγων η “Ζωή”» .'2 Μέσω του περιο
1 Στο ί&ο, σ. 15.
1
11 Η «Αδελφότης θεολόγων η “Ζωή"» έλαβε το όνομά της το 1909
αλλά ουσιαστικά συγκροτή&ηκε από τον αρχιμανδρίτη Ευσέβιο Ματθόπου-
λο (1849-1929) το 1907. Το περιοδικό Ζωή, όργανο της ομώνυμης αδελ-
39. Ο ΑΕΓΤΕΡΟΣ ΒΙΟΣ TQN TPIQN IEPAPXQN
δικού της Αχτίνες η «Ένωσις» προώθησε τον κεντρικό στό
χο της, που ήταν η απόκρουση των «υλιστικών ιδεών» (κυ
ρίως των δαρβινικών Θεωριών) τόσο στον ακαδημαϊκό όσο
φότητας, άρχισε να εκδίδεται το 1911. Η «Ζωή», καθώς και μια σειρά
άλλες μικρότερες οργανώσεις προέκυψαν από πρωτοβουλία μαθητών του Από
στολου Μακράκη, οι οποίοι αποστασιοποιήθηκαν από το περιβάλλον του αμ
φιλεγόμενου κληρικού μετά το 1884. Γποστήριζαν ενεργά την εκκλησια
στική, πολιτειακή και κοινωνική αναμόρφωση στη βάση της χριστιανικής
κοσμοθεωρίας και ανέπτυξαν ιδιόρρυθμες σχέσεις τόσο με την επίσημη
Εκκλησία και την πολιτεία όσο και με το βασιλικό περιβάλλον, κυρίως κατά
τη μεσοπολεμική και τη μεταπολεμική περίοδο. Η «Ζωή» διασπάσθηκε
το 1960, όταν ανέκυψαν εσωτερικές αντιπαραθέσεις για το ρόλο και την εν
γένει λειτουργία της. Τα παλαιότερα και πιο συντηρητικά μέλη της συ
γκρότησαν την αδελφότητα «Σωτήρ», ενώ οι νεότεροι αποπειραθηκαν ανα
μόρφωση της νέας «Ζωής». Για μια πρώτη προσέγγιση της ιστορίας των
χριστιανικών οργανώσεων και αδελφοτήτων, βλ. ενδεικτικά Βασίλειος Γιούλ-
τσης, «Κοινωνιολογική θεώρηση των θρησκευτικών Αδελφοτήτων» στο Γ.
Μαντζαρίδης (επιμ.), θέματα κοινωνιολογίας της Ορθοδοξίας, Θεσσαλονί
κη, Πουρνάρας, 1975, σ. 169-204· Απ. Αλεξανδρίδης, «Ένα φαινόμενο της
νεοελληνικής θρησκευτικής ζωής: οι χριστιανικές οργανώσεις», Σύνορο 39
(1966), σ. 193-204· αρχιμ. Σεραφείμ Παπακώστας, Ευσέβιος Ματθόπου-
λος (1849-1929), Αθήναι, Ζωή, 1980· I. θ . Κολιτσάρας, Σεραφείμ Παπα-
χώστας (1892-1954), Αθήναι, Ζωή, 1980· Χρήστος Γιανναράς, Καταφύ
γιο ιδεών. Μαρτυρία, Αθήνα, Ίκαρος, 51980· Αλέξ. Γουσίδης, Οι χριστια
νικές οργανώσεις. Η περίπτωση της Αδελφότητος θεολόγων η «Ζωή»,
Θεσσαλονίκη, Μέλισσα, 1989. Η νεότερη βιβλιογραφία αναδεικνύει ουσια
στικά ζητήματα σχετικά με τον πολιτικό και ιδεολογικό χαρακτήρα των
οργανώσεων. Βλ. Vasilios Ν. Makrides, «The Brotherhoods of Theologians
in Contemporary Greece», The Greek Orthodox Theological R eview 33
(2), 1988, σ. 167-187- και του ιδίου, «Orthodoxy in the Service of Anti
communism: The Religious Organisation Zoe during the Civil War», Phi
lipp Carabott-Thanassis Sfikas (επιμ.), D omestic and International Aspects
o f the Greek Civil War, Aldershot: Ashgate (υπό έκδοση). Βλ. επίσης
Βασίλης Κ. Γούναρης, Εγνωσμένων κοινωνικών φρονημάτων. Κοινωνικές
και άλλες όψεις του αντιχομμουνισμού στη Μακεδονία του Εμφυλίου Πολέμου
(1945-1949), Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2002, σ. 153-155.
40. «Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ»
και στον ευρύτερο κοινωνικό και πολιτικό χώρο. Η διακή
ρυξη άφηνε αιχμές εναντίον όσων, στο όνομα της επιστή
μης, αμφισβητούσαν τις επιταγές της θρησκείας και απει
λούσαν την ευρυθμία της ίδιας της κοινωνίας.13
Ο Δημήτριος Μπαλάνος, που δεν ανήκε στο περιβάλ
λον της «Ζωής», είχε αναγκασθεί τότε να εκδώσει απα
ντητική προς τη διακήρυξη μελέτη υπό τον τίτλο «Ή θρη-
σκευτικότης τοϋ έλληνικοΰ λαοΰ». Εκεί, ο Μπαλάνος επε-
σήμαινε την υπερβολική απαισιοδοξία των «χριστιανών επι
στημόνων» αλλά και υπερασπίστηκε εαυτόν έναντι των κα
τηγοριών που εμμέσως του απευθύνονταν:
Φύλλα τινά, θρησκευτικής υλης, μονοπωλοϋντα ΰπέρ έαυ-
τών τήν ’Ορθοδοξίαν, ζητοϋν νά παραστήσουν τήν προκει-
μένην διάλεξίν μου ώς άντιθρησκευτικήν καί έπ’ εΰκαιρίρ διε
ξάγουν ζωηράν πολεμικήν εναντίον μου. "Εν μάλιστα των
φύλλων τούτων [Ζωή, 24.5.1947], διεκδικοϋν ρόλον θεολο-
γικοΰ τιμητοϋ καί Ήρακλέους τής πίστεως, έφθασε μέχρι
τοϋ σημείου νά μέ χαρακτηρίση ώς «συνοδοιπόρον εις τόν
ύλικόν κομμουνισμόν» χωρίς νά άναφέρη κάν έπί τίνων χω
ρίων της διαλέξεώς μου στηρίζει τήν άπόφανσιν ταύτην. «’Εα
ληρεΤν τούς πολεμοϋντας καί περιχάσκειν».1 4
1 Διά χάθε 'Ελληνα. Διαχήρυξις της Χριστιανικής Ενώσεως Επιστη
3
μόνων, AW)vai 1946, κυρίως σ. 203-4. Τη «Δήλωση» που συνόδευε την
έκδοση, και η οποία απέκτησε χαρακτήρα αντικομμουνιστικού μανιφέστου,
υπέγραψαν ορισμένοι από τους γνωστότερους καθηγητές Πανεπιστημίου,
καλλιτέχνες και διανοουμένους της αθηναϊκής κοινωνίας (Δ. Πικιώνης, Σ.
Κουγέας, Π. Χάρης, Σπ. Μαρινάτος κ.ά.). Βλ. και Vasilios Ν. Makrides,
Orthodoxy in the S ervice o f Anticommunism, ό.π.
1 Δημ. Σ. Μπαλάνος, Η θρησχευτιχότης του ελληνιχού λαού, Αθή-
4
ναι 1947, σ. 20. Η υπογράμμιση δική μου. Οι ανησυχίες του Μπαλάνου
41. 40_ Ο ΑΕΤΤΕΡΟΣ ΒΙΟΣ TON TPIQN IEPAPXQN
Όμως δεν έπαιζε κανείς με τις κατηγορίες περί «συνοδοι
πόρων του κομμουνισμού» το 1947 και το 1948. Στη γιορτή
των Τριών Ιεραρχών, ο Μπαλάνος όχι μόνο επαναξιολόγη-
σε και υπογράμιμισε εκ νέου το ρόλο τους ως προτύπων της
«ελληνοχριστιανικής αγωγής» αλλά και κατέβαλε κάθε
προσπάθεια να ξεπεράσει σε ένταση λόγου τους τυχόν
επικριτές του και όποιον αμφέβαλλε για την ισχύ των πε-
ποιθήσεών του. Γιατί τι άλλο μπορεί να υποδηλώνει η
αποστροφή του λόγου για τα «άθάνατα ιδεώδη της αθανά
του Ελλάδος»;
Δεν υπαινίσσομαι ότι η συγκεκριμένη ομιλία του Μπα-
λάνου στο Πανεπιστήμιο αποτελεί άμεση απάντηση στις
ανησυχίες της «Ζωής» αλλά και στις επικρίσεις που δέ
χθηκε ο ίδιος. Είναι όμως ενταγμένη σε μια περιρρέουσα
ατμόσφαιρα στην οποία κυριαρχεί ο λόγος της εθνικοφρο-
σύνης και η εμμονή στα θέσφατα της εθνικής κοινότητας.
Η ομιλία είναι ενδεικτική ενός αυξανόμενου ενδιαφέροντος
για την ενίσχυση της σημασίας της εορτής των Τριών
Ιεραρχών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πρόκειται για μια
διαδικασία που εκκινεί ήδη από τα μεσοπολεμικά χρόνια και
ενισχύεται στην αμέσως μετεμφυλιακή περίοδο.
Ο Μπαλάνος δεν είναι ο μόνος αλλά σαφέστατα ούτε
και ο πρώτος που υποκινεί το ζήτημα. Ο καθηγητής του
ενδέχεται να ενισχύονται από το γεγονός ότι η ακαδημαϊκή θεολογία και
η θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών είχαν δεχθεί επικρίσεις με
την αιτιολογία ότι είχαν αποστασιοποιηθεί από το ζωντανό θρησκευτικό
αίσθημα του λαού. Για την ένταση ανάμεσα στην ακαδημαϊκή θεολογία
και την παραδοσιακή Ορθοδοξία, βλ. Vasilios Ν. Makrides, «Secularization
and the Greek Orthodox Church in the Reign of King George I», στο Philip
Carabott (επιμ.), Greek S ociety in the Making, 1863-1913: Realities, Symbols
and Visions, Λονδίνο, Ashgate, 1997, σ. 179-196 (186).
42. «Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ» 41
Πανεπιστημίου Αθηνών που συνέδεσε καθοριστικά το όνο
μά του με τον εορτασμό των Τριών Ιεραρχών, αλλά και με
πλήθος άλλες δραστηριότητες χριστιανικού περιεχομένου
κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα, είναι αναμφί
βολα ο Παναγιώτης Μπρατσιώτης (1889-1982). Ήδη το
1939, ο Μπρατσιώτης είχε διατυπώσει ανάλογους προβλη
ματισμούς με τον Μπαλάνο, επισημαίνοντας τη χαλάρωση
του ενδιαφέροντος για τους Τρεις Ιεράρχες και τη γιορτή
τους και υπογραμμίζοντας ότι είναι επείγουσα ανάγκη να
ενισχυθεί η πολιτειακή και πανεπιστημιακή μέριμνα για τον
εορτασμό. Κατά τον Μπρατσιώτη, η έλλειψη ενδιαφέροντος
ήτο σύμπτωμα τής ήδη κατά τόν τελευταΓον αιώνα παρα-
τηρηθείσης, κατά δέ τά τελευταία ετη έπιταθείσης χαλα-
ρώσεως τής εις τάς έθνικάς ήμών παραδόσεις έμμονης, διά
της καί παρ’ ήμΤν είσκωμάσεως ποικίλων καί παντοδαπών
ανατρεπτικών Ιδεών, αΐτινες, άντιστάσεως μή προβληθείσης,
εΓχον αρχίσει νά κατεργάζωνται βαθμηδόν καί τήν κοινωνι-
κήν καί έθνικήν ήμών άποσύνθεσιν [...]. Δέν έλάβομεν πρό
οφθαλμών, δτι τό ν’ αποπειράται τις ν’ άποκόψη τους πνευ
ματικούς πρός τό παρελθόν δεσμούς, έν όνόματι δήθεν της
προόδου καί της περιυμνήτου έλευθερίας της σκέψεως, ισο
δύναμε? πρός τήν απόπειραν οΐκοδομήσεως έπί της άμμου;1 5
Ο επίμονος λόγος περί εθνικής παρακμής που ενέσκηψε στην
ελληνική πνευματική παραγωγή σχεδόν ταυτόχρονα με την
ίδρυση του εθνικού κράτους και αποτέλεσε ένα μόνιμα
επαναλαμβανόμενο μοτίβο σε πολλές εκδοχές αποτίμησης
1
5 Παναγιώτης Μπρατσιώτης, Η &ά μέσου των αιώνων επιβίωσις των
Τριών Ιεραρχών. Λόγος εις την εορτήν των Τριών Ιεραρχών, Αθήναι 1939,
43. 42 Ο ΑΕΓΤΕΡΟΣ ΒΙΟΣ TQN TPIQN IEPAPXQN
της πορείας του έθνους κάνει την εμφάνισή του και στο
λόγο του Μπρατσιώτη. Αυτός ο λόγος της απογοήτευσης,
που χρήζει μεγαλύτερης διερεύνησης και προκαλεί συχνά
την εντύπωση ότι οι Έλληνες πήραν την κατιούσα μετά
την ίδρυση του κράτους και ποτέ δεν κατόρθωσαν να συ-
ναγωνισθούν επάξια κοντινούς ή μακρινούς ένδοξους προ
γόνους, συνδέεται στον συγκεκριμένο λόγο με την ολέθρια
επίδραση που έχει η επιρροή νέων ιδεών. Αναφερόμενος στη
σημασία της γιορτής, ο Μπρατσιώτης υπογράμμιζε ότι
έξέφραζεν εύστόχως καί τόν χαρακτήρα τούτου τε [τοΰ
Πανεπιστημίου] καί τη; καθ’ δλου έθνικής ήμών παιδείας,
χαρακτήρα χριστιανικόν άμα καί έλληνικόν, οΐον ήθέλησεν
αύτόν έκπαλαι ή τοΰ εΰσεβοϋς ήμών έθνους συνείδησις [...]
οΐ τρεις άγιοι Ίεράρχαι έξόχως παρέστησαν έν έαυτοΤς τόν
εκτοτε μηδέποτε έν αύτη διασπασθέντα αρμόνικάν σύνδεσμον
μεταξύ χριστιανισμού καί έλληνισμοϋ.1
6
Ο «αρμονικός σύνδεσμος» χριστιανισμού και ελληνισμού ήταν
άλλωστε αυτός που υποκινούσε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον για
τους Τρεις Ιεράρχες και νομιμοποιούσε την εορτή στο Πα
νεπιστήμιο
[...] έφ’ δσον έλληνισμός καί χριστιανισμός συνεδυάσθησαν
άριστοτεχνικώς έν τοΤς προσώποις των Τριών 'Ιεραρχών, ποία
άλλη έορτή θά ήδύνατο προσφυέστερον της σημερινής νά
χρησιμεύση ώς κατ’ έξοχήν σχολική έορτή της νεολαίας,
ενώπιον της όποίας προβάλλεται τό ΐδανικόν της δημιουρ
γίας τοΰ νεοελληνικού πολιτισμού, δστις δέν πρέπει νά είναι
1 Στο ίδιο. σ. 3.
6
44. < ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ»
Η
άλλο τι εΐμή χριστιανικός κατ’ ουσίαν καί έλληνικός κατά
τήν μορφήν 1
7
Παρά το γεγονός ότι στον «ελληνοχριστιανικό πολιτισμό»
οι κατηγορίες «ελληνικός» και «χριστιανικός» προβάλλο
νται ως ισοτιμίες, ο Μπρατσιώτης επισημαίνει τις εγγενείς
ιεραρχήσεις. Στο δίδυμο σχήμα «μορφή» και «ουσία», τα
συγκροτητικά στοιχεία του νεοελληνικού πολιτισμού συνέ
χουν το οικοδόμημα αλλά κατέχουν διαφορετική θέση και
σημασία. Κάτω από το επιφανειακό υπόστρωμα της ελλη
νικότητας, ο χριστιανικός χαρακτήρας κυριαρχεί και προσ
διορίζει τη φύση του συγκεκριμένου πολιτισμού.
Δεν ήταν η πρώτη φορά που ο Παναγιώτης Μπρα
τσιώτης συνδύαζε την ιδιοσυστασία των Τριών Ιεραρχών με
την τρέχουσα συγκυρία. Το έτος 1930, ο Μπρατσιώτης είχε
εκφωνήσει και πάλι τον σχετικό λόγο με τον πολύ συγκε
κριμένο στόχο της ανάδειξης των απόψεων και των αντι
λήψεων των Τριών Ιεραρχών για ό,τι ο ίδιος προσελάμβανε
ως «κοινωνικό πρόβλημα». Ζητήματα όπως η ιδιοκτησία,
ο πλούτος, η φτώχεια, η κοινοκτημοσύνη εμφανίζονται όχι
μόνο να έχουν απασχολήσει τα μέγιστα τους Τρεις Ιεράρχες
αλλά και να έχουν άπαξ διά παντός επιλυθεί από αυτούς:
Άς άρχίσωμεν δ’ άπό τοϋ ζητήματος της ιδιοκτησίας, όπερ,
ώς γνωστόν, δλως θεμελιώδη κατέχει έν τω νεωτέρω κοι-
νωνικώ προβλήματι θέσιν καί άποτελεΤ τήν πέτραν τοϋ σκαν
δάλου διά τόν σοσιαλισμόν καί τόν κομμουνισμόν [...]. Πρό
βλημα δέ ιδιοκτησίας δι ’ αυτούς δεν υπάρχει, εΐμή πρόβλη
μα θρησκευτικόν καί ήθικόν. Ή Ιδιοκτησία, οσάκις δεν είναι
46. «Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ»________________________________________ 45
έξ αρπαγής καί αμαρτίας καθόλου, θεωρείται ύπ' αύτών ώς
δώρον θεοΰ καί ώς περιουσία τοϋ θεοϋ, έφ’ ής ό άνθρωπος
εχει μόνον δικαίωμα χρήσεως, καί ταύτης οΰσης αβέβαιου
[...]. Δέν λογίζεται δ’ ούδαμώς υπό τίνος τών τριών ιεραρ
χών ή ιδιοκτησία ή καί αυτός ό πλούτος ώς τι καθ’ έαυτό
άντικοινωνικόν καί έφάρματον, άρα δέ καί απόβλητον 1
8
Επιπλέον και σε συνέχεια της παραπάνω συλλογιστικής,
οι Τρεις Ιεράρχες αναδεικνύονται σε εξέχοντα παραδείγμα
τα δραστηριοποίησης στο πεδίο της χριστιανικής φιλανθρω
πίας χωρίς άλλες επιδιώξεις, καθώς
[...] πόρρω δμως άπέχουσι καί ουδέ καν διανοούνται νά με-
τα€άλωσι τό τότε ΐσχϋον οικονομικόν καθεστώς €ιαίως ή καί
έπαναστατικώς, ώς ένόμισαν άλλοι τε καί ό Pöhlman, ή καί
νά διαμφισβητήσωσι τό δικαίωμα της ιδιοκτησίας, ου ουτω
στερρώς έχουσιν, ώς είδομεν, τά πάντα S' έξαρτώσιν άπό
τής προαφέσεως τών εύπορων. Επομένως δέ τά ΰπ’ αύτών
λεγόμενα δέν επιτρέπεται νά θεωρηθώσιν ώς κομμουνισμός
έν τη νεωτέρ^ τής λέξεως έννοί^. [...] Τό πρόβλημα τό κοι-
νωνικοοικονομικόν δέν τό αντιμετώπισαν ουτε ώς πολιτικοί
ούτε ώς οικονομολόγοι, αλλά κυρίως ώς κήρυκες αγνοί της
χριστιανικής ιδεολογίας. Καί ένταϋθα ακριβώς έγκειται ή ά-
φθιτος αξία τοΰ κοινωνικού αύτοϋ κηρύγματος.1 9
Το συγκεκριμένο κοινωνικό κήρυγμα δεν περιορίζεται απο
κλειστικά στους Τρεις Ιεράρχες. Η δική τους συμβολή
1 Παναγιώτης Μπρατσιώτης, Οι Τρεις Ιεράρχαι και το χοινωνικόν
8
πρόβλημα. Λόγος εις το μνημόσυνον των ιδρυτών, ευεργετών χαι καθηγη
τών του Πανεπιστημίου εκφωνηθείς εντολή της πανεπιστημιακής Συγκλήτου
τη 30ή Ιανουαρίου 1930, Αθήναι 1930, σ. 12-3. Η υπογράμμιση δική μου.
1 Στο ίδιο, σ. 33-37. Η υπογράμμιση δική μου.
9
47. 46^ Ο ΑΕ1ΤΕΡ0Σ ΒΙΟΣ TQN TPIQN IEPAPXQN
εγγράφεται στο πεδίο ανάπτυξης κοινωνικής προβληματι
κής για τις ανάγκες της εορτής στο Πανεπιστήμιο. Το
κήρυγμα άλλωστε των Τριών Ιεραρχών δεν ήταν δικής τους
επινοήσεως, κατά τον Μπρατσιώτη, αλλά εκκινούσε από
την ίδια τη διδασκαλία του Ιησού, όπως υποστήριξε πέντε
μόλις χρόνια νωρίτερα σε διάλεξή του στον «Φιλολογικό
Σύλλογο “Παρνασσό”»:
[...] οΰδαμως συνάγεται, δτι ό πτωχός θά κληρονομήσει τήν
βασιλείαν τοϋ θεοΰ μόνον καί μόνον διότι είναι πτωχός [...].
Υπάρχει δέ χωρίον έν τω κατά Λουκαν εΰαγγελίω, δπου ό
πλούτος θεωρείται υπό τοϋ Ίησοϋ Χριστοΰ ώς μέσον κλη-
ρονομήσεως της έπουρανίου βασιλείας [...]. Άν ό Ίησοΰς
έμφανίζεται έν τοΤς εΰαγγελίοις συνιστών εις τινάς πλουσίους
τήν ανάγκην της διανομής των υπαρχόντων αυτών εις τούς
πτωχούς, τοϋτο είναι πασιδήλως ούχί επιταγή εξαναγκαστική,
άλλ’ απλή σύστασις (άν θέλετε καί έντολή) άποβλέπουσα
εις τήν ψυχικήν σωτηρίαν των πλουσίων, οϊτινες διεπυνθάνοντο
παρά τοϋ Ίησοϋ περί τοϋ τρόπου της έπιτεύξεως αύτης.*0
Οι απόπειρες απόσεισης του χαρακτηρισμού «σοσιαλιστές»
τόσο για τον Ιησού Χριστό όσο και για τους Τρεις Ιεράρ
χες παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς η σχετική
συζήτηση και η επιχειρηματολογία αναδεικνύουν το πεδίο
συγκρότησης και περιχαράκωσης ενός ιδιαίτερου λόγου περί
της ιδιοσυστασίας του χριστιανισμού κατά τη μεσοπολεμι-
κή περίοδο. Η ανάδειξη ενός (ελληνο)χριστιανικού πολιτι
σμού, που προβάλλεται ως ο κύριος ιδεολογικός εκφραστής
*’ Παναγιώτης Μπρατσιώτης, Ο Ιησούς Χριστός ήτο σοσιαλιστής;
Διάλεξις εις τον «Παρνασσόν», ΑΟήναι, Βιβλιοθήκη «Αναπλάσεως», 1925,
σ. 17-8. Η υπογράμμιση δική μου.
48. «Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ» 47
του καθεστώτος, όσο και η έμμεση ή άμεση κριτική οποιοσ
δήποτε σύνδεσης της θρησκείας με σοσιαλιστικές ιδέες, όπως
είχε διατυπωθεί σε χριστιανοσοσιαλιστικά σχήματα ήδη από
το τέλος του 19ου αιώνα, αποκτούν ιδιαίτερη σημασία.
Το ζήτημα όμως του συσχετισμού της χριστιανικής με
την κοινωνική θεωρία απασχόλησε έντονα τον Παναγιώτη
Μπρατσιώτη μεταξύ των ετών 1920-1970, περίοδο κατά
την οποία η πολλαπλή δραστηριότητά του με ομιλίες, δια
λέξεις και αρθρογραφία αφορούσε κυρίως την αποσαφήνιση
του συγκεκριμένου θέματος. Ο Μπρατσιώτης, στενά συν-
δεδεμένος από τη νεανική του ηλικία με τον ιδρυτή της
«Ζωής» Ευσέβιο Ματθόπουλο, ανέλαβε την καθοδήγηση
της «Χριστιανικής Κοινωνικής Ένωσης» (ή Συνδέσμου),
που ιδρύθηκε από μέλη και συνεργάτες της «Ζωής» το 1932
και απέβλεπε στη διάδοση ηθικών και κοινωνικών αρχών
κατά το πνεύμα της χριστιανικής διδασκαλίας και στον
καταρτισμό κοινωνικών ηγετών μιε ανάλογη φυσιογνωμία.2 1
Συνέχεια της «Χριστιανικής Κοινωνικής Ενώσεως» ήταν
ο δικής του πρωτοβουλίας «Χριστιανικός Κοινωνικός Κύ
κλος», στον οποίο συμμετείχαν γνωστοί επιστήμονες και
διανοούμενοι. Ο «Χριστιανικός Κοινωνικός Κύκλος» λει
τούργησε ως χώρος ανάπτυξης κοινωνικής προβληματικής
από το 1943 και εξής, μιε κύριο άξονα τις εβδομαδιαίες
συζητήσεις οι οποίες άρχιζαν μιε προσευχή. Παράλληλα, ο
Μπρατσιώτης ήταν κατά την περίοδο αυτή πρόεδρος των
χριστιανικών σωματείων «Απόστολος Παύλος» και «Άγιος
Βασίλειος», που εξαρτόνταν από τη «Ζωή».2 2
*' Βλ. σχετικά, I. θ . Κολιτσάρας, ό.π., σ. 51-54.
Βλ. σχετικά Κωνσταντίνος Μπόνης, «Παναγιώτης Μπρατσιώτης
49. 48_ Ο ΔΕΓΤΕΡΟΣ ΒΙΟΣ TQN TPIQN IEPAPXQN
Σε αυτό το πλαίσιο, η εορτή των Τριών Ιεραρχών απο
κτά ιδιαίτερη βαρύτητα στο Πανεπιστήμιο, καθώς αποτε-
λεί ένα από τα πεδία μέσα στα οποία συγκροτείται ο ιδιό
τυπος θρησκευτικοπολιτικός λόγος που αρθρώνει ο Μπρα
τσιώτης, ενώ λειτουργεί ως ορόσημο υπογράμμισης και
ανάδειξης τόσο του βαθύτερου χαρακτήρα της εθνικής
παράδοσης όσο και των προσανατολισμών της εκπαίδευσης.
Όταν ο Μπρατσιώτης ανέλαβε την πρυτανεία του Πα
νεπιστημίου Αθηνών κατά το ακαδημαϊκό έτος 1955-6,
προώθησε δύο άμεσα συνδεδεμένες μεταξύ τους δραστηριό
τητες. Η πρώτη ήταν η τοποθέτηση του περίφημου «ελ
ληνοχριστιανικού λαβάρου», που απεικόνιζε τους Τρεις Ιε
ράρχες, στη Μεγάλη Αίθουσα Τελετών του Πανεπιστημίου
παρουσία του βασιλέως Παύλου. Το Πανεπιστήμιο Αθηνών
διέθετε μέχρι τότε ένα μόνον λάβαρο, το οποίο απεικόνιζε
τη θεά Αθηνά και παρέπεμπε στις ιδιότητες της σοφίας και
της γνώσης. Ήταν έργο του διάσημου ζωγράφου Νικολάου
Γύζη και παραγγέλθηκε από τη Σύγκλητο του Πανεπι
στημίου το 1887, με την ευκαιρία του εορτασμού των πε
νήντα χρόνων από την ίδρυσή του. Η απόφαση για την από
κτηση του «ελληνοχριστιανικού λαβάρου» ελήφθη από τη
Σύγκλητο μετά από πρόταση της θεολογικής Σχολής. Το
λάβαρο παραγγέλθηκε σε εργαστήριο του Μονάχου, ολο
κληρώθηκε με την εποπτεία του καθηγητή της βυζαντι
νής ιστορίας I. Καραγιαννόπουλου, ο οποίος βρισκόταν στη
Γερμανία για την ολοκλήρωση της υφηγητικής του δια-
(26.7.1889-31.1.1982)», θεολογία ΝΓ (1982), σ. 7-29 και Α. Χαστού-
πης, «Π. I. Μπρατσιώτης», Επιστημονική Επετηρίς θεολογιχής Σχολής.
Κοσμητεία Αθαν. Χαστούπη (1971-1972). Τιμητιχόν αφιέρωμα εις Πανα
γιώτην I. Μπρατσιώτην, ΙΗ' (1972), σ. ι’-λγ’.
