1. Вакцин
Түүх
1796 онд үхрийн цэцгийг хүнд тарьж хүний цэцгийн эсрэг хамгаалалт олгож байснаас
үхрийн цэцгийн вакцин гэдэг нэршилийг Эдвард Женнер гаргажээ. Энэ нь vacca үхэр,
vaccīn-us үхрээс гэсэн латин үг. Эдвард Женнерийн энэ санааг Луй Пастер хөгжүүлж
галзуугийн вакциныг бүтээжээ. Улмаар 20-р зуун гэхэд сахуу, гахайн хавдар, улаан
бурхан өвчний эсрэг вакцинийг амжилттай бүтээж өвчлөлийг нь таслан зогсоожээ. Гэсэн
хэдий боловч хумхаа болон дархлал олдмол хомсдолын вирус зэрэг олон хор
холбогдолтой өвчний эсрэг үр дүнтэй вакцинууд хийгдээгүй байна.
Төрлүүд
Вакцин нь хэд хэдэн төрөлтэй байдаг үүнд: Үхүүлсэн, сулруулсан, үүсгэгчийн
бүрэлдэхүүн хэсгийг цэвэрлэж авсан гэсэн үндсэн гурван хэлбэр байдаг. Ер нь нилээд
хэд хэдэн янзын вакцин байдгаас тэдгээрийг бүтээх бүр ч олон янзын технологи байдаг.
Үхүүлсэн вакцин
Зарим үхүүлсэн вакцин нь өмнө нь хоруу чанартай байсан боловч химийн бодисын
үйлчлэл болон халаалтаар задалсан микро- организмууд юм. Ийм вакцины жишээнд:
томуу, холер, тарваган тахал, галзуу, гипатит А, полимилит багтана.
Сулруулсан вакцин
Зарим вакцин нь амьд, сулруулсан микро-организмыг агуулдаг. Эдгээрийн ихэнх нь

2. амьд вирус байх бөгөөд вирусын хоруу чанарыг нь идэвхигүй болгох нөхцөлд
өсгөвөрлөсөн эсвэл ойр төрлийн гэхдээ аюулгүй боловч өргөн хэмжээний дархлааны
хариу урвал үүсгэдэг: байгаль дээр зарим ийм бактери тааралддаг. Тэд ер нь бат
тогтвортой дархлааны хариу урвалыг сөдөөдөг бөгөөд эрүүл насанд хүрсэн хүнд илүү
тохирдог. Жишээнь: вирусын гаралтай өвчнөөс шар чичрэг, улаан бурхан, гахайн
хавдар, бактерийн гаралтай өвчнөөс хижиг хамаарна. Галмит болон Гюурин нарийн
хөгжүүлж байсан амьд туберкулёзын вакцин нь халдвартай омгоор хийгээгүй боловч
хоруу чанарыг нь өөрчилсөн омог агуулсан байдаг.
Хор агуулсан вакцин
Хор агуулсан вакцин нь бактериасаа илүүтэйгээр өвчин үүсгэх идэвхитэй хорыг
идэвхигүйжүүлсэн нэгдэлээр хийдэг. Жишээнь: хор суурьтай вакцин нь зогсоо, сахуу
хамаарна. Хор агуулсан вакциний үр ашиг тодорхой байдаг юм. Бүх хор агуулсан вакцин
микро- организмд зориулагддагүй жишээнь Crotalus atrox- н хорыг хэрэглэн хоржигнуурт
могойн хазалтын үед нохойд вакцинжуулахад хэрэглэдэг.
Дэд нэгжийн вакцин
Уургийн дэд нэгж- идэвхигүйжүүлсэн болон сулруулсан микро-организмыг дархлааны
системд оруулснаас (“бүтэн үүсгэгч” вакцин бүрдүүлэх) илүүтэйгээр, дархлааны хариу
урвалыг үүсгэж чадах хэсэг юм. Ийм жишээнд гепатит В вирусын эсрэг дэд нэгжийн
вакцин хамаарна. Вирусын зөвхөн гадаргуугын уургаас (архаг халдвартай өвчтний
цусны ийлдснээс өмнө нь бэлтгэдэг байсан одоо мөөгөнцөрийн дотор вирусын генийг

3. рекомбинантаар гаргадаг) тогтдог, хүний папиломагийн эсрэг вирус төст жижиг хэсэгтэй
вакцин нь вирусын гол капсидын уургаас тогтдог, томуугийн вирусын дэд нэгж нь
нейроамидаза болон гемаглютин байдаг.
Коньюгат
Коньюгат- нь дархлаа муу төрүүлэгч тухайн бактерийн гадаргууг полисахаридаар
бүрсэн байдаг. Эдгээр гадна бүрхүүлийг уурагт холбодог (хор гэх мэт), Хэрвээ
полисахаридад нь уургийн эсрэгтөрөгч холбогдсон байх юм бол үүнийг нь дархлааны
систем таниж чадах болно.Энэ аргыг heamophilus influenzae B хэвшилд хэрэглэдэг.
Туршилтын шатандаа яваа вакцинууд
Шинээр хийгдэх буй вакцины тоо нь хөгжисөөр мөн хэрэглэсээр байна:
• Сэртэнт эс, вакцин биеийн цусны цагаан эсэд эсрэгтөрөгчийг оруулж дархлаа
өдөөгөөд дараа уг антиген бүхий сэртэнт эсийг оруулж үйлчилдэг вакцин юм. Энэ
вакцин нь тархины хорт хавдарыг эмчилэхэд зарим нэг нааштай үр дүн үзүүлж
байна.
• Рекомбинант вектор- өвчний нарийн нийлмэл халдварын процессын эсрэг
дархлаа үүсгэдэг ДНХ бус бодис ба өөр нэг микро- организмын физиологитой
хоршуулсан вакцин юм.
• ДНХ вакцин- ДНХ вакцин хэмээх сүүлийн үеийн вакцины шинэ хэлбэр халдвар
үүсгэгчийн ДНХ-ээс хөгжүүлж байна. Хүн болон амьтны эсэд вирус эсвэл
бактерийн ДНХ орсноор (экспресслэх, дархлааны систем таньж эхлэх) ажилладаг.

4. Нийлэгжиж байгаа уургийг таньдаг дархлааны системийн зарим эсүүд тэдгээр
уургийн эсрэг, тэдгээрийг нийлэгжүүлж байгаа эсийн эсрэг дайралт хийх болдог.
Яагаад гэвэл эдгээр эсүүд нилээн урт хугацаагаар амьдарч байгаа учраас уг
өвчин үүсгэгч тэр уургийг дараа нь нийлэгжүүлэхийг эсэргүүцдэг. ДНХ вакцины
давуу тал нь тэдгээрийн үйлдвэрлэх, хадгалахад маш амархан байдаг. 2006
оноос ДНХ вакциныг туршиж байгаа ч туршилтын шатандаа байсаар байна.
• Т эсийн хүлээн авагч пептид вакцин: - ууд нь хөндийн чичрэг, ходоодны үрэвсэл,
арьсны үрэвсэлийн загварыг хэрэглэн хэд хэдэн өвчинд зориулан хөгжүүлж
байна. Эдгээр пептидүүд нь эсээр өдөөгддөг дархлаа сайжруулах мөн цитокины
үүсэлтийг нэмэгдүүлдэг.
• Бактерийн хоруу чанарын гол механизмийг саармагжуулах хавсаргын
саатуулалтанд оролцдог нь танигдсан бактерийн уургийг бай болгодог.
Ихэнх вакцинууд нь микро- организмоос идэвхигүйжүүлсэн болон сулруулсан нэгдлийг
ашиглаж хийгддэг байхад, синтетик вакцинууд нь синтетик пептидүүдийн гол болон
карбогидратууд болон эсрэгтөрөгчөөр хийсэн байдаг.
Вакцины цэнэг
Вакцин нь нэг ба олон цэнэгт байж болох юм. Нэг цэнэгт вакцин нь нэг микро-
организмийн буюу нэг антигений эсрэг дархлаа тогтоодог бол олон цэнэгт вакцин нь 2
ба түүнээс дээш микро- организмын омгийн эсрэг дархлаа тогтоохоор хийгдсэн байдаг.
Зарим тохиолдолд илүү хүчтэй дархлааны хариу урвалыг харьцангуй түргэн үүсгэдэг
учир нэг цэнэгт вакциныг хэрэглэхийг илүүд үздэг.

5. Дархлаа хөгжүүлэх нь
Дархлааны систем гадны биет байдлаар орж ирсэн вакцины бүрэлдэхүүнүүдийг таньж
тодорхойлоод дараа нь устгаж тэдгээрийг мөн санамжиндаа санаж байдаг.
Вакцины хуваарь
Төрөл бүрийн халдварт өвчнөөс хамгаалахын тулд улс орнууд хүүхдүүдийг
вакцинжуулах хөтөлбөртэй байдаг. Вакцинжуулах хөтөлбөр нь тухайн улс орны онцлог,
хүүхдийн нас, тухайн үеийн өвчин гаралтын байдал зэргээс хамаарна.
Вакцины идэвхи
Вакцин нь өвчнөөс бүрэн хамгаалж чаддаггүй. Заримдаа, энэ нь эзэн амьтны
дархлааны тогтолцоо хангалттай хариу урвал үзүүлдэггүйгээс шалтгаалдаг. Энэ нь
ерөнхийдөө дархлаа буурсны (чихрийн шижин, стеройдын хэрэглээ, ДОХ- ийн халдвар,
нас) улмаас буюу тухайн антигений эсрэгбиеийг үүсгэх боломжтой В эс байхгүйн улмаас
ийм байдалд хүрдэг.
Адювантуудыг дархлааны хариу урвалын идэвхийг эрчимжүүлэхэд хэрэглэдэг. Хөнгөн
цагааныг адювант байдлаар хэрэглэх нь хамгийн түгээмэл хэрэглээ боловч загасны тос
мэтийн адювантыг цөөн тохиолдолд загасны тос фосфат хавсарсан адювантыг туршиж
байна. Вакцины үйлчлэл нь дор дурьдсан нилээд хэдэн хүчин зүйлээс хамаардаг:
• Вакцины өөрийнх нь өвчин үүсгэлт
• Вакцины омог

6. • Вакцинжуулах хуваарийг баримталсан эсэх
• Зарим бодьгал тухайн вакцинд үл хариу үзүүлэгч энэ нь вакцин зөв таригдсаны
дараа эсрэгбие үүсгэдэггүй
• Үндэстэн, нас, генетикийн онцлог гэх мэт бусад хүчин зүйл орно.
Өвчний үед уг өвчний эсрэг вакцин хэрэглэх нь вакцинжуулаагүйгээсээ хүнд өвчин
үүсгэдэг.
Вакцины үйлдвэрлэл
Вакцины үйлдвэрлэл нь хэд хэдэн үе шаттай. Эхлээд, тухайн антигенийг гаргаж авна.
Вирусээ тогтворжуулсан эсийн шугам, хүний эсийн өсгөвөр (Haemophilus influenzae гэх
мэт), тахианы өндөг (томуугийн хувьд) гэх мэтийн аль нэг анхдагч эс дээр ургуулна.
Бактерийг биореакторт ургуулах бөгөөд бактери болон вирусээс гаргаж авсан
рекомбинант уургаа мөөгөнцөр, бактерит мөн эсийн өсгөвөр дээр гаргаж авч болно.
Антигенээ гаргаж авсны дараа өсгөвөрлөсөн эсээс уг антигенээ цэвэрлэж авдаг. Тухайн
вирус нь идэвхигүйжүүлсэн байх нь цаашдын цэвэршүүлэлт шаарддаггүйгээрээ
ашигтай. Рекомбинант уургийн хувьд ультрафилтераци болон баганан хромотограф
хийх шаардлагатай. Эцэст нь, вакцинд шаардагатай адювант, тогтворжуулагчууд,
хадгалааслагч нэмснээр бий болдог. Адювант нь антигений дархлаа төрүүлэх чадварыг
нэмэгдүүлж, тогтворжуулагч нь дархлаа тогтох хугацааг уртасгаж, хадгалааслагч нь
олон хэрэглээний тун агуулсан саванд хадгалах боломж олгодог. Антиген болон бусад
агуулагдахууны хооронд харилцан үйлчлэл, үл нийцэл явагдах боломжтой учраас
хавсарсан вакцинуудыг хөгжүүлэх болон үйлдвэрлэхэд хүндрэлтэй байдаг.

7. Вакцин үйлдвэрлэх техникүүд нь хувьсан сайжирсаар байна. Өсгөвөрлөсөн сүүгээр
бойжигчидийн эс тахианы өндөг мэтийн өндөр бүтээмжтэй боловч хэд хэдэн бохирдох
дутагдалтай ердийн технологуудтай харьцуулахад ихээхэн ач холбогдолтой болно гэж
тооцож байгаа. Генетикийн аргаар хоргүйжүүлсэн вакцин бүтээх рекомбинагт ДНХ- ийн
технологи хор нийлэгжүүлдэг бактерийн вакциныг үйлдвэрлэхэд түгээмэл болж хэрэглээ
нь өснө гэж тооцож байна. Хавсарсан вакцин нь тэдгээрт агуулагдах антигений тоог
бууруулснаараа өвчинтэй хамаатай сөрөг урвалуудыг бууруулахад чиглэлд хөгжинө гэж
тооцож байна.
Вакцины нэмэлтүүд
Идэвхитэй вакцинд түүнээс гадна вакцин бэлдэхэд дараахи түгээмэл нэмэлт
бодисуудыг хэрэглэдэг.
• Хөнгөн цагааны давсууд болон гелийг адьювант байдлаар нэмдэг. Адювантуудыг
илүү хүчтэй тогтвортой хариу урвал үүсгэх зорилгоор вакцинд нэмдэг ба мөн
вакцины хэрэглэх тунг ч багасгадаг.
• Антибиотикуудыг зарим вакцинд тэдгээрийг хадгалах болон үйлдвэрлэх явцад
бактерийн ургахаас хамгаалах зорилгоор нэмдэг.
• Өндгөний уургийг Томуу, Шар чичрэгийн вакцинд тахианы өндгөнөөс бэлтгэн
нэмдэг.
• Формальдегидийг хор агуулсан вакцины бактерийн бүрдэл хэсгүүдийг
идвэхгүйжүүлэхэд хэрэглэдэг. Энэ бодис мөн вакцин үйлдвэрлэлийн явцад
бохирдуулагч бусад бактери вирусуудыг устагадаг.

8. • Моносодиум Глютамат ба 2-феноксиэтанолыг цөөн вакцины тогтворжуулагчаар
хэрэглэх бөгөөд вакциныг чийглэг, хүчиллэг, гэрэл, халалт зэрэгийн орчны хүчин
зүйлийн өмнө тогтвортой байж чанараа хадгалахад чухал байдаг.
• Таймерзол бол мөнгөн ус агуулсан хадгалааслагч ба үүнийг вакцины саванд нэмж
өгснөөр хортой бактерийн ургалт бохирдолоос хамгаалдаг.