Srednjevjekovni boanski rukopisi sa prikazom inicijala

1. Tragom pisane baštine
Bosne i Hercegovine
Vaska Sotirov-Đukić, dipl. bibliotekar
dukic@bih.net.ba

2. DOSTA!
● Valja proučiti naše rane i kasne medieviste, bez obzira na kome su jeziku
pisali (latinski, arapski, turski, perzijski) i izdati njihova djela. Posebno
bi trebalo tragati za rijetkim pojedincima što ostaviše po koji zapis ili stih
u tami svojih tekijskih i manastirskih ćelija. I u zabitima se i te kako
znalo misliti i oštro zabilježiti svaki krik!
● Zadatak je ove generacije da odlučno digne glas protiv svakog vandalizma što
se zaogrće plaštom humanističkih potreba i stremljenja, a de fakto, praktično,
izraz je komercijalnih, merkantilnih i spekulativnih devijacija tog aspekta.
Neznanje o kulturnoj baštini je veliko, potcjenjivanje njeno također, a
beskrupuloznosti u njenom uništavanju su evidentne. Srećom, još nije sasvim
kasno. U našoj sredini našlo se ljudi koji su shvatili mogućnost i potrebu
valorizacije i revalorizacije kulturne baštine i onih hrabrih pojedinaca koji su
nosiocima rušilačkih snaga rekli: DOSTA!
● Dizdar, Mak. Marginalije na temu o kulturnom nasljeđu. Vidi u: Izabrana
djela. Knj. 3. Eseji; Kritike; Dnevnik. Sarajevo : Svjetlost, 1982. Str. 37-38

3. Šta nam govori naša
pisana baština?
• da najstariji srednjevjekovni rukopisi počinju sa
početka 12. vijeka
• kodeksi su prepisivani sa glavne matrice koja je
bila na glagoljici
• početak stvaranja bosanskog kraljevstva
obilježava razvijena tradicija narodnog pisma i
kodeksa pisanih na narodnom jeziku
• da je cjelokupna pismenost usko vezana za
narodnu crkvu koja je djelovala samostalno od
rimskog pape i grčkog patrijarha

4.  da je lokalna bosanskohercegovačka verzija ćirilice,
tzv. bosančica dobila svoj službeni oblik vidljiv na
državnom dokumentu Povelja Kulina bana koja je
pisana 29.08.1189. godine
 da je najstariji kodeks na Balkanu nastao kad i Povelja,
Miroslavljevo evanđelje i da predstavlja razvijenu
verziju bosančice koja je kaligrafski ispisana što samo
govori o visokom nivou pisane tradicije
 to samo potvrđuje teoriju nekih naučnika da nedostaje
puno karika između ovog kodeksa i drugih pisanih na
bosančici, ali u većini njih osjeća se uticaj
Miroslavljevog evanđelja
Pisana tradicija bosančice

5. Sačuvani kodeksi
● glavna masa sačuvanih srednjovjekovnih bosanskih kodeksa pripada
evanđeljima, od kojih se za poneke može sasvim sigurno utvrditi da
pripadaju književnom fondu »crkve bosanske«, s obzirom da su se u
kolofonu pisci i potpisali uz obaveznu naznaku »krstjanin«
● mali broj rukopisa sačuvan je kompletan, i najčešće su izgubljeni
kolofon, koji je na kraju rukopisa.
● po formalnim osobinama rukopisa, njegovom formatu, sastavu, zatim
po nizu ortografskih, paleografskih, a dijelom i jezičkih osobina mogu
se sa sigurnošću identifikovati spomenici koji idu u grupu bosanskih
srednjovjekovnih
● većina rukopisa je uništena tokom inkvizicija kao heretička

6. Grškovićev odlomak
Apostola
12. vijek
Ban Borić vladao (1143-1180)
Mihanovićev odlomak
Apostola
12. vijek
Miroslavljevo evanđelje
oko 1180. godine
Ban Kulin vladao 1180.-1204.

7. Miroslavljevo evanđelje
 Najpoznatiji spomenik južnoslovenskih naroda izazvao je i
najviše debata nastale oko porijekla i pripadnosti ovog
spomenika, jer ga Srbija i Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Crna
Gora smatraju dijelom svoje ćirilične baštine. Činjenica je da je
nastao kod Bijelog Polja u Crnoj Gori, i da je napisan lokalnom
bosanskom varijantom ćirilice, da su iluminacije djelo braće iz
Zadra, kao i da po organizaciji i ostalim osobinama teksta spada
u srpsku pravoslavnu vjersku liturgiju.
 Herta Kuna je zbog toga i pretpostavila da je ovo evanđelje neka
vrsta prelazne karike između izvorne makedonske i bosanske
književnosti, kao i pisarske tradicije. Ujedno time pokazuje i put,
kojim je staroslavenska književnost dopirala u srednjovjekovnu
Bosnu, a to je južnim pravcem iz Makedonije preko Huma, koja
je temelj cijele slavenske pismenosti nastao u Ohridskoj školi.

8. Miroslavljevo
evanđelje
oko 1180.
godine
Giljferdingov
apostol
početak 14.
vijeka Grigorovič-
Giljferding
evanđelje
13. vijek
Grškovićev
odlomak
Apostola
sa početka
12.vijeka
Apostol iz
Hvalovog
zbornika
1404. godine
Mletački
zbornik
oko 1404.
godine
Isti pisac
Hval
krstjanin
Kodeksi koji su paleografski
slični sa Miroslavljevim
evanđeljem

9. Miroslavljevoevanđelje
- inicijali sa ljudskim
likovima

10. Miroslavljevoevanđelje
- inicijali sa ljudskim
likovima

11. Miroslavljevo
evanđelje
inicijali

12. Bosančicom su pisani:
 Batalovo evanđelje, Belićevo evanđelje,
Daničićevo evanđelje, Pripkovićevo evanđelje,
Sofijsko evanđelje, Srećkovićevo evanđelje,
Treće beogradsko evanđelje
 Bosančica sa glagoljskom matricom:
Giljferdingov apostol,
 Brzopisna bosančica: Berlinska Aleksandrida
 Kaligrafska bosančica: Miroslavljevo
evanđelje, Hvalov zbornik

13. Radosavljev zbornik
- inicijali na bosančici

14. Splitski
odlomak
glagoljskog
misala
13. vijek
Grigorovič-
Giljferding
evanđelje
13. vijek
Sofijsko
evanđelje
13. -14. vijek
Sibislav (sin bana Kulina)
1204.-1227. Ili 1233.
Ban Prijezda I 1233.-1267.
Prijezda II 1250.-1287.
Prijezda III i Stjepan I Kotromanić
zajedno vladaju 1287.-1290.
Stjepan I Kotromanić 1290.-1314.

15. Giljferdingov apostol
• početak 14. vijeka
• Stjepan I Kotromanić 1290.-1314.
Divoševo evanđelje
• 1330. godine / pisar Manojlo Grk
• Stjepan II Kotromanić 1314.-1353.
Manojlovo evanđelje
• oko 1330. godine
isti pisar Manojlo Grk

16. Divoševo evanđelje - inicijali slova V i G
sa životinjskim likovima

17. Vrutočko
evanđelje
1375. godina
Tvrtko I Kotromanić
1353.-1391.
Četveroevanđelje
iz Dovolje
1387.-1389.
godine
Pripkovićevo
evanđelje
druga polovina
14. vijeka

18. Divoševo evanđelje - inicijali slova B i Z
sa životinjskim likovima

19.  Poluustavna bosančica:
 Četveroevanđelje iz Dovolje, Grigorovič-
Giljferding evanđelje, Listići iz
Monteprandona, Manojlovo evanđelje,
Mletački zbornik, Vrutočko evanđelje,
Kopitarovo evanđelje, Početije svijeta
 Uska poluustavna bosančica:
Nikoljsko evanđelje
 Bosančica se miješa s glagoljicom:
Beogradski Apostol, Divoševo evanđelje,
Radosavljev zbornik, Čajničko evanđelje

20. Inicijali u obliku zmajeva Mletački zbornik,
Divoševo, Daničićevo i Kopitarevo evanđelje

21. Pripkovićevo
evanđelje
druga polovina 14. vijeka
Sofijsko evanđelje
kraj 13. i početak
14. vijeka
Batalovo
evanđelje
1393. godina
Paligrafski
međusobno slični,
da li su nastali u
istom periodu?!

22. Po veličina rukopisa najmanji su:
 Radosavljev zbornik 14,3 x 11 cm
 Listići iz Monteprandona 16 x12 cm
 Nikoljsko evanđelje 16,5 x 10,5 cm
 Divoševo evanđelje 16,5 x 22,5 cm
 Hvalov zbornik 17 x 11 cm
 Belićevo evanđelje 17,8 x 12,1 cm
 Vrutočko evanđelje 17,9 x 11,5 cm
Prosječni format je od 19 do 21 cm

23. Hrvojev misal - inicijali na
kaligrafskoj glagoljici

24. Batalovo evanđelje
• 1393. godina
• Stepan Dabiša 1391.-1395. godina
Srećkovićevo evanđelje
• Kraj 14. vijeka
• Udovica Jelena 1395.-1398.
Čajničko evanđelje
14.-15. vijek
Stepan Ostoja 1398.-1404
Daničićevo evanđelje
• 14.-15. vijek

25. Čajničko
evanđelje
između 14.-15.
vijeka
Manojlovo
evanđelje
oko 1330.
godine
Divoševo
evanđelje
1330. godine
Nikoljsko
evanđelje
oko 1400.
godine
Daničićevo
evanđelje
između 14.-15.
vijeka
Radosavljev
zbornik
između 1443. i
1461. godine
Isti pisac
Manojlo Grk
Paligrafski
međusobno slični

26. Inicijali u obliku krilatog
lava Hvalov zbornik,
Pripkovićevo i Nikoljsko
evanđelje

27. Najveći su:
 Miroslavljevo evanđelje
41,8 x 28,4 cm
 Splitski odlomak glagoljskog misala
30x20 cm
 Grigorovič-Giljferding evanđelje
27,5 x 20,5 cm
 Hrvojev misal
22,5 x 31 cm

28. Nikoljsko evanđelje -
inicijali na bosančici

29. Treće beogradsko
evanđelje
14.-15. vijek
Kopitarovo
evanđelje
14.-15. vijek
Nikoljsko
evanđelje
oko 1400. godine
Beogradski Apostol
između 1372.-1408.
godine
Tvrtko I Kotromanić
1353.-1391.
Stepan Dabiša 1391.-
1395.
Udovica Jelena 1395.-
1398.
Stepan Ostoja 1398.-
1404.
Tvrtko II Tvrtković
1404.-1409.
Kralj Stjepan Ostoja
1408.-1418.

30. Kopitarevo evanđelje
- inicijali na bosančici

31. Vrsta materijala
 Pamučni papir: Belićevo evanđelje
 Običan papir: Radosavljev zbornik;
Berlinska Aleksandrida; Beogradski Apostol
i Četveroevanđelje iz Dovolje
 Papir sa vodenim žigom: Belićevo
evanđelje i Četveroevanđelje iz Dovolje
Svi ostali rukopisi su pisani na pergamentu

32. Inicijal slova I na bosančici
Čajničko evanđelje Manojlovo evanđelje

33. Inicijal slova I na bosančici
Daničićevo evanđelje Nikoljsko evanđelje

34. Inicijali slova P na bosančici
Mletački zbornik
Daničićevo
evanđelje
Kopitarovo
evanđelje

35. Inicijali slova V na bosančici
Divoševo evanđelje Radosavljev zbornik

36. Inicijali slova V na bosančici
Divoševo
evanđelje
Grigorovič-Giljferding
evanđelje
Miroslavljevo
evanđelje

37. Inicijali slova K na bosančici
Pripkovićevo
evanđelje
Kopitarevo
evanđelje
Nikoljsko evanđelje
Slovo K

38. Inicijali slova na bosančici
Giljferdingov apostol Radosavljev zbornik

39. Divoševo evanđelje - inicijali
slova T i A sa ljudskim likovima

40. Divoševo evanđelje –
inicijali sa ljudskim
likovima

41. Manojlovo evanđelje Pripkovićevo evanđelje

42. Čajničko evanđelje
Slovo I
Radosavljev zbornik
Slovo I

43. Radosavljev zbornik – inicijali

44. Giljferdingov apostol -
inicijali slova P

45. Vidi:
Facebook grupa Tragom pisane baštine BiH
https://www.facebook.com/groups/1411074575835613/
Google grupa Tragom pisane baštine BiH
https://groups.google.com/forum/#!forum/tragom-pisane-bastine-bih
Blog Tragom pisane baštine BiH
http://tpbbih.blogger.ba

46. Donacije za očuvanje spomenika kulture u BiH
Podržite rad Komisije/Povjerenstva za očuvanje
nacionalnih spomenika BiH zahvaljujući kojima su
preuzeti veći dio podataka.
http://kons.gov.ba/main.php?id_struct=6&lang=1&action=view&id=2531
Podržite Fondaciju Mak Dizdar
http://makdizdar.ba/misija/
Zahvaljujući njima postoji arhiva on-
line knjiga Maka Dizdara i historijskih
knjiga o srednjevjekovnoj Bosni i
Hercegovini

47. Međunarodni Forum Bosna
Dio ilustracija je preuzeto iz knjige :
Kuna, Herta. Srednjovjekovna bosanska književnost.
Sarajevo : Forum Bosnae , 2008.
Podržite Međunarodni Forum Bosna donacijom
ili narudžbom njihovih publikacija
ili pretplatom na časopis Forum Bosnae
http://www.ifbosna.org.ba

48. KRAJ
Hvalov zbornik
Hvala na pažnji