1. Refik Šećibović
Razvojnost u nastavi
geografije
1

2. Geografija i pojmovno kretanje
Odnosi u nastavnom procesu i njihovo određenje prema geografskim elementima
• mehanizme i strukture potrebne za razvoj geografskih pojmova
• interesovanje i motivacija i ponašanje slušalaca
• pozitivni i negativni efekti učenja pojmova
• pojmovi i interakcijska nastave
• snaga, sudjelovanje i predstavljanje slušalaca u nastavi
Geografi su zainteresirani za
• poimanje mjesta mjesta,
• prostora i
• okoliša
Učenje geografije ima zadatak da pojasni :
(i) njihova višestruka obilježja;
(ii) interdisciplinarnim perspektivama; i
(iii) prostornom i vremenskom dimenzijom.
Geografija kao dio života
• očuvanje i upravljanje zemljištem i prostorne
• ljudi i njihovo kretanje
• vrijeme kao faktor promjena
Slušaoci učestvuju u prepoznavanju pojmovnosti koja nastaje i mijenja:
(i) kulture i baštine,
(ii) rase, etnicity i pol, globalizacije,
(iii) mobilnosti i migracija,
(iv) klima i energija, i
(v) tehnološke primjene, uključujući i GIS.
2

3. Priroda – čovjek – prostor
Ljudi žive u razčičitim životnim prostorima. Oni oblikuju i mijenjaju izgled pejzaža i naselja u
skaldu sa svojim kulturnim odlikama.
Kako doživljavamo okolinu u kojoj stanujemo?
Na koji način se susrećemo sa pojavama i promenam, zemljama i ljudima u udaljenim krajevima
svijeta?
Kako se ophodimo prema prirodnim osnovama koje su za naše preživaljvanje neophodne?
Prostorna mnogostrukost i promjene
Različiti pejzaži svjedoče o prostornoj raznovrsnosti naše planete i istovremeno govore o tome
na koji način ljudi oblikuju i mjenjaju svoj prostor.
Djeca i omladina sreću se sa prirodom i njenim pojvanim oblicima. Oni percipiraju
mnogostrukost oblika života na zemlji. Pri tome se razvija spoznaja o tome da su sulvoi za život
na planeti veoma različiti i da su u jako velikoj meri podložni promjenama. To saznanje treba da
dovede do razumijevanja i poštovanja različitih oblika življenja.
Didaktičke napomene kod razvojnosti
Osnovne didaktičke napomene odnose na obaveze nastavnika za:
1. Učešće u planiranju i odlučivanju
2. Socijalno učenje
3. Opažanje – doživljavanje – sticanje iskustva
4. Sposoboanosti i vještine
5. Spoznaje
6. Elementi i karakteristike – splet uzajamnih veza
7. Preinačavanje jednih oblika u druge
8. Iskustva sa metodama učenja
Razvoj tematskih oblasti u starijim razredima
osnovne škole
Razvonojst pojmova se u mlađim razredima se odnosi :
• Život u zajednici
• Istorija – tradicije – običaji
3

4. • Moj životni prostor
• Vrijeme i tragovi vremena
• Proizvodnja i potrošnja
• Prirodne pojave – dodir sa prirodom
Globalni ciljevi na kraju osnovnog obrazovanja
Osnovni globalni ciljevi na kraju osnovnog obrazovanja iz geografije obuhvataju:
• Sposobnosti i vještine
• Zdravlje i dobro raspoloženje
• Pogledi na svijet – predstave o čovjeku
• Ljudi jednog svijeta
• Društvo i njegove promjene
• Država i njen razvoj
• Biti na putu – trgovina i saobraćaj
• Grad – selo : tamo gdje živi mnogo i tamo gdje živi malo ljudi
• Konfiiguracija terena – životni prostori
• Susret sa prirodom
• Energija zemlje i materija
• Oblici života
Srednja škola
Globalni ciljevi na kraju srednjeg obrazovanja:
• Stanovništvo – ljudi na putu
• Konfiguracija terena – životni prostori
• Tipični prostori – zemlje
• Sirovine - energija
• Svijet rada
• Potrošnja
4

5. Drugi dio - kurikulum, geografija i pojmovni proces
Geografija u školskom kurikulumu
Šta geografija ima u kurikulumu, kao svoje osnovno mjesto.
Pojmovno određivanje kurikuluma kao značajke za razvoj geografskih znanja.
Nastava unutar novoformiranih kurikularnih programa
Ishod
geografsk
ogznanja
Standardi kvaliteta geografskih
znanja
Temeljna geografska znanja i
Piramida kurikularnih ishoda
5

6. Piramida kurikularnih ishoda u geografiji ima svoj karakter koji se mora poštovati u ocjenjivanju
sistema razvojnosti.
Geografska kompetentnost – definicija i srodni pojmovi
Kompetencija obuhvata: i) kognitivnu kompetenciju koja uključuje i korišćenje
teorija/koncepta, ali i implicitnog znanja (tacit knowledge), koje se stiče iskustvom;
ii)funkcionalna kompetencija (sposobnosti, know-how), koja je potrebna za vršenje
konkretne delatnosti; iii) personalna kompetencija, koja se odnosi na
ponašanje/postupanje u/sa nekom datom situacijom; iv) etička kompetencija, koja
obuhvata određene lične/društvene vrednosti.
Ono što je posebno bitno za ekonomske fakultete odnos prema poslodavcima, tako da je
prilagodljivost nastavnog procesa zasnovana na odnosu prema zapošljivosti i kvalitetu. Ono što
smo kao osnov imali kod formiranja kompetencija jer prilagodljivost našeg obrazovnog procesa
prema poslodavcima i procesu zapošljavanja. Ulaženje u proces formiranja kompetencija zasnivao
se definisanju rezultata obrazovnog procesa, ali i mogućnosti kritičkog preispitivanja razvoja
znanja i veština naših studenata, prema mišljenjima naših partnera odnosno poslodavaca.
Ubacivanje novih pogleda na bolonjski proces je upravo isticanje individualni razvoj studenata i
njihovog povezivanja sa institucijom i nejnim ciljevima, tu važnu ulogu imaju ključne
kompetencije.
Ključne kompetencije predstavljaju transferzibilni, multifunkcionalni paket znanja, veština i
sposobnosti koje su potrebne pojedincu da bi ostvario lično ispunjenje, razvoj, profesionalnu mobilnost i
zapošljavanje. Ključne kompetencije pojedinac stiče na kraju stručnog obrazovanja i
osposobljavanja i predstavljaju osnovu za njegovo doživotno učenje.
Ovakva definicija posebno naglašava transferzibilnost i adaptivnost ključne kompetencije
u mnogim situacijama i kontekstima. Multifunkcionalnost znači da se postignute ključne
kompetencije mogu koristiti za dostizanje različitih profesionalnih zadataka i predstavljaju
mogućnost za lično ispunjenje u životu, radu i učenju svakog pojedinca.U ovom kontekstu
postizanje ključnih kompetencija omogućava ostvarivanje tri osnovna zadataka bitna za svakog
pojedinca ali i društva u celini:
• lično ispunjenje i profesionalni razvoj (kulturni kapital): ostvarenje profesionalnih
ciljeva i ličnih želja vezanih za kontinuirano učenje;
• aktivno građanstvo (socijalni kapital): stvaranje mogućnosti svakome da kao aktivan
građanin učestvuje u razvoju društva;
• zapošljavanje (ljudski kapital): sposobnost svakog pojedinca da postigne i ostvari posao
na tržištu rada.
Evropski okvir za ključne kompetencije za učenje tokom čitavog života definiše osam ključnih
kompetencija:
• Komunikacija na maternjem jeziku — znači da se izraze i prevede misli, osećanja i
činjenice u usmenoj i pisanoj formi i to u ukupnom društvenom i kulturnom kontekstu,
zatim u obrazovanju i radu i kod kuće ;
6

7. • Komunikacija na stranom jeziku — široko je povezana sa komunikacijom na maternjem
jeziku, s tim da sposobnost treba da varira između četiri dimenzije komunikacije na stranom
jeziku - slušanja, govora, čitanja i pisanja;
• Osnovne kompetencije iz matematike, prirodnih nauka i tehnologije — znače
sposobnost sabiranja, oduzimanja, množenja, deljenja, i to na nivou mentalnog računanja i na
nivou pisanog računanja kako bi se rešili različiti problemi u svakodnevnim situacijama ;
• Digitalna kompetencija — znači sigurno i kritičko korišćenje elektronskih medija u radu,
odmoru i komunikaciji;
• Naučiti kako se uči — znači sklonost i sposobnost da se organizuje i reguliše proces
sopstvenog učenja što znači efektivno korišćenje vremena, sticanje, procesiranje, primena i
evaluacija ključnog znanja — kod kuće, na poslu, u procesu obrazovanja i osposobljavanja;
• Interpersonalne,interekulturalne kompetencije, društvene i građanske kompetencije
— potrebne su za efektivno učešće u građanskom i društvenom životu, uključujući
sposobnost rešavanja konflikata i efikasna saradnja sa drugima u različitim situacijama i
kontekstima;
• Preduzetnički i inovacijski duh — znači spremnost za prihvatanje promena, za podršku i
adaptaciju promena u skladu sa spoljašnjim uslovima, za preuzimanje odgovornosti za
vlastite akcije, razvijanje strateških vizija, postavljanje i ostvarivanje zadataka ;
• Kulturna svest i izražavanje — znači razumevanje važnosti kreativnog izražavanja ideja,
iskustava i emocija kroz različite oblike medija, zatim uključujući muziku, ples, književnost i
likovnu umetnost.1
Koncept ključnih kompetencija direktno otvara pitanje tradicionalnog razumevanja, šta
treba da se uči na fakultetu i kako treba da se realizuje nastava. Tradicionalno, škole, fakulteti i
druge obrazovne institucije su obrazovale pojedince za poslove u preduzećima i kompanijama,
gde su oni imali relativno stabilne poslove. Danas, obrazovanje treba da pripremi pojedince ne
samo da bi uspešno vodili svoje firme već i da postanu inovativni i "preduzimljivi" unutar
kompanija u kojima su zaposleni. Poslodavci traže pojedince koji su sposobni da komuniciraju sa
kompanijama u različitim delovima sveta što znači da im je potrebna komunikacija na stranim
jezicima, zatim pojedince koji će moći da koriste kompjutersku tehniku, i znaju da rešavaju
probleme. Zato su ključne kompetencije ono što pojedinac stiče na kraju obrazovanja i ono sto
on prepoznaje kao osnovni element. Međutim, sistem ključnih kompetencija u evropi ne daje
određene odgovore kada je u pitanju kurikularni okvir i njegova transformacija prema spoljnim
zahtevima. Tu se sada nameće kao jedan od ključnih okvira i pitanje novih mernih instrumenata
koji su vezani za kurikulum. A to su pre svega diplomske vrednosti i mapiranje kurikuluma.
Sam pojam kompetentnosti moramo povezati sa osnovnim shvatanjima o geografskoj
pismenosti, kao osnovnom pokazatelju koliko jedna osoba razumije geografsku sredinu. Zato
možemo geografsku pismenost kao izraz koji označava usvojenost funkcionalno upotrebljivih
geografskih znanja, ali i vještina i sposobnosti koje poedincu omogućavaju da fleksibilno shvati
vezu prirode – čovjeka – društva.
Kod geografske pismenosti geografska znanja su osnov za razumijevanje prostornih odnosa,
međutim, određene vještine imaju važnu ulogu koje objašnjavaju funckionalnu upotrebljivost
1
A Pirrie: Key competences for lifelong learning: A European Union reference framework, paper presented at the ETF
workshop on 30 March 2006
7

8. geografskih znanja. To su vještine čitanja karata, uočavanja, opisivanja, komunikacije, terenskog
rada, GIS-a, itd. Zato se već sada može u ovoj oblasti govoriti o geografskoj kompetentnosti koja
se razvija kroz obrazovni sistem.
„U Websterovom riječniku kompetentnost (competence – pl. Comptences) definiše se kao
kvalitet ili stanje funckionalne adekvatnosti, posedovanje dovoljno znanja, sposobnost procene i
veština procene i veština za odgovarajuće polje delovanja. Može se još odrediti i kao lična
sposobnost ili potencijal. Isti izvor ne pravi razliku između značenja termina kompetentnost i
kompetencija/kompetencije (competency – pl.competencies)“2.
Kompetentnost u savremenom društvu sve više se shvata u najširem smislu kao određena
sposobnost i odnosi se na procjenu ličnosti pojedinca. „Nasuprot tome, kompetencija ili
kompetencije jeste uži, atomistički koncept koji se koristi da označi specifične veštine
/sposobnosti i kratke vremenske intervale da se ostvare, i odnosi se na različite aktivnosti“3.
Zato kada poimamo obrazovnu kompetentnost onda mislimo da je to karakteristika pojedinca
koja obuhvata sistem znanja, sposobnosti, vještina i motivacionih odrednica i dispozicija, koji
obezbjeđuje da učenik uspješno savlađuje programske sadržaje nastavnih predmeta, a što sve
omogućava njegovo dalje obrazovanje.
Pitanje šta su to geografske kompetencije?
Razvoj geografske kompetentnosti u velikoj mjeri kao opšte kategorije koja ima svoje faze u
razvoju geografske kompetentnosti:
• Prva faza – faza dječije igre , spontanog razvoja kod prvih pojmova o geografskim
procesima i pojavama
• Druga faza – faza formiranja prvih pojmova o svom okruženju i svakodnevnom životu u
njemu (od II do IV razreda)
• Treća faza – faza formiranja općih geografskih znanja i usvajanje prostornih raznolikosti
na velikim prostorima
• Četvrta faza – omogućavanje razumijevanja naučnih pojmova i teorija i primjene
geografskih vještina u svakodnevnom životu
• Peta faza – razvoj cjeloživtonog geografskog obrazovanja kroz sisteme neformalno i
informalnog obrazovanja.
Nesporno je da kroz sistem osnovnog i srednejg obrazovanja učenici integrišu brojna znanja i
vještine, dolazi do intenzivnog razvoja geografskih kompetencija. Budući da je period školovanaj
relativno dug period, to su školski ujecaji ključni u razvoju geografskih kompetencija kod
pojedinaca. Pored njih veoma veliki utjecaj imaju i mediji, nove tehnologije, različite neformalne
škole i društvene organizacije. Naročito veliki utjecaj imaju putovanja koja predastavljau segment
koji podstiče jačanje geografskih znanja, ali i u najvećoj mjeri i vještina.
Pojam kompetentnosti se u geografskim sredinama često pogrešno shvata i više se vezuje za
obuku i stručno usavršavanje, nego sa razumijevanjem. Međutim, većina autora da se krajem XX
vijeka povećala potreba za istraživanjem i tumačenjem pojmova kompetencije i kompetentnost,
kako bi se stanovništvu na jedan sistematičan način dale mogućnosti za lični razvoj.
2
D. Bjekić, M. Bjekić, S Dragičević, M. Bjekić: Razvijanje tehničke kompetentnosti, str. 51
3
Ibid, str. 52
8

9. Razvoj komptenecija počiva na ukupnom društvenom odnosu prema najmlađim kategorijama
stanovništva. Geografski pojmovi se javljaju još u djetinjstvu kao vodič za razumijevanje svog
okruženja:
• Razvojna dostignuća djeteta – veza sa interesovanjem
• Razvoj dječijeg mišljenja o prostoru
• Prvi nivo učenja – dominira vizuelni i akcioni, djeca najbolje uče kroz upoznavanje
prostora.
Prva faza (predškolski uzrast do 4 razreda osnovne škole) – informisanje o prostoru i
spontani razvoj
• Opažanje geografskih pojava
• Sadržaj geografskog obrazovanja
• Posebni primjeri ishoda učenja
Druga faza (od petog do 7 razreda) – formiranje prvih pojmova
• Razvijena saznajna interesovanja:
o Razvoj voljne pažnje
o Potrebne konkretne operacije,
o Škola podstiče
• Drugi nivo učenja,
o deskripcija, opisivanje opisnih elemenata
o
• Aktivnosti učenika
• Oblici učenja
• Sadržaji
Treća faza (od 8 do 1 razreda srednje škole) – formiranje sistema naučnih pojmova o
geografskim objektima i pojavama
• Razvojna dostignuća i razvojni zadaci:
o intelektualni razvoj dostiže nivo formalnih operacija,
o unapređuju se formirani sistemi pojmova;
o dominira verbalno mišljenje.
• Razvojni zadatak: donošenje prvih profesionalnih odluka o daljem školovanju i
postizranje novog pristupa okolini
• Treći nivo učenja – teorijski nivo sa logičkim osnovama
• Treći nivo poučavanja:
• Aktivnosti učenika. Učenici postaju svjesni geografskog prostora i uticaja čovjeka
• Oblici učenja:
• Geografski sadržaji:
Četvrta faza – razvoj i prihvatanje naučnih (geografskih ) pojmova i teorija
9

10. • Razvojna dostignuća i razvojni zadaci:
o razumijevanje teorijskih sistema u geografiji,
o samostalno uočavanje problema i
o oblici njihovog riješavanja;
o praćenje geografskih fenomena preko Interneta.
• Četvrti nivo učenja: formalno logičko deduktivni
• Aktivnosti učenika
• Oblici učenja
• Osnovni nivo podučavanja
• Sadržaji
Peta faza – neformalno i informalno geografsko obrazovanje
Odvija se u oblastima izvan obrazovanja i podstiče na stalno praćenje znanja iz oblasti geografije
koja su stečena u formalnom sistemu.
Treći dio – Problemi praćenja i ocjenjivanja kvaliteta
geografskih znanja
Posljedice neriješavanja problema praćenja i ocjenjivanja kvaliteta znanja učenika u nastavi
geografije mogu da budu ozbiljne po razvoj učenika.
Bez sistema praćenja i ocjenjivanja kvaliteta znanja, nema mogućnosti strukturiranja čitavog
sistema učenja u nastavi geografije. Tako da i najosmišljeniji sistem rada sa učenicima, ako ne bi
razvijao komponentu kvaliteta, ne bi mogao da ima razvojni segment u geografskom predmetu.
10

11. Ocjenjivanje Praćenje
Razvojnost
Uzajamni odnosi u nastavi
Autonomija geografske nastave ne smije zanemariti značaj drugih segmenata razvojnosti koji se
upravo ogledaju u kvalitetu znanja. Nastavnici koji ne prate druge segmente nastavnog procesa u
opsanosti su da padnu u neprofesionalnost, samovolju i neefikasnost. Što bitnoupsorava
razvojnost učeničkih znanja.
Ciljevi nastavnog predmeta i prećenje i ocjenjivanje geografskih znanja:
• uvođenje standarda na različitim nivoima, koji mogu biti internog i eksternog karaktera
• uvođenje kulture evaluacije i samoevaluacije kvaliteta ocjenjivanja i praćenja od strane
nastavnika
• jačanje funkcije aktiva i okruženja na razvoj učenika iz oblasti geografije.
Osnovni uslov za uvođenje evaluacije na kvalitet i razvoj geografskih znanja mora se zasnivati na
obrazovnim standardima i generalnim ciljevima koji se nalaze u kurikulumu. Povezivanje ciljeva iz
11

12. geografije sa generalnim ciljevima u kurikulumu, moraju se ogledati i kroz sistem praćenja i
ocjenjivanja učenika. U tom smislu praćenje i ocjenjivanje mora biti pravedno i jasno prikazano u
široj javnosti, jer to donosi kvalitet rada i samim tim postiže se uspjeh kod učenika.
Jedan od osnovnih preduslova kod praćenja geografskih znanja i njihovog usvajanja kod učenika
je evaluacija rada. Evaluacija u geografiji mora da se poveže sa generlnim ciljevima i razvojnosti
geografskih pojmova, inače proizvostei potpuno drugačiji segment. Zato se u ovom procesu
mora poći od jasnih ciljeva
• Zašto se evaluira? To je podela prema ciljevima i motivima evaluacije. Cilj evaluacije može
biti saznajne prirode: da sagledamo postojeće stanje, kvlaitet procesa, kvalitet ishoda. Cilj
može biti praktične prirode: da održavamo kontrolu, da omogućimo ciljane intervenicije
(korekcije, inovacije, reformske transformacije i sl.).
• Šta se evaluira? To je podela prema predmetu (sadržaju ili objektu) evaluacije. Evaluacija
može biti fokusirana na „ulazne veličine“: na primer, evaluiranje plana). Tipično je da se
evaluacija veuje za „izlazne veličine“: na primer, evaluiranje ishoda obrazovanja u
određenim periodima ili na kraju određenog obrazovnog ciklusa. Evaluacija se može
usredsrediti na „dinamiku procesiranja“, na tok obrazovnog procesa: na primer,
evaluiranje načina u okviru nastanog procesa, vannastavnih aktivnosti, upravljanja školom
– uloge direktora i upravnog odbora i slično.
• Ko se evaluira? Evaluacija se može usredsrediti na pojedine kategorije aktera u obrazovanju.
Učenici i nastavnici su najčešće predmet evaluacije – bilo njihove aktivnosti ili njihova
postignuća, pa i širi dijapazon njihovih personalnih obeležja. I drugi akteri mogu biti
objekt evaluacije.
• Ko evaluira? To je podela prema vršiocima evaluacije. (1) Evaluaciju može da vrši sam
akter čija je aktivnost i čiji rezultati su predmet evaluacije. To je samoevaluacija ili interna
evaluacija koja se odvija u školi, odelenju, u okviru jednog predmeta, koju obavljaju
nastavnici, učenici, stručni saradnici, direktor i sl. (2) Evaluaciju može da vrši posebna
služba Ministarstva koja je nadležna za inspekciju rada škola. U odnosu na sistem to je
takođe unutrašnja evaluacija kojom se preko inspekcije individualnih škola prati
funkcionisanje cele školske mreže. (3) Evaluaciju može da vrši institucija koja je raletivno
nezavisna od upravnih struktura unutar sistema obrazovanja, npr. nacionalni centar za
obrazovne standarde i evaluaciju, to je spoljašnja ili eksterna evaluacija. Kod nas su
najveće pojedinačne spoljašnje evaluacije bile ad hoc evaluacije koje su realizovali
namenski formirani timovi eksperata ili konzorcijumi institucija.
• Kome je evaluacija namenjena? Evaluacija mora biti korisna, a da bi bila, mora se unapred
znati kome treba da bude korisna, ko su korisnici njenih nalaza. Neki od mogućih
korisniak su: Vlada, prosvetni savet, Ministarstvo prosvete i sporta, pojeidni resori u
Minisatrstvu, posebne institucije u sistemu (koje se bave npr. izradom
obrazovnih/nastavnih planova i programa, izdavanjem udžbenika i ostale literature,
školskom arhitekturom i opremanjem školskih prostora i sl.), zejdnica itd. Korisnici mogu
biti stručna javnost i široka publika. Tipično je da svaka evaluacija može imati nekoliko
primarnih korisnika4.
Jasno da je za geografiju veoma važan svaki segement evaluacije, nao sigurno da pozicija
geografije kao nastavnog predmeta u velikoj mjeri zavisi od funkcionisanja sistema u kom
gegrafska znanja se primjenjuju. Zato je bitno da svi nastavnici poznaju segmente domena
evaluacija u obrazovanju:
4
Kvalitetno obrazovanje za sve – put ka razvijenom društvu, str. 161 -162
12

13. Evaluacija
Eksterni ispiti
Školska Nadzornička (mature, Evaluativna
samoevalucija služba internacionalni istraživanja
ispiti
Organizacija evaluativni aktivnosti
Piramida razvojnosti pojmova
13

14. ospos
oblje
Prepoznavanje
Identifikacija
Temeljna saznanja
http://geography.about.com/
14