9789740337072

1. องค์ความรู้ทางรัฐศาสตร์นั้นเป็นการรวบรวมอย่างเป็นระบบถึงความรู้ที่เกี่ยวข้องกับ
กิจกรรมทางการเมือง แต่ในการที่จะเข้าใจกิจกรรมทางการเมืองได้อย่างดีนั้นจ�าเป็นที่จะต้อง
เข้าใจถึงแนวคิดที่เป็นพื้นฐานมากกว่าก็คือ แนวคิดเกี่ยวกับอ�านาจ แนวคิดเกี่ยวกับอ�านาจใน
ทางรัฐศาสตร์นั้นเป็นเรื่องความสัมพันธ์ในชีวิตของผู้คน ดังนั้น จึงเป็นประสบการณ์ที่ขึ้นอยู่กับ
ลักษณะทางสังคมด้วย ในบทนี้ ผู้เขียนจึงขอน�าเสนอแนวคิดเกี่ยวกับอ�านาจออกเป็น 2 ประเภท
ตามเงื่อนไขของสังคม คือ แนวคิดเกี่ยวกับอ�านาจจากประสบการณ์ในสังคมไทย และแนวคิดเกี่ยว
กับอ�านาจจากประสบการณ์ของตะวันตก
1. แนวคิดเกี่ยวกับอํานาจจากประสบการณในสังคมไทย
1. แนวคิดเกี่ยวกับอ�านาจในสังคมไทยจากประสบการณ์การศึกษาของนักวิชาการที่เรียก
ว่า ไทยศึกษานั้น สามารถแบ่งอ�านาจออกเป็น 2 ประเภท คือ อ�านาจที่เป็นทางการและอ�านาจ
ที่ไม่เป็นทางการ
1.1 อ�ำนำจที่เป็นทำงกำร
อ�านาจที่เป็นทางการ (authority) หมายถึง อ�านาจที่เป็นทางการโดยมีกฎหมายหรือ
ประเพณีการปกครองรองรับ (ทามาดะ, 2537: 2) สมเกียรติ วันทะนะ (2534) ได้แบ่งอ�านาจที่เป็น
ทางการของไทยตามขั้นตอนของประวัติศาสตร์ออกเป็น 3 รูปแบบ คือ
1) อ�านาจผู้ปกครองพุทธรัฐ
2) อ�านาจของข้าราชการ
3) อ�านาจของนักธุรกิจการเมือง
บทที่ 1
ความหมายของอํานาจ

2. 2 ความรู้พื้นฐานทางรัฐศาสตร์ : มนุษย์กับการเมือง
1) อ�ำนาจผู้ปกครองพุทธรัฐ
สมเกียรติ วันทะนะ (2534: 232) ได้วิเคราะห์อ�ำนาจที่เป็นทางการของไทยในอดีต
ที่ส�ำคัญก็คือ อ�ำนาจแห่งผู้ปกครองพุทธรัฐ สมเกียรติได้กล่าวถึงทฤษฎีการก�ำเนิดของผู้ปกครอง
ตามคติของพุทธศาสนา (จากอัคคัญญสูตร) ว่า ปฐมกษัตริย์ของโลกได้นาม 3 ประการ คือ
1. มหาชนสมมติ เป็นผู้ที่มนุษย์คนอื่นๆ เลือกเขาขึ้นเป็นหัวหน้า 2. ราชา เป็นผู้ยังให้เกิดความ
ร่มเย็นแก่ผู้อื่น ด้วยการปฏิบัติตนอยู่ในธรรม และ 3. กษัตริย์หรือขัตติยะ ผู้เป็นใหญ่เหนือที่ดิน
ท�ำให้มีอ�ำนาจในการแจกแจงที่ดินและระงับข้อพิพาทในเรื่องที่ท�ำมาหากินของมนุษย์
สมเกียรติ วันทะนะ (2533: 211-220) ยังได้อธิบายอ�ำนาจแห่งผู้ปกครองพุทธรัฐ
อีกว่าเป็นอ�ำนาจเหนือมนุษย์เพราะเป็นเรื่องของมนุษย์ที่ด�ำรงชีวิตอยู่จริงในขณะหนึ่งๆ การใช้
อ�ำนาจของผู้ปกครองสังคมการเมืองนั้นถือเป็นแกนกลางหรือหัวใจที่จะชักน�ำให้อ�ำนาจทั้งหลาย
เป็นคุณหรือเป็นโทษแก่มนุษย์ที่อยู่ในการปกครองของตนได้
ผู้ปกครองตามคติแห่งพุทธศาสนานั้นจะตั้งอยู่บน “ทศพิธราชธรรม” ซึ่งประกอบด้วย
1. ทาน คือ การให้ 2. ศีล คือ เว้นจากการประพฤติชั่วทุจริต 3. ปริจาคะ คือ การเสียสละหรือ
บริจาค 4. อาชชวะ คือ ความซื่อตรงสุจริต 5. มัททวะ คือ อัธยาศัยอ่อนโยน 6. ตบะ คือ ความ
เพียร 7. อักโกธะ คือ เมตตาและไม่โกรธ 8. อวิหิงสา คือ กรุณาและไม่เบียดเบียน 9. ขันติ คือ
ความอดทนอดกลั้น 10. อวิโรธนะ คือ การปฏิบัติในทางที่ไม่ผิด
การใช้อ�ำนาจปกครองตามนัยแห่งพระพุทธศาสนาก็คือ การที่ผู้ปกครองเข้าถึงซึ่ง
สภาวะแห่งบรมจักรพรรดิวัตรปฏิบัติของบรมจักรพรรดินั้นเรียกว่า “จักรวรรดิวัตรหรือจักรพรรดิ
วัตรจรรยา” จักรวรรดิวัตรมี 12 ประการ คือ 1. สงเคราะห์แก่บุคคลในพระราชฐานและข้าราชการ
พลาพลนิกายทั้งปวง 2. สงเคราะห์แก่กษัตริย์อันเสวยราชสมบัติอยู่ในเมืองขึ้นเมืองออกทั้งปวง
3. สงเคราะห์แก่กษัตริย์ทั้งหลายที่ตามเสด็จพระราชด�ำเนิน 4. สงเคราะห์แก่พราหมณ์และคณบดี
5. สงเคราะห์แก่ชาวนิคมและชาวชนบท 6. สงเคราะห์แก่สมณะและพราหมณ์ 7. สงเคราะห์แก่
สรรพสัตว์อันได้แก่เนื้อและนกทั้งปวง 8. ห้ามปรามบุคคลในแว่นแคว้นของขัณฑสีมามิให้กระท�ำ
บาป 9. สงเคราะห์แก่คนที่หาทรัพย์มิได้ 10. ไปสู่หาสมณะและพราหมณ์ไถ่ถามอรรถปริศนาให้รู้
โทษแลคุณบุญและบาป 11. เว้นจากอธรรมมิราคะอันได้แก่การเสพอสัทธรรมด้วยพี่ ป้า น้า ยาย
และทางอุจจารมรรค เป็นต้น 12. เว้นจากโลภและเล่ห์ที่จะเอาของผู้อื่น และการประกอบพิธีกรรม
กันเป็นประเพณีที่สืบกันมาของบ้านเมืองได้อย่างเหมาะสม
การประพฤติปฏิบัติตนของผู้ปกครองให้ด�ำเนินไปตามท�ำนองคลองธรรมจึงเป็นสิ่ง
ส�ำคัญ การอ้างอ�ำนาจที่เป็นทางการของผู้ปกครองจะได้รับการตอบสนองด้วยการให้ความชอบ
ธรรมจากส่วนของผู้อยู่ใต้ปกครอง ก็ต่อเมื่อผู้ปกครองสามารถรักษาความเป็นระเบียบเรียบร้อย
และความร่มเย็นให้เกิดขึ้นภายในพระราชอาณาจักรได้ทั้งในแง่ของสังคมมนุษย์และธรรมชาติ

3. 3 บทที่ 1 ความหมายของอ�ำนาจ
นอกเหนือจากอ�ำนาจของผู้ปกครองพุทธรัฐจะประคับประคองให้สังคมการเมืองด�ำรง
อยู่ได้อย่างสงบสุขแล้ว อ�ำนาจของผู้ปกครองยังต้องสอดคล้องกับอ�ำนาจธรรม/กรรม อ�ำนาจพุทธ
เทพนิกร อ�ำนาจพราหมณเทพนิกร และอ�ำนาจภูตผีปีศาจด้วย กล่าวคือ ถ้าผู้ปกครองไม่ตั้งตนอยู่
ในท�ำนองคลองธรรม ความวิปริตทั้งหลายทั้งปวงทั้งในทางธรรมชาติและในทางสังคมจะเกิดตาม
มาส่งผลให้เกิดอ�ำนาจกรรมร่วมกันขึ้นในสังคมนั่นเอง
วิทยา สุจริตธนารักษ์ (ม.ป.ป.: 20-33; สุมาลี บ�ำรุงสุข และ ศุภรัตน์ เลิศพาณิชย์กุล
(2536: 61-67) และสุนทรี โคมิน และคณะ (2536: 587-589) ได้วิเคราะห์อ�ำนาจที่เป็นทางการ
ของไทยในอดีตว่า เป็นอ�ำนาจของผู้ปกครองที่มาจากศาสนาพราหมณ์และศาสนาพุทธโดยสังคม
ไทย รับเอาแนวคิดนี้จากศาสนาพุทธเกือบทั้งหมด แล้วเอาความคิดอื่นๆ ที่เกี่ยวข้องจากศาสนา
พราหมณ์อันว่าด้วยกษัตริย์มาใช้ประกอบ
ศาสนาพราหมณ์ได้กล่าวถึงที่มาของกษัตริย์ในฐานะที่เป็นผู้ปกครองออก 2 ลักษณะ
ด้วยกันคือ
ประการแรก สรุปจากหลักฐานของชุมชนอารยันในสมัยแรกๆ ซึ่งสามารถอ้างได้
จากคัมภีร์ฤคเวทว่าผู้ปกครอง หรือ King หรือกษัตริย์นั้นเป็นรูปแบบของผู้ปกครองที่นิยมใช้กัน
ในสังคมอารยันยุคฤคเวทและเรียกชื่อต่างๆ กันไป เช่น ราชัน (Rajan) สวราช (Svaraj) เอกราช
(Ekaraja) และสัมราช (Samraj) เป็นต้น
ประการที่สอง แนวคิดในเชิงทฤษฎีหรือหลักการที่แสดงให้เห็นความส�ำคัญของ
กษัตริย์หรือผู้ปกครองว่ามีสถานภาพพิเศษอย่างยิ่งกว่าคนทั่วๆ ไป โดยให้ความคิดว่ากษัตริย์นั้น
ถือก�ำเนิดมาจากเทพบางองค์ เช่น มานุสัมหิตา (Manu Samhita) ว่าเป็นพระผู้สร้างได้ท�ำให้กษัตริย์
ก�ำเนิดขึ้นมา จากการเอาส่วนอันเป็นอมตะของพระอินทร์ พระพาย พระยม พระอาทิตย์ พระ
อัคนี พระวรุณ และท้าวกุเวรมาผสมกันเข้า ส่วนยชุร สัมหิตา (Yajur Samhita) นั้นเปรียบกษัตริย์
ว่าเป็นเสมือนเทพ
ส่วนแนวคิดเรื่องกษัตริย์จากศาสนาพุทธนิกายเถรวาทนั้นมีปรากฏอยู่ในแห่งเดียว
ใน พระสูตรที่อ้างกันมาอย่างแพร่หลายในชุมชนคนไทยพุทธ ในที่นี้จะน�ำไปสู่ความส�ำคัญเฉพาะ
เรื่องผู้ปกครองนี้ว่า “อัคคัญญสูตร” ระบุว่าเมื่อเกิดชุมนุมมนุษย์ที่อยู่รวมกันเป็นหลักแหล่งขึ้น
แล้ว พฤติกรรมบางอย่างของสมาชิกของสังคมไม่เป็นที่พึงประสงค์และเมื่อเกิดขึ้นบ่อยครั้งท�ำให้
เกิดความจ�ำเป็นที่จะต้องหารือกันแก้ไขสถานการณ์ แล้วเห็นตรงกันว่าควรมี “หัวหน้า” ขึ้นมาท�ำ
หน้าที่ควบคุมดูแลให้สมาชิกในสังคมประพฤติให้สมควร ผู้ที่เป็นหัวหน้าที่คนทั้งหลายเลือกขึ้นมา
นี้ได้รับการยกย่องว่าเป็น “มหาชนสมมติ” คือ ชุมชนหรือประชาชนยกย่องให้เป็นหัวหน้า ได้รับ
ยกย่องว่าเป็น “กษัตริย์” คือเป็นใหญ่เหนือที่นาทั้งหลาย ซึ่งน่าจะหมายความว่ารับผิดชอบดูแล

4. 4 ความรู้พื้นฐานทางรัฐศาสตร์ : มนุษย์กับการเมือง
ปัญหาเกี่ยวกับที่นา ได้รับยกย่องว่าเป็น “ราชา” เพราะท�ำให้คนทั้งหลายพึงพอใจในการที่ได้มา
เป็นหัวหน้าของพวกเขา ดังนั้น ค�ำว่า มหาชนสมมติ บางที่เรียกว่า มหาสมมติ มีความส�ำคัญอย่าง
ยิ่ง พระมหากษัตริย์ของไทยต่างถือว่าพระองค์เป็นมหาชนสมมติด้วยกันทุกพระองค์
แนวคิดเรื่องธรรมราชานี้ปรากฏแพร่หลายอยู่ทั่วไปในประเทศชาวพุทธในเอเชียตะวัน
ออกเฉียงใต้หลายประเทศและดินแดน ผู้คนในแถบนี้นิยมเรียกผู้ปกครองหรือกษัตริย์ของตนที่มี
ความสามารถในทางพุทธศาสนาหรือที่มีกิจกรรมสนับสนุนพระพุทธศาสนาให้เป็นธรรมราชา ซึ่ง
อาจเรียกต่างกันออกไป เช่น มหาธรรมราชา ธรรมิกราชา ธรรมิกมหาราชา มหาธรรมิกราช ฯลฯ
แนวคิดนี้มีที่มาจากหลายแห่งด้วยกันในพระไตรปิฎก ในสุตตันตปิฎก และวินัยปิฎก แนวคิดหลัก
ของธรรมราชามีประเด็นส�ำคัญอยู่ที่ว่ากษัตริย์เป็นนักปราชญ์ รู้ธรรมลึกซึ้งจนสามารถสั่งสอนคน
ทั้งหลายได้ เอาใจใส่บ�ำรุงพุทธศาสนาอย่างสม�่ำเสมอ ทั้งในรูปของการสร้างถาวรวัตถุและการ
สนับสนุนสถาบันสงฆ์ และถึงที่สุดแล้วพระมหากษัตริย์จะออกบวชในพุทธศาสนาด้วย แนวคิด
ธรรมราชานี้ช่วยสร้างความชอบธรรมให้แก่สถาบันพระมหากษัตริย์ได้เป็นอย่างดี เป็นการช่วยทอน
ภาพลักษณ์ของความเป็นเทวราชาขององค์พระมหากษัตริย์ให้ลดน้อยลงไป แต่ในขณะเดียวกันก็
ไม่ได้ท�ำให้สถาบันพระมหากษัตริย์ต้องหมดความน่าเกรงขามน่าเลื่อมใสลงไปแต่อย่างใด โดยผู้
ปกครองจะต้องยึดถือธรรมเป็นหลัก ได้แก่ ทศพิธราชธรรม จักรวรรดิวัตร 12 อปริหานิยธรรม 7
สังคหวัตถุ 4 เป็นต้น
นอกจากนี้ สังคมไทยยังได้ยกย่องผู้ปกครองว่าเป็นสมมติเทพอีกด้วย แนวคิดเรื่อง
สมมติเทพในนิกายหินยานนี้นับได้ว่าเป็นห่วงเชื่อมส�ำคัญต่อกับแนวคิดของศาสนาพราหมณ์ คือ
แนวคิดเรื่องเทวราชา ซึ่งยกย่องกษัตริย์ว่าเป็นเทพหรือเสมือนเป็นเทพ ซึ่งไทยได้มาจากขอมรับ
ต่อมาจากชวา แนวคิดเทวราชาได้น�ำมาใช้อย่างจริงจังเพื่อเสริมอ�ำนาจและบารมีของกษัตริย์ พระ
มหากษัตริย์ของไทยจึงมีสถานภาพเสมือนกับเทพตามแนวศาสนาพราหมณ์
รากฐานความคิดเรื่องเทวราชาของศาสนาพราหมณ์นั้น สุนทรี โคมิน และคณะ
(2536: 585) ได้วิเคราะห์เกิดจากความเชื่อว่า พระพรหมให้ก�ำเนิดโลกและให้ก�ำเนิดมนุษย์ขึ้นมา
โดยสร้างมนุษย์จากอวัยวะส่วนต่างๆ ของพระองค์ พระพรหมได้ก�ำหนดภาระหน้าที่มนุษย์ที่เกิด
จากอวัยวะต่างๆ พระองค์ ดังนี้
- มนุษย์ที่ถือก�ำเนิดจากปาก เรียกว่า “พราหมณ์” ให้มีหน้าที่ศึกษาและสั่งสอนพระ
เวทย์ เป็นผู้เสียสละ
- มนุษย์ที่ถือก�ำเนิดจากแขน เรียกว่า “กษัตริย์” ให้มีหน้าที่ปกป้องประชาชน เสีย
สละความสุขทางกายและศึกษาพระเวทย์
- มนุษย์ที่ถือก�ำเนิดจากสะโพก เรียกว่า “แพศย์” ให้มีหน้าที่เลี้ยงดูสัตว์ บูชาและ
ท�ำ พลีกรรมต่อพระเจ้า ศึกษาพระเวทย์ ท�ำการค้าขาย และท�ำการเพาะปลูก

5. 5 บทที่ 1 ความหมายของอ�ำนาจ
- มนุษย์ที่ถือก�ำเนิดจากขา เรียกว่า “ศูทร” ให้มีหน้าที่รับใช้วรรณะทั้งสามข้างต้น
จะเห็นได้ว่ากษัตริย์ซึ่งถือก�ำเนิดจากแขนของพระเจ้าเป็นสิ่งที่พระเจ้าสร้างขึ้น เมื่อ
ความเชื่อของศาสนาพราหมณ์ได้เผยแพร่เข้ามาในไทย สถานะของกษัตริย์จึงกลายเป็นอวตาร
ของพระเจ้า กษัตริย์จึงไม่ใช่มนุษย์ แต่เป็นเทวราชาซึ่งหลักปฏิบัติของกษัตริย์หรือผู้ปกครองเรียก
ว่า ราชธรรม มีเนื้อหาครอบคลุมเรื่องการเมืองและเศรษฐกิจและถือว่าเป็นพื้นฐานทางศีลธรรม
ของสังคมโดยส่วนรวม อย่างไรก็ดี แนวคิดเทวราชาของศาสนาพราหมณ์ได้มีอิทธิพลอย่างสูงต่อ
สถาบันกษัตริย์ของไทยโดยเฉพาะในสมัยอยุธยาและยังได้ปรากฏออกมาในรูปของพิธีกรรมต่างๆ
ของราชส�ำนักและที่เกี่ยวเนื่องกับราชส�ำนัก
การผสมผสานระหว่างแนวคิดธรรมราชาและแนวคิดเทวราชานั้นท�ำให้เกิดอ�ำนาจที่
เป็นทางการที่มีลักษณะเฉพาะตัวในสังคมไทยหลายประการ คือ
1. สังคมไทยยอมรับว่ารัฐเป็นองค์กรที่จ�ำเป็นของมนุษย์เพื่อการด�ำรงชีวิตอยู่โดย
สันติ พระมหากษัตริย์ทรงเป็นผู้มีความชอบธรรมในการใช้อ�ำนาจรัฐเพื่อให้บรรลุประสงค์ซึ่งสังคม
ไทยเป็นสังคมที่ยอมรับการปกครองของบุคคลผู้มีอ�ำนาจเพียงคนเดียว
2. ผู้มีความชอบธรรมที่จะขึ้นครองราชย์เป็นกษัตริย์ คือผู้ที่มีบุญบารมี ในสังคม
ดั้งเดิมตามคติพุทธศาสนา กษัตริย์คือ ผู้ที่ได้รับเลือกตั้งจากประชาชนเป็น “มหาชนสมมติ”
3. ราษฎรมีหน้าที่สวามิภักดิ์ จงรักภักดี และรับใช้กษัตริย์ โดยไม่มีข้อโต้แย้งสงสัยใน
พระราชอ�ำนาจด้วยเหตุที่ในฐานะเทวราชา พระมหากษัตริย์เป็นเจ้าชีวิต เจ้าแผ่นดิน เจ้าเหนือหัว
ของราษฎรทั้งหลาย และในฐานะธรรมราชา พระองค์ทรงมีบุญบารมีที่จะคุ้มครองป้องกันราษฎร
ให้อยู่เย็นเป็นสุข ทั้งยังเป็นพระโพธิสัตว์ที่จะน�ำฝูงสัตว์ทั้งหลายข้ามพ้นวัฏสงสารสู่ห้วงนิพพาน
4. ความทุกข์สุขของบ้านเมืองขึ้นอยู่กับการสร้างสมบุญบารมีของพระมหากษัตริย์
ในความเชื่อของคนไทย พระมหากษัตริย์อยู่ในฐานะอันสูงส่งเนื่องจากพระองค์ทรงมีบุญญาธิการ
มาก บุญบารมีของพระองค์จึงช่วยปกป้องคุ้มครองพสกนิกรทั้งหลาย เมื่อใดปรากฏการณ์วุ่นวาย
ในบ้านเมือง เช่น โรคระบาด การจลาจล ข้าวยากหมากแพง ก็เป็นเครื่องหมายบอกให้รู้ว่าบุญ
บารมีของพระมหากษัตริย์ลดลง บาปกรรมต่างๆ จะมีโอกาสตามทัน เพื่อบ�ำบัดความหายนะนั้น
พระองค์จะสามารถแก้ไขได้ด้วยการท�ำบุญ ทรงศีล บริจาคทาน เป็นต้น
5. การขึ้นครองราชย์สมบัติเกิดขึ้นได้เนื่องจากบุญบารมี ดังนั้น แม้จะมีบุญบารมี
ได้เป็นกษัตริย์ แต่ฐานะของพระมหากษัตริย์นั้นมิได้มั่นคงถาวรเพราะอาจสิ้นวาสนาเมื่อหมดบุญ
ที่สะสมไว้ พระมหากษัตริย์องค์เดิมอาจถูกถอดถอน ถูกปลงพระชนม์ และผู้มีบุญบารมีคนใหม่ก็
ปราบดาภิเษกขึ้นเป็นกษัตริย์พระองค์ใหม่ได้ จึงท�ำให้ต�ำแหน่งที่สูงสุดเปิดกว้างให้แก่ผู้มีบุญญา-
ธิการ ซึ่งแม้จะไม่ใช่เชื้อพระวงศ์ก็จะมีโอกาสครอบครองได้โดยอ้างสิทธิธรรมจากบุญบารมี และ
พิสูจน์ความสามารถของตนได้จากการคุ้มครองดูแลประชาชนให้อยู่ดีมีสุข

6. 6 ความรู้พื้นฐานทางรัฐศาสตร์ : มนุษย์กับการเมือง
2) อ�ำนาจของข้าราชการ
สมเกียรติ วันทะนะ (2534: 237-240) ได้วิเคราะห์ว่า หลังการเปลี่ยนแปลงการ
ปกครอง พ.ศ. 2475 ได้ก่อให้เกิดอ�ำนาจทางการเมืองตามระบอบรัฐธรรมนูญที่ข้าราชการเป็น
ใหญ่ กล่าวคือ ในเชิงทฤษฎีนั้นรัฐธรรมนูญก�ำหนดให้อ�ำนาจสูงสุดเป็นของราษฎรทั้งประเทศ
แต่ในภาคปฏิบัติข้าราชการทหารและพลเรือนกลับเป็นผู้ใช้อ�ำนาจทางการเมืองแทนราษฎรใน
2 ระยะด้วยกัน ในระยะที่มีการเลือกตั้ง ข้าราชการจะใช้อ�ำนาจโดยอ้างว่าการเลือกตั้งเป็นการ
แสดงเจตนารมณ์ผู้เป็นเจ้าของอ�ำนาจอธิปไตย ส่วนในระยะที่มีการยึดอ�ำนาจด้วยการรัฐประหาร
ข้าราชการจะใช้อ�ำนาจทางกฎอัยการศึก หรือใช้รัฐสภาที่สมาชิกมาจากแต่งตั้งโดยมีข้ออ้างอยู่ที่
ความมั่นคงและความสงบเรียบร้อยของประเทศ ซึ่งหากปราศจากการใช้อ�ำนาจดังกล่าวย่อมจะ
ท�ำให้ประเทศชาติถูกท�ำลายจากการคุกคามทั้งภายในและภายนอกประเทศ
3) อ�ำนาจของนักธุรกิจการเมือง
สมเกียรติ วันทะนะ (2534: 241-244) ได้ชี้ให้เห็นถึงการเกิดขึ้นของอ�ำนาจของนักธุรกิจ
การเมืองมาตั้งแต่การประกาศใช้รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2521 เนื่องจาก
รัฐธรรมนูญดังกล่าวก่อให้เกิดระบอบการเมืองที่เรียกกันว่า “ประชาธิปไตยครึ่งใบ” เนื่องจากเป็น
ระบอบที่มีองค์ประกอบของอ�ำนาจนิติบัญญัติส่วนหนึ่ง ที่มิได้ผ่านการเลือกตั้งเข้ามามีบทบาท
ทางการเมือง เช่น ในระยะ 4 ปีแรกนับจากวันประกาศใช้รัฐธรรมนูญ ให้วุฒิสภามีอ�ำนาจเท่าเทียม
สภาผู้แทนราษฎร โดยให้มีการประชุมร่วมกันเพื่อพิจารณาเรื่องที่มีความส�ำคัญ จ�ำนวนวุฒิสมาชิก
ก็มีมากถึง 3 ใน 4 ของสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร และมีอ�ำนาจกว้างขวางจนท�ำให้วุฒิสมาชิกเป็น
ฐานการเมืองที่ส�ำคัญของรัฐบาลเพราะรัฐบาลเป็นผู้เสนอแต่งตั้งวุฒิสมาชิกนั่นเอง นอกจากนี้
รัฐธรรมนูญยังอนุญาตให้ข้าราชการประจ�ำสามารถด�ำรงต�ำแหน่งทางการเมืองได้ รวมถึงก�ำหนด
ให้ประธานวุฒิสภาเป็นประธานรัฐสภาด้วย
การเข้ามามีอ�ำนาจของนักธุรกิจการเมือง จะเห็นได้จากสัดส่วนของนักธุรกิจที่ได้รับ
เลือกเข้ามาเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรและสัดส่วนของนักธุรกิจในคณะรัฐมนตรี นักการเมือง
ดังกล่าวได้อ�ำนาจมาจากการเลือกตั้งที่ใช้ระบบการซื้อสิทธิ์ขายเสียง หลังจากนั้นนักการเมืองที่
ผ่านการเลือกตั้งก็พยายามเข้าไปมีต�ำแหน่งในฝ่ายบริหาร เพื่อหาช่องทางและโอกาสกอบโกยผล
ประโยชน์เข้าตนเองหรือพรรคการเมืองที่ตนเองสังกัดอยู่
กล่าวโดยสรุปแล้ว อ�ำนาจที่เป็นทางการของไทยในอดีตก็คือ อ�ำนาจผู้ปกครองของ
พุทธรัฐนั้นที่ตั้งอยู่บนแนวคิดธรรมราชาในศาสนาพุทธและแนวคิดเทวราชาในศาสนาพราหมณ์
ส่วนในปัจจุบันอ�ำนาจที่เป็นทางการจะได้แก่ อ�ำนาจของข้าราชการและนักธุรกิจการเมือง ตาม
ล�ำดับ

7. 7 บทที่ 1 ความหมายของอ�ำนาจ
1.2 อ�ำนาจที่ไม่เป็นทางการ
อ�ำนาจที่ไม่เป็นทางการนั้นจะแบ่งออกเป็น 2 ประเภทด้วยกัน คือ อ�ำนาจเหนือธรรมชาติ
และอ�ำนาจเชิงอิทธิพล
1.2.1 อ�ำนาจเหนือธรรมชาติ
จากการส�ำรวจเอกสารทางวิชาการ และงานวิจัยของนักวิชาการด้านไทยศึกษาพบว่า
ในสังคมไทยมีการแบ่งอ�ำนาจเหนือธรรมชาติออกเป็น 4 ประเภท คือ อ�ำนาจธรรม (ชาติ) อ�ำนาจ
พุทธเทพนิกร อ�ำนาจพราหมณเทพนิกร และอ�ำนาจภูติผีปีศาจ
1) อ�ำนาจธรรม (ชาติ)
สมเกียรติ วันทะนะ (2533: 198-201) ได้ให้ความหมายเกี่ยวกับอ�ำนาจธรรม (ชาติ)
ว่าหมายถึง อ�ำนาจซึ่งเกิดขึ้นเนื่องจากกฎธรรมชาติ อันเป็นลักษณะธรรมดาทั่วไปของสรรพสิ่งอัน
ไม่มีใครฝืนได้ กฎธรรมชาติของสรรพสิ่งนี้ในทางพุทธธรรมเรียกว่า “ไตรลักษณ์” บุคคลสามารถ
ด�ำเนินชีวิตหรือกิจกรรมใดๆ ให้สอดคล้องกับกฎธรรมชาติของสรรพสิ่งได้ โดยเริ่มต้นด้วยการรู้
เท่าทันและยอมรับความจริงเกี่ยวกับเหตุปัจจัยที่น�ำไปสู่การเกิด การด�ำรงอยู่ และการเปลี่ยนแปลง
ของสรรพสิ่ง
อ�ำนาจธรรมหรืออ�ำนาจธรรมชาตินี้เมื่อใช้อธิบายพฤติกรรมทางสังคมของมนุษย์จะ
เรียกอีกชื่อหนึ่งว่า “อ�ำนาจกรรมหรือกฎแห่งกรรม” ดังนั้น กฎแห่งกรรมจึงเป็นส่วนหนึ่งแห่งกฎ
ธรรมชาติ นักปราชญ์แห่งพระพุทธศาสนาท่านหนึ่ง ได้ชี้ให้เห็นถึงความแตกต่างระหว่างกฎแห่ง
กรรมที่มีอ�ำนาจในขอบเขตวัฒนธรรมของมนุษย์กับกฎธรรมชาติอื่นๆ ดังนี้
“ในบรรดากฎธรรมชาติทั้งหลายนั้น มีกฎแห่งกรรมหรือกรรมนิยามรวมอยู่เป็นข้อ
หนึ่งด้วย เมื่อมองในแง่ของมนุษย์กรรมนิยามเป็นกฎส�ำคัญที่สุด เพราะเป็นเรื่องของมนุษย์โดยตรง
มนุษย์เป็นผู้เสกสรรปรุงแต่งกรรม และกรรมก็เป็นเครื่องปรุงแต่งวิถีชีวิตโชคชะตาของมนุษย์ ถ้า
แบ่งขอบเขตอ�ำนาจในโลกตามอย่างที่คนปัจจุบันนิยมคือ แบ่งเป็นเขตแดนหรือวิสัยของธรรมชาติ
กับเขตแดนหรือวิสัยของมนุษย์ ก็จะเห็นว่ากรรมนิยามเป็นเขตแดนของมนุษย์ ส่วนกฎหรือนิยาม
ข้ออื่นๆ ทั้งหมดเป็นเขตแดนของธรรมชาติ”
อ�ำนาจธรรมชาติตามกฎแห่งกรรมจะเรียกว่า “อ�ำนาจกรรม” อ�ำนาจนี้ถือเป็นอ�ำนาจ
สูงสุดในสังคมการเมือง บุคคลที่มีอ�ำนาจกรรมสูงสุดจึงได้แก่ บุคคลที่สามารถลดบทบาทหรือแรง
กระทบจากอ�ำนาจกรรมในส่วนที่เป็นด้านลบหรือความทุกข์ต่อชีวิตให้เหลือเบาบางที่สุด หรือจน
กระทั่งหมดไปได้นั่นเอง สภาวะที่บุคคลสามารถปฏิบัติตนจนหลุดพ้นจากการคุกคามของอ�ำนาจ
กรรมในแง่ลบอันได้แก่ การดับความทุกข์ได้อย่างสิ้นเชิงนั้น ในทางพุทธธรรมเรียกว่า “นิพพาน”
ซึ่งแปลว่าไม่มีหรือพ้นออกไปแล้วจากตัณหาที่เป็นเครื่องร้อยติดไว้กับภพ

8. 8 ความรู้พื้นฐานทางรัฐศาสตร์ : มนุษย์กับการเมือง
วิทยา สุจริตธนารักษ์ (2524: 6-8); สุมาลี บ�ำรุงสุข และศุภรัตน์ เลิศพาณิชย์กุล
(2536: 65); ปรีชา นุ่นสุข (2530: 145-148) ได้กล่าวถึงกฎแห่งกรรมในแบบเวียนว่ายตายเกิดใน
สังคมไทยว่าเป็น ความเชื่อเรื่องบุญ-กรรม ท�ำให้คนยอมรับง่ายๆ ว่าคนที่มีอ�ำนาจวาสนาหรือ
มั่งมีศรีสุขได้เพราะได้ท�ำกรรมดีไว้แต่ปางก่อน หรือพูดอีกนัยหนึ่งก็ว่าคนดังกล่าวนี้เป็นคนมีบุญ
เพราะได้ท�ำกรรมดีเอาไว้ และเมื่อคนดีเกิดตกอับเมื่อใดก็กล่าวว่าสิ้นหรือหมดบุญ ความเชื่อในสิ่ง
ศักดิ์สิทธิ์เหล่านี้เป็นปัจจัยที่ส�ำคัญที่ท�ำให้คนไทยยอมรับอ�ำนาจเหนือธรรมชาติ เพราะอ�ำนาจนั้น
เกี่ยวพันอยู่กับสิ่งเร้นลับและศักดิ์สิทธิ์ ทั้งพุทธศาสนาในความเชื่อของคนทั่วไปก็มีเรื่องอานุภาพ
เหนือธรรมชาติเข้ามาเกี่ยวข้องด้วย พิธีกรรมพุทธปนพราหมณ์เป็นตัวอย่างอีกหนึ่งของการสร้าง
เสริมความเชื่อในเรื่องอ�ำนาจอันเกี่ยวโยงโดยตรงกับสิ่งเร้นลับ ดังนั้น คนไทยจึงพร้อมที่รับเรื่อง
อ�ำนาจในเกณฑ์ที่สูง สรุปง่ายๆ ว่า “ท�ำดีได้ดี ท�ำชั่วได้ชั่ว” หมายความว่า ผู้ใดท�ำกรรมใดไว้ย่อม
ได้รับผลกรรมนั้นๆ ผู้ท�ำกรรมดีย่อมได้รับผลดี ผู้ท�ำกรรมชั่วย่อมได้รับผลชั่ว ตามหลักพระพุทธ-
ศาสนา กรรมเป็นเหตุให้มนุษย์ต้องกลับมาเกิดใหม่อีกและการเกิดใหม่นั้นจะมีฐานะอย่างใดก็ขึ้น
อยู่กับผลของกรรมดี คือ บุญ หรือผลของกรรมชั่ว คือ บาป ที่สะสมไว้ในแต่ละชาติ ด้วยเหตุนี้ ผู้
ที่สร้างสะสมบุญไว้ในชาติปางก่อนๆ ย่อมมีฐานะดีขึ้นในชาติต่อไปและผู้ที่สะสมบุญบารมีไว้มาก
เหนือกว่าบุคคลอื่นๆ จึงได้รับฐานะที่สูงส่งที่สุด
นอกจากนี้ ความเชื่อเรื่องกฎแห่งกรรมในสังคมไทยยังช่วยอธิบายและยืนยันความ
ชอบธรรมของผู้ปกครอง ว่าเป็นเพราะเป็นผู้มีคุณธรรมและได้ประกอบกรรมดี จึงสมควรเป็นผู้
ปกครองและยังมีภาระรับผิดชอบที่จะพาประชาชนทั้งปวงข้ามผ่านห้วงมหรรณพไปสู่ความหลุด
พ้น ส่วนประชาชนนั้นจะยอมรับและปฏิบัติตามค�ำสอนในเรื่องกรรมแต่โดยดี ดังนั้น ความเชื่อ
เรื่องกรรมเป็นแกนของการอธิบายความเชื่ออื่นๆ ทั้งเรื่องก�ำเนิดมนุษย์ เรื่องสวรรค์-นรก และ
ชาตินี้ชาติหน้า เรื่องพระศรีอาริย์ ตลอดจนเรื่องธรรมราชา ซึ่งความเชื่อดังกล่าวนี้ได้ฝังรากลึกลง
ไปในจิตใจของคนไทย
กล่าวโดยสรุป อ�ำนาจธรรม (ชาติ) หรืออ�ำนาจกรรมนั้นเป็นอ�ำนาจเหนือธรรมชาติ
ที่คนไทยเชื่อว่า กฎแห่งกรรมนี้จะสะท้อนมาจากการกระท�ำของมนุษย์แต่ละคน ใครท�ำกรรมอะไร
ไว้ย่อมได้รับผลแห่งการกระท�ำนั้นๆ ไม่ว่าจะในชาตินี้หรือชาติหน้าก็ตาม
2) อ�ำนาจพุทธเทพนิกร
สมเกียรติ วันทะนะ (2533: 201-205) ได้กล่าวถึงอ�ำนาจพุทธเทพนิกรว่าเป็นอ�ำนาจ
พุทธธรรม เทวะมีความหมายว่า “ชื่อว่า เทวะ โดยอรรถวิเคราะห์ว่า เล่นด้วยกามคุณ เป็นต้น
หรืออยู่ในกามคุณเป็นต้นเหล่านี้ ปรารถนาเพื่อจะชนะศึกด้วยการประกอบความเป็นผู้สามารถใน
การชนะ เมื่อให้และรับสักการะมีการด�ำรงในอิสริยะ เป็นต้น และพร�่ำสอนตนนั้นๆ ชื่อว่ากล่าว
รุ่งเรืองด้วยความรุ่งเรืองที่ได้บรรลุด้วยอานุภาพแห่งการประกอบบุญ และไปสู่วิสัยตามแต่จะงาม

9. 9 บทที่ 1 ความหมายของอ�ำนาจ
ยิ่งได้โดยไม่ขัดข้องหรือสามารถด้วยการยังผลตามที่ปรารถนาให้ส�ำเร็จได้ อีกนัยหนึ่ง หมู่เทพอัน
ผู้ต้องการความหลุดถอนแห่งความพินาศนั้นๆ พึงยึดถือว่าเป็นสรณะคือเป็นที่พึ่งหรือพึงยึดถือ
โดยประกอบไว้ด้วยความงามพิเศษ ชื่อว่า เทวะ”
สมเกียรติได้แบ่งอ�ำนาจพุทธเทพนิกรออกเป็น 3 ประเภทใหญ่ๆ คือ สมมติเทพ
อุปบัติเทพ และวิสุทธิเทพ สมมติเทพ หมายถึง ผู้ที่สังคมนิยามว่าเป็นเทวะ ได้แก่ พระราชา
พระเทวี และพระกุมาร เป็นต้น อุปบัติเทพ หมายถึง เทพที่บังเกิดในเทวโลกนับตั้งแต่ภาคพื้นดิน
ขึ้นไปจนกระทั่งถึงพรหมโลก ส่วนวิสุทธิเทพ หมายถึง พระพุทธเจ้า พระปัจเจกพุทธเจ้า และพระ
ขีณาสพ
โดยทั่วไปแล้วเมื่อชาวไทยกล่าวถึงเทพนิกรหรือเทวดาแล้ว พวกเขาจะหมายถึง
อุปบัติเทพเป็นอันดับแรก เมื่อแบ่งชนิดของอุปบัติเทพเราสามารถแบ่งออกเป็น 29 เทวภูมิหรือ
ชั้น แต่ที่ชาวพุทธเชื่อจริงๆ ว่าเป็นอ�ำนาจพุทธเทพนิกรจะมีเพียง 5 ชั้นหรือภูมิเท่านั้น คือ
- ในชั้นดาวดึงส์ เรียกอีกชื่อหนึ่งว่า สุทัสสนะนคร มีพระอินทร์หรือสมเด็จอมริน-
ทราธิราชเป็นประมุขของชาวเทวโลกชั้นนี้
- ในชั้นจาตุมหาราชิก จะมีเทพนิกรที่อยู่ในเทวโลกชั้นนี้คือ ท้าวจตุมหาราช 4
พระองค์ ได้แก่ ท้าวธตรัฏฐะทรงเป็นใหญ่เหนือเทพยคนธรรพ์ (เทพยดานักฟ้อน) ท้าววิรุฬหก
มหาราชทรงเป็นใหญ่เหนือนิกรเทพกุมภัณฑ์ ท้าววิรูปักษ์มหาราชทรงเป็นใหญ่เหนือบรรดานาค
และท้าวเวสสุวัณทรงเป็นใหญ่เหนือยักษ์ทั้งปวง
- ในชั้นอากาสัฏฐเทวดา จะเป็นเทวดาที่มีพิมานลอยอยู่ในอากาศตั้งแต่เหนือพื้น
ดินขึ้นไปจนถึงใต้เทวโลก เทวดาที่เกี่ยวข้องกับชีวิตมนุษย์มากคือ สีตวลาหกเทพผู้ท�ำให้อากาศ
หนาว อุณหวลาหกเทวดาผู้ท�ำให้อากาศร้อน อัพภวลาหกเทวดาผู้ยังกลุ่มหมอกให้ตั้งขึ้น วาต-
วลาหกเทวดาผู้ท�ำให้ลมพัด และวัสสวลาหกเทพผู้ท�ำให้ฝนตก เป็นต้น
- ในชั้นภุมเทวดา ซึ่งจ�ำแนกออกเป็น 10 อย่าง คือ อารามเทวดาซึ่งสิงอยู่ในสวน
ดอกไม้และสวนผลไม้ วนเทวดาซึ่งสิงอยู่ในป่าชัฏ รุกขเทวดาซึ่งสิงอยู่บนต้นไม้ใหญ่แต่ละต้น
โอสิเทวดาซึ่งสิงอยู่ ณ ต้นไม้ที่เป็นยา เช่น ต้นสมอ ต้นมะขามป้อม ติณเทวดาซึ่งสิงอยู่ในต้น
หญ้า วนัปติเทวดาซึ่งสิ่งอยู่ในต้นไม้ที่เว้นจากดอกเผล็ดผล เช่น มะเดื่อ ขนุน สรเทวดาซึ่งสิงอยู่
ในสระปทุม นทีเทวดาซึ่ง สิงอยู่ ณ แม่น�้ำ ลดาเทวดาซึ่งสิงอยู่ในเครือเถาลดาวัลย์อันห้อยย้อย
และปัพพเทวดาซึ่งสิงอยู่ ณ ภูเขา
- ในชั้นอสูร จัดว่าเป็นเทวดาชั้นล่างสุด แต่มีความคล้ายคลึงกับดาวดึงส์เพราะว่า
บรรดาอสูรทั้งหลายเคยเป็นเจ้าของดาวดึงส์มาก่อน แต่ถูกพระอินทร์กับพวกชิงเมืองไปจึงพากัน
ดื่มสุรา แต่เมื่อได้สติด้วยอ�ำนาจกุศลแห่งอสูรทั้งหลายนั้น อสูรพิภพจึงบังเกิดขึ้นในชั้นนี้

10. 10 ความรู้พื้นฐานทางรัฐศาสตร์ : มนุษย์กับการเมือง
แสงอรุณ กนกพงศ์ชัย (2548: 85-86) และวิทยา สุจริตธนารักษ์ (2524: 6) ได้กล่าว
ถึงอ�ำนาจพุทธเทพนิกรในความหมายของวิสุทธิเทพหรือพุทธานุภาพ พุทธานุภาพเป็นการดึง
เอาพระพุทธเจ้าให้มาสัมพันธ์ใกล้ชิดกับมนุษย์เพื่อความมั่นคงทางใจยิ่งขึ้น อย่างเช่น การเชื่อใน
อิทธิฤทธิ์ปาฏิหาริย์ของพระเครื่องโดยมาแขวนไว้ที่คอ การน�ำพระพุทธรูปมาบูชาไว้ที่ห้องพระ การ
บนบานศาลกล่าวต่อพระพุทธรูปส�ำคัญๆ ไม่ว่าจะเป็นหลวงพ่อโสธร หลวงพ่อพระแก้วมรกต หรือ
การมีพิธีกรรมทางศาสนา เช่น การท�ำบุญเลี้ยงพระมักจะจัด “ข้าวพระ” คือ ข้าวปลาอาหารส�ำรับ
เล็กๆ เพื่อถวายพระพุทธรูปด้วย การที่พระสงฆ์บางรูปท�ำพิธีรดน�้ำมนต์ พ่นน�้ำหมากเพื่อรักษา
โรคภัยไข้เจ็บหรือปัดเสนียดรังควาน ซึ่งพระพุทธรูปและพระสงฆ์ถือเป็นตัวแทนของพระพุทธเจ้า
ที่คนไทยกราบไหว้ถือว่าเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์
อมรา พงศาพิชญ์ (2539: 265) ได้วิเคราะห์ให้เห็นว่า พุทธานุภาพเป็นความเชื่อของ
พุทธศาสนาโดยตรง เนื่องจากเป็นความเชื่อในเรื่องอ�ำนาจที่มีพระพุทธเจ้าเป็นองค์ศาสดาและสอน
ให้คนเป็นคนดี มนุษย์จะจินตนาการรูปของพระพุทธเจ้าให้มีรูปร่างหน้าตาเหมือนมนุษย์ ความเชื่อ
นี้ท�ำให้มีการปั้นแบบจ�ำลองของพระพุทธเจ้าไว้เพื่อแสดงความเคารพ ตัวอย่างของพระพุทธรูป
ที่เป็นตัวอย่างและแบบจ�ำลองขององค์สัมมาสัมพุทธเจ้าที่ชัดเจนมีหลายแบบหลายสมัย จนกลาย
เป็นประติมากรรมทางศิลป์ซึ่งสะท้อนให้เห็นอ�ำนาจพุทธเทพนิกรที่มีมานาน
กล่าวโดยสรุป อ�ำนาจพุทธเทพนิกรเป็นอ�ำนาจเหนือธรรมชาติที่คนไทยเชื่อว่า เทวะ
หรือเทวดานั้นมีผลต่อวิถีชีวิตของมนุษย์ คือ เทวดาจะดลบันดาลให้ดินฟ้าอากาศเกิดขึ้นอย่างไร
ก็ได้ ไม่ว่าจะเป็นเรื่องฝนตก ลมพัด อากาศหนาว หรืออากาศร้อน ดังนั้น มนุษย์จึงเคารพและ
นับถือโดยมีพิธีกรรมต่างๆ เช่น ประเพณีแห่นางแมวเพื่อขอฝน เป็นต้น การที่คนไทยเคารพบูชา
พระพุทธรูปเสมือนเป็นตัวแทนของพระพุทธเจ้านั้นเพราะคนไทยเชื่อว่ามีอ�ำนาจสิ่งศักดิ์สิทธิ์และ
อิทธิฤทธิ์ปาฏิหาริย์ นอกจากนี้ ยังเชื่อมโยงกับการท�ำพิธีกรรมทางศาสนาต่างๆ เช่น การท�ำบุญ
เลี้ยงพระซึ่งมักจะจัดข้าวไว้ส�ำหรับพระพุทธรูปหนึ่งชุด ดังนั้น พุทธศาสนาที่คนทั่วไปยอมรับนับถือ
สืบต่อกันมานั้นแสดงให้เห็นได้จากการไปวัด ท�ำบุญ บวชเรียน ฟังเทศน์ จัดพิธีกรรมทางศาสนา
รดน�้ำมนต์ ปัดรังควาน ฯลฯ
3) อ�ำนาจพราหมณเทพนิกร
สมเกียรติ วันทะนะ (2533: 205-208) ได้กล่าวถึงอ�ำนาจพราหมณเทพนิกรว่า เป็น
ความเชื่อที่มาจากศาสนาพราหมณ์หรือลัทธิฮินดูในยุคแรกหรือที่เรียกว่า ยุคพระเวท ในยุคนี้ได้
แบ่งเทพไว้เป็น 3 พวก เรียกว่า “ไตรทศเทพ” พวกแรกมีชื่อว่า อาทิตยเทพซึ่งสถิตแดนอากาศ
หรือสวรรค์ พวกที่สองชื่อรุทรเทพซึ่งสถิตแดนระหว่างอากาศหรือสวรรค์กับแผ่นดิน และพวกที่
สามชื่อวสุเทพซึ่งสถิตพื้นดิน ในยุคพระเวทนี้พระอินทร์เป็นเทวดาที่เป็นใหญ่เหนือกว่าเทวดาทั้ง
ปวง พระอินทร์ท�ำหน้าที่บันดาลให้เกิดความสว่างและความชุ่มชื่นกับมนุษย์อยู่เสมอ กล่าวคือ