2. Ο όρος Εικονομαχία αναφέρεται στην θεολογική
και πολιτική διαμάχη που ξέσπασε στη Βυζαντινή
Αυτοκρατορία κατά το μεγαλύτερο μέρος του 8ου και
το πρώτο μισό του 9ου αιώνα, αναφορικά με τη
λατρεία των χριστιανικών εικόνων.
Η Εικονομαχία διαίρεσε τους κατοίκους της
αυτοκρατορίας σε Εικονομάχους και Εικονολάτρες.
Οι επιμέρους φάσεις της είναι οι εξής:
Α΄ φάση : από το 726 ως το 787
Β΄ φάση : από το 815 ως το 843
2
3. Τον 8ο αι. άρχισε να συζητείται έντονα το θεολογικό ερώτημα αν
είναι σύμφωνη με τις παραδόσεις της Ορθοδοξίας η λατρεία των
εικόνων. Πράγματι με την πάροδο του χρόνου δεισιδαίμονες
προλήψεις συνδέθηκαν με την προσκύνηση των εικόνων. Πιστοί των
λαϊκότερων κυρίως στρωμάτων απέδιδαν ολοένα και μεγαλύτερη
σημασία στην προστατευτική δύναμη όχι πια του εικονιζόμενου
προσώπου, αλλά του ίδιου του αντικειμένου, τελώντας παράλογες
πράξεις, που θύμιζαν ειδωλολατρία.
Ιδεολογική βάση του κινήματος των εικονομάχων υπήρξαν οι
ανεικονικές αντιλήψεις των κατοίκων των ανατολικών επαρχιών , οι
οποίες στηρίζονταν στο επιχείρημα ότι η απεικόνιση του θείου με
ανθρώπινη μορφή δε συμβιβάζεται με το χαρακτήρα του Χριστιανισμού
ως καθαρά πνευματικής θρησκείας.
3
4. Οι ανεικονικές αντιλήψεις ήταν πολύ διαδεδομένες στους αγρότες
της γειτονικής Μικράς Ασίας. Οι Ίσαυροι είχαν κάθε λόγο να ευνοήσουν
τους πληθυσμούς αυτούς, από τους οποίους επανδρώνονταν οι
θεματικοί στρατοί και σήκωναν το κύριο βάρος της άμυνας κατά των
Αράβων , των οποίων τα πλοία όργωναν τις βυζαντινές θάλασσες και
λεηλατούσαν ακτές ,νησιά και πόλεις ,παραλύοντας το εμπόριο και
απειλώντας ακόμη και την ίδια την Βασιλεύουσα. Την ίδια εποχή οι
βυζαντινές επαρχίες στη Βαλκανική είχαν κατακλυσθεί από Σλάβους και
υπέφεραν από τις επιδρομές ενός νέου γείτονα, των Βουλγάρων.
Μέσα στις συνθήκες αυτές ήταν φανερό ότι η σωτηρία της
Αυτοκρατορίας εξαρτιόταν ολοκληρωτικά από τους αγροτικούς
πληθυσμούς της Μ.Ασίας που υπηρετούσαν στους θεματικούς
στρατούς και απέρριπταν την ιδέα της αναπαράστασης του θείου. Η
εικονομαχική πολιτική ήταν η μόνη που θα μπορούσε να συμφιλιώσει
τους πληθυσμούς αυτούς με την κεντρική εξουσία.
Έκανε λοιπόν την εμφάνισή της μια εικονοκλαστική κίνηση στη
Μικρά Ασία, όπου σχηματίσθηκε ένα ισχυρό κόμμα με επικεφαλής
ανώτερους εκκλησιαστικούς αξιωματούχους της περιοχής.
4
5. Η πρώτη ξεκάθαρη πράξη του Λέοντα Γ΄ εναντίον της λατρείας
των εικόνων εκδηλώθηκε το 726, έπειτα από παρότρυνση των
εικονομάχων επισκόπων της Μικράς Ασίας.
Αφορμή στάθηκε ένας ισχυρός καταστροφικός σεισμός που
έγινε την ίδια χρονιά και είχε επίκεντρο τον θαλάσσιο χώρο μεταξύ
Θήρας και Θηρασίας. Ο σεισμός ερμηνεύτηκε ως εκδήλωση της
θείας οργής εναντίον της λατρείας των εικόνων . Ο Λέων διέταξε
έναν αξιωματικό του να απομακρύνει την εικόνα του Χριστού, που
ήταν αναρτημένη στη Χαλκή πύλη των ανακτόρων, και να αναρτήσει
στη θέση της τον «τρισόλβιο τύπο του σταυρού» καθώς και
εγχάρακτο εξάστιχο επίγραμμα. Με αυτόν τον τρόπο δοκίμαζε τις
διαθέσεις του λαού της πρωτεύουσας προς την εικονομαχική του
πολιτική.
Προκλήθηκε έκρηξη της λαϊκής οργής και ξέσπασαν
οδομαχίες.
5
6. ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ
ΘΕΜΑΤΟΣ
Σοβαρότερη ήταν η αντίδραση που προκλήθηκε στον
ελλαδικό χώρο, εξαιτίας της εικονοκλαστικής συμπεριφοράς του
αυτοκράτορα. Ο στόλος του Ελλαδικού θέματος καθώς και των
Κυκλάδων εξεστράτευσε εναντίον της Κωνσταντινούπολης.
Εκδηλώθηκε έτσι εξ αρχής η εικονόφιλη διάθεση των
ευρωπαϊκών επαρχιών της αυτοκρατορίας, που διήρκεσε καθ’
όλη τη διάρκεια της Εικονομαχίας. Στις 18 Απριλίου 727 μ.Χ. τα
ελλαδικά πλοία κατέπλευσαν μπροστά στη Βασιλεύουσα, όπου
όμως η χρήση του υγρού πυρός έδωσε την άνετη νίκη στον
αυτοκράτορα. Κάηκαν πολλά ελλαδικά και κυκλαδικά σκάφη και
πολλοί άνδρες τους πνίγηκαν.
Ο αυτοκράτορας πέτυχε βέβαια να καταστείλει γρήγορα την
επανάσταση, όμως η εξέγερση μιας ολόκληρης επαρχίας ήταν
μια πρώτη σοβαρή προειδοποίηση.
6
7. Το πρώτο επίσημο εικονομαχικό διάταγμα εκδόθηκε το
έτος 730 και προέβλεπε καταστροφή των εικόνων και
διώξεις κατά των εικονοφίλων.
Οι διώξεις αυτές πήραν στην πράξη διάφορες μορφές :
βασανιστήρια, εξορίες, δημεύσεις περιουσιών.
7
9. Η ένταση της διαμάχης εικονομάχων και
εικονολατρών κορυφώθηκε επί Κωνσταντίνου Ε’, ο
οποίος εξαπέλυσε εκστρατεία τρομοκράτησης των
μοναχών και καταστροφής των μονών που ήταν
προπύργια εικονολατρίας.
Ο Κωνσταντίνος απέβλεπε στη σύγκληση
εκκλησιαστικής συνόδου που θα επικύρωνε τις
εικονομαχικές αντιλήψεις του. Τοποθέτησε λοιπόν στην
ανώτερη εκκλησιαστική ιεραρχία πρόσωπα με
εικονομαχικές απόψεις.
9
10. Από τις 10 Φεβρουαρίου 754 ως τις 8 Αυγούστου στη
μικρασιατική ακτή του Βοσπόρου συγκλήθηκε σύνοδος με συμμετοχή
338 επισκόπων, που υποστήριξαν την εικονοκλαστική διδασκαλία.
Υποστηρίχτηκε εξ αρχής το αδύνατο της απεικονίσεως του
Χριστού και με τη χρήση χωρίων από την Αγία Γραφή και την πατερική
γραμματεία κατέληξαν στην καταδίκη των ιερών εικόνων και της
λατρείας τους με το ακόλουθο σκεπτικό: είναι ανάξιο για τα ιερά
πρόσωπα να απεικονίζεται η μορφή τους σε ευτελή ύλη· η μορφή του
Χριστού δεν είναι δυνατό να απεικονισθεί, εφόσον οι δύο φύσεις του
είναι αμέριστες και ασύγχυτες· επειδή υπάρχει κίνδυνος να θεωρηθεί η
προσκύνηση των εικόνων αναβίωση της ειδωλολατρίας, γι’ αυτό πρέπει
να αποκλεισθεί. Επιβλήθηκε λοιπόν η ολοσχερής καταστροφή των
εικόνων, αναθεματίστηκαν οι οπαδοί της εικονόφιλης παράταξης, όπως
ήταν ο πατριάρχης Γερμανός, ο Ιωάννης Δαμασκηνός και άλλοι, ενώ
εξυμνούνταν ο αυτοκράτορας ως Ισαπόστολος.
Το έτος 787 επί Κωνσταντίνου ΣΤ΄ και Ειρήνης , η Ζ΄ Οικουμενική
σύνοδος καταδίκασε την εικονομαχία
10
11. Ο Λέων κατανίκησε τους Βουλγάρους στην Μεσημβρία και αναδιοργάνωσε
το κράτος. Προερχόμενος από τον στρατό, ο οποίος διατηρούσε ακμαίο το
εικονομαχικό φρόνημα, είχε πειστεί ότι οι περιπέτειες της αυτοκρατορίας από
την βασιλεία της Ειρήνης μέχρι τις μέρες του οφείλονταν στην κυριαρχία της
ακραίας εικονόφιλης μερίδας, επί κεφαλής της οποίας ήταν οι μοναχοί και
πρωτεύουσα εκδήλωσή της η προσκύνηση των εικόνων.
Ο γιος και διάδοχος του Μιχαήλ Θεόφιλος δεν αδιαφορούσε για τα
θρησκευτικά ζητήματα. Το 832 απαγόρευσε την λατρεία των εικόνων, δηλαδή
την προσκύνησή τους. Το 833 αναγόρευσε πατριάρχη τον δάσκαλό του Ιωάννη
Γραμματικό, λόγιο και υπέρμαχο της θρησκευτικής μεταρρύθμισης, ο οποίος
έπεισε τον αυτοκράτορα ότι έπρεπε να δοθεί οριστική λύση στο πρόβλημα.
Σύνοδος που συγκροτήθηκε στην εκκλησία των Βλαχερνών αναθεμάτισε
τους εικονόφιλους ενώ με βασιλικό διάταγμα απαγορεύθηκαν οι εικόνες και
διατάχθηκε η αφαίρεσή τους από όλες τις εκκλησίες. Οι μοναχοί όσων
μοναστηριών βρίσκονταν μέσα σε πόλεις ή σε χωριά διατάχθηκαν να τα
εγκαταλείψουν, ενώ στους μοναχούς των μοναστηριών της υπαίθρου
απαγορεύτηκε η είσοδος σε κατοικημένα μέρη.
11
12. Ο Θεόφιλος πέθανε το 842 και τον διαδέχτηκε ο ανήλικος γιος του Μιχαήλ Γ΄.
Όλη η εξουσία περιήλθε στην βασίλισσα Θεοδώρα, η οποία όρισε δυο
συνεπίτροπους της αρχής , οι οποίοι είχαν και την πρωτοβουλία τερματισμού της
εικονομαχίας.. Η αφοσιωμένη στις εικόνες Θεοδώρα δεν μπορούσε, και πρωτίστως
δεν ήθελε, παρά να δεχτεί την πρόταση των συνεπιτρόπων.
Ο πατριάρχης Ιωάννης ο Γραμματικός απομακρύνθηκε διά της βίας από την
πόλη και συγκλήθηκε αμέσως εικονόφιλη σύνοδος που τον καθήρεσε και τον
αναθεμάτισε όπως και όλους τους ομόφρονές του, ανόρθωσε το κύρος της
Ζ΄Οικουμενικής Συνόδου της Νικαίας και παρέδωσε τους περισσότερους
επισκοπικούς θρόνους σε μοναχούς.
Οι εικόνες αναστηλώθηκαν παντού και όλα τα καταργηθέντα μοναστήρια
ανασυστάθηκαν. Τα εκκλησιαστικά και μοναστηριακά κτήματα που είχαν
κρατικοποιηθεί αποδόθηκαν και πάλι στις εκκλησίες και στις μονές, και όλα
υποβάλλονταν πλέον μόνο στον έγγειο φόρο. Η νομοθεσία των Ισαύρων
καταργήθηκε, πιθανόν αμέσως. Η απόφαση της συνόδου αυτής σήμανε την οριστική
αποτυχία του κράτους να υποτάξει ολοκληρωτικά στην βούληση του την Εκκλησία.
12
13. Bréhier Louis : «La Querelle des images» (1904)
Γλύκατζη-Ahrweiler Ελένη : «L’ ideologie politique de l’ Empire Byzantin», 1975 (μετάφραση
Τούλας Δρακοπούλου ως Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, εκδ. Ψυχογιός)
Durant Will : «The Story of Civilization, The Age of Faith», 1950 (μετάφραση Λεωνίδα Κάβουρα ως
Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού, τ. Δ΄ Ο Αιών της Πίστεως)
Kean Roger Michael, «Ιστορικός άτλας της βυζαντινής αυτοκρατορίας», εκδ. Σαββάλας, Αθήνα
2006, σελ. 192, ISBN 978-960-423-769-2
Hergenröther Josef : «Photius, Patriarch von Konstantinopel. Sein Leben, seine Schriften und das
griechische Schisma» (1867-1869)
Ostrogorsky Georg, «Ιστορία του βυζαντινού κράτους», τ. 2, Αθήνα 2001, ISBN 978-960-7731-30-2
Runciman Steven : «Byzantine Civilization», 1933 (μετάφραση Δέσποινας Δετζώρτζη ως
Βυζαντινός Πολιτισμός, εκδ. Ερμείας 1978)
Schlosser Friedrich Christoph : «Geschichte der bilderstürmenden Kaiser des oströmischen
Reiches» (Frankfurt, 1812)
Vasiliev A. A., «Ιστορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας 324-1453», μτφρ. Σαβράμης Δημοσθένης,
εκδ. Πελεκάνος, Αθήνα 2006, σελ. 1072, ISBN 978-960-400-384-6
«Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» : Εικονομαχία τ. Θ’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972, σελ. 27
κ.ε.
Ηλιάδη Αμαλία Κ., «Εικονομαχία και αντιμοναχική στροφή» : Κων/νος Ε’, Ιδιωτική έκδοση, Τρίκαλα
2003, σελ. 127, ISBN 978-960-92360-1-0
Καραγιαννόπουλος Ιωάννης Ε., «Ιστορία βυζαντινού κράτους: Ιστορία μέσης βυζαντινής περιόδου
565-1081», εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 652
13
14. Καραγιαννόπουλος Ιωάννης Ε., «Πηγαί της βυζαντινής ιστορίας», εκδ. Πουρνάρας, Θεσσαλονίκη
1987, σελ. 547
Μπουρδάρα Καλλιόπη Α., «Εικονομαχία και δίκαιο: Νομική θεώρηση των αγιολογικών κειμένων»,
εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα 2004, σελ. 182, ISBN 978-960-15-1243-3
Παναγιωτόπουλος Ιωάννης, «Το ηφαίστειο της Θήρας και η Eικονομαχία». Θεολογία 80 (2009),
235-253
Παπαρρηγόπουλος Κωνσταντίνος, «Ιστορία του ελληνικού έθνους», βιβλίον δέκατον (1860-1872)
(εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα 2005, σελ. 545, ISBN 978-960-410-413-0 και πολλές άλλες εκδόσεις)
Σταυριανός Κυριάκος Σ., «Ο άγιος Γερμανός Α’ ο Ομολογητής, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως
: Βίος, έργα, διδασκαλία»: Συμβολή στην περίοδο της Εικονομαχίας, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2003,
σελ. 176, ISBN 978-960-333-347-0
Σταυρίδης Βασίλειος Θ., «Η Ζ’ οικουμενική σύνοδος, Νίκαια 787: Η περί των ιερών εικόνων έρις -
εικονομαχία» , εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1987, σελ. 46
Τσορμπατζόγλου Παντελεήμων (Αρχιμ.), «Εικονομαχία και κοινωνία στα χρόνια του Λέοντος Γ’
Ισαύρου. Συμβολή στη διερεύνηση των αιτίων», εκδ. Επέκταση, σελ. 352
Χατζηαντωνίου Γεώργιος, «Εικονομάχοι στο Βυζάντιο», εκδ. Ο Λόγος, σελ. 208
Χρήστου Ειρήνη, «Έργα και ημέρες δυτικών απεσταλμένων στην Κωνσταντινούπολη: Από την
εποχή της εικονομαχίας ως το σχίσμα (726-1054)», εκδ. Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα 2000,
σελ. 62, ISBN 978-960-7079-74-9
Teodoro lo Studita, Antirrheticus Adversus Iconomachos. Confutazioni contro gli avversari delle
sante icone, a cura di Antonio Calisi, Chàrisma Edizioni, Bari 2013, pp. 106. ISBN 978-88-9085-
590-0
14
