Van Helmont

Tussen natuurlijke magie en wetenschap
Jan Baptist Van Helmont

2Maandag, 27 februari
2012
vzw Heemkundige Kring Hertog
Hendrik I Vilvoorde
Inhoud
• Voorstelling van Chris Vandendriessche (alias Castor)
• Enkele apecten uit de geschiedenis van de scheikunde
• Jan Baptist Van Helmont: een belangrijke overgangsfiguur voor de scheikunde
• Enkele besluiten
• Van Helmont en de inquisitie

2012
Hendrik I Vilvoorde
Chris Vandendriessche alias
• Studies aan de Academie van Leuven en het Sint-Lukas instituut in Brussel
• Illustrator van talrijke boeken en publicaties

2012
Hendrik I Vilvoorde
Illustrator van talrijke boeken en tijdschriften

2012
Hendrik I Vilvoorde
Vele tentoonstellingen & opdrachten
1992
Naar aanleiding van de tiende verjaardag van het overlijden
van Tolkien, worden Chris’ illustraties van “In de ban van de
ring” tentoongesteld in het Keble College te Oxford.

2012
Hendrik I Vilvoorde
Ontwerper van postzegels
februari 2007
november 2006

2012
Hendrik I Vilvoorde
Uitgave van Brabant Strip vzw
Pagina 14 – 15
De Duivelschuur van Vilvoorde
Pagina 42 – 43
De Steen Der Wijzen

2012
Hendrik I Vilvoorde
Castor, in de Rand, Brabant Strip vzw (2009)

2012
Hendrik I Vilvoorde
Inhoud

2012
Hendrik I Vilvoorde
De geschiedenis van het periodiek systeem, CD-rom,
www.kvcv.be, Onderwijs & Opleidingen (2007)
In de oudheid wordt reeds gewerkt met chemische elementen.
Door middel van vuur kan men stoffen aan de kook brengen.
Zo kan men klei bakken, glas blazen & kleurstoffen bereiden
uit planten
Chemie in de oudheid
De chemie is een ambacht

2012
Hendrik I Vilvoorde
De fundamentele eigenschappen zijn warm en koud, en nat en droog. De combinaties van deze
eigenschappen vormen de oorsprong van de vier elementen!
Aristoteles
(384 – 322 v.Chr.)
aarde
vuurlucht
water
Nat
Koud
Warm
Droog
Materieleer van Empedocles en Aristoteles
Empedocles
(492 – 432 v. Chr.)

2012
Hendrik I Vilvoorde
Materieleer van de Alchemisten (300 – 1500 na Christus)
• De elementenleer van Aristoteles vormen de basis van de materie
• Chemische processen kunnen verklaard worden door drie principes: zwavel (brandbaar), kwik (vloeibaar)
en zout (vast).
• Chemische stoffen ontstaan door een natuurlijk groeiproces. De alchemist tracht in het laboratorium de
stoffen te transmuteren in hun meest zuivere en perfecte vorm.
De geschiedenis van het periodiek systeem, CD-rom, www.kvcv.be, Onderwijs & Opleidingen (2007)

2012
Hendrik I Vilvoorde
Alle metalen krijgen alchemische symbolen
kwikgoud platina
zwavelkoperzilver
arseen
ijzer
Symboliek van de Alchemisten (300 – 1500)
Bron: http://www.rsc.org/chemsoc/visualelements/pages/alchemist/alchemy.html

2012
Hendrik I Vilvoorde
Albrecht Dürer (1471-1528)
Das Narrenschiff
Een alchemist die als nar gekleed een destillatie
uitvoert
Alchemisten beweren dat ze onedele metalen in goud
kunnen veranderen!
Hierdoor zullen ze vaak als dwazen worden
afgebeeld in etsen!
Alchemische prenten uit de 15e
eeuw
Bron: http://www.len.dds.nl/alchemisten/ & De wijze en de dwaas, Uitgeverij Van de Wiele, Davy Jacobs (red.) (2007)

2012
Hendrik I Vilvoorde
Francesco Petrarca (1302-1374)
Trostspiegel in Glück und Unglück
De alchemist werkt bij zijn oven waaruit schadelijke dampen opstijgen, terwijl zijn knecht wanhopig staat toe
te kijken
eeuw

2012
Hendrik I Vilvoorde
Pieter Breughel de Oude (1525-1569) - Alchemistenfamilie gravure uit 1558
De oudste afbeeldingen van een alchemistisch laboratorium uit de 16e
eeuw
eeuw

2012
Hendrik I Vilvoorde
Paupertatem alius fugit, ast hic advocat ipsam
(een ander ontvlucht de armoede, maar deze – namelijk de alchemist – roept haar juist op)
Pieter Cool naar een ontwerp van Maarten de Vos (ca 1532-1603)
‘Den Alcomist “seer veel verquist” aen goet en tijt
Ghelt, goet, en schat “heeft hij ghehat” maer ist nu quyt
Hij vint int vier [vuur] “gans niet een sier” dan syn bederven
In d’eynde [op het einde] dan “moet bij erm man [moet hij arm man]” int gasthuys sterven’
eeuw

2012
Hendrik I Vilvoorde
Crispijn van de Passe de Oude (1563-1637)
Het element vuur als alchemist
De alchemist zet zijn bril af om naar een
jonge vrouw te kijken die kostbaarheden in
haar hand houdt.
eeuw

2012
Hendrik I Vilvoorde
De protochemie
De chemie als ambacht
Voornamelijk aandacht voor recepten
(hoe doe/maak ik dat)
Distillatietoestel
Brunschwig, Hieronymus, ca.1450-ca. 1512,
Theoretisch-conceptueel
Een verklaring vinden over de wereld

2012
Hendrik I Vilvoorde
Iatrochemie (~1600)
Het doel is om geneesmiddelen te bereiden.

2012
Hendrik I Vilvoorde
Philippus Aureolus Theophrastus Bombastus
von Hohenheim (1493 - 1541)
Paracelsus
Iatrochemie (~1600)
Het universum is een soort machine.
De wereld is een levend, geestelijk organisme.
Goddelijke krachten zijn bovennatuurlijk.
Natuurlijke magie
Goddelijke magie
Bron: Historiek van de Chemie, CD-rom, www.kvcv.be, Onderwijs &
Opleidingen (2011)

2012
Hendrik I Vilvoorde
Jean Baptiste van Helmont (1577–1644)
17e
eeuw – Chemie wordt een zelfstandige discipline
Hij zou een andersoortige dokter worden

2012
Hendrik I Vilvoorde
Antoine Lavoisier
( 1743 - 1794 )
Bron: Leven en werk van A.L. Lavoisier, CD-rom, www.kvcv.be, Onderwijs & Opleidingen (2008) & De geschiedenis van het periodiek systeem,
CD-rom, www.kvcv.be, Onderwijs & Opleidingen (2007)
Marie-Anne
Pierette Paulze
(1758- 1836)
18e
eeuw – stormachtige chemische ontwikkelingen

2012
Hendrik I Vilvoorde
Bron: De geschiedenis van het periodiek systeem, CD-rom, www.kvcv.be, Onderwijs & Opleidingen (2007)
John Dalton (1766-1844)
19e
eeuw – Naar een nieuw atoommodel

2012
Hendrik I Vilvoorde
Wetenschappelijk pionierswerk in de 19e
eeuw

2012
Hendrik I Vilvoorde
Dmitri Ivanovich Mendeleev
(1834 – 1907)
Het periodiek systeem van de elementen

2012
Hendrik I Vilvoorde
20e
eeuw: Moderne atoom- en bindingsmodellen
Bron: Historiek van de Chemie, CD-rom, www.kvcv.be, Onderwijs & Opleidingen (2011)
Nobelprijs Chemie in 1954
Nobelprijs voor de vrede in 1962

2012
Hendrik I Vilvoorde
Inhoud
Nieuwe Graanmarkt Brussel

2012
Hendrik I Vilvoorde
Yourcenar, Marguerite. Het Hermetisch Zwart. Athenaeum Polak
Van Gennep, 2011 (herdruk)
Het hoofdpersonage Zeno belichaamt de overgang van de op de theologie
berustende wetenschapsbeoefening naar de exacte
wetenschapsbeoefening.
Marguerite Yourcenar
(1903-1987)
L'Oeuvre au noir (1968)

2012
Hendrik I Vilvoorde
André Delvaux
(1926-2002) http://www.cinematek.be
Langspeelfilm “L'Oeuvre au noir” (1988)

2012
Hendrik I Vilvoorde
Geboorte in 1579 in Brussel te Sint-Goedele
Hallepoort in 1612
(Remigio Cantagallina)
de Schaarbeekse Poort in 1612
Stadsplan Brussel in 1555
Vader Christiaan Van Helmont sterft in 1580
Moeder Marie van Stassart neemt de opvoeding op zich

2012
Hendrik I Vilvoorde
Eerste studie in Leuven rond 1592
Het Groot Begijnhof van Leuven (Begijnhof Ten Hove)
Van Helmont combineert klassieke talen en
Filosofie met een studie in
de sterrenkunde, wiskunde en logica.
Weigert zijn diploma in 1594
Hij weigert ook om kanunnik te worden.
Hij kan niet leven tussen “de zonden van de mensen”.

2012
Hendrik I Vilvoorde
Geneeskundediploma in 1599

2012
Hendrik I Vilvoorde
Claudius Galenus
(131 – tussen 201 en 216)
Avicenna
(980 -1037)
Hippocrates van Kos
(ca. 460 v.Chr. – 370 v.Chr.)
Literatuuronderzoek

2012
Hendrik I Vilvoorde
Reis door Europa in 1599
Zwitserland
Italië
Frankrijk
Engeland

2012
Hendrik I Vilvoorde
Pestdokter met een masker, met in de snavel welriekende kruiden om
de miasmen (Oudgrieks voor vervuiling) op afstand te houden (1656)
Uitbraak van de pest in Antwerpen (1605)
“L'Oeuvre au noir” (1988)
http://www.cinematek.be

2012
Hendrik I Vilvoorde
Huwelijk met Margarita Van Ranst (1609)

2012
Hendrik I Vilvoorde
Verhuis naar Vilvoorde
Onze-Lieve-Vrouw-van-Troostkerk, Vilvoorde
Foto’s genomen door Johan Van Dam
http://www.panoramio.com/user/johanvandam
Monnikhof, Houtem, Vilvoorde

2012
Hendrik I Vilvoorde
De roep naar de (al)chemie of de kunst van het vuur
Hij is ervan overtuigd dat God hem heeft ‘geroepen’ om de geheimen van de (al)chemie te ontcijferen
De (al)chemie kan de absolute waarheid onthullen. In de plaats van de vier-elemententheorie van de Grieken (Empedocles-
Aristoteles), komt hij door zijn experimenten tot de overtuiging dat er maar twee echt fundamentele elementen bestaan,
namelijk water en lucht.

2012
Hendrik I Vilvoorde
Het Wilgenboomexperiment
Van Helmont plant een wilgenboompje in een afgewogen hoeveelheid aarde. Hij geeft het boompje water
gedurende vijf jaar. Hij toont aan dat het boompje ongeveer 70 kg zwaarder werd, terwijl de massa van de
grond quasi onveranderd blijft. Van Helmont besloot hieruit dat alle delen van de boom gevormd werden uit
water.

2012
Hendrik I Vilvoorde
Ets van Jan Baptist Van Helmont (1579-1644) en zijn zoon Franciscus
Mercurius Van Helmont (1614-1699), uit J.B. Van Helmont, Ortus
medicinae (Amsterdam: Elsevier, 1648)
Ortus medicinae (1648)

2012
Hendrik I Vilvoorde
Het fotosyntheseproces
6CO2 + 6H2O → C6H12O6 + 6O2

2012
Hendrik I Vilvoorde
Vrije Vertaling van het onderschrift:
Dit is van Helmont met zijn leer over geneeskrachtige middelen
voor een lang leven te bevrijden van ziekte. Hij opent de natuur
tot op de diepste grond. Kom , luister naar wat hij zegt: de
waarheid .....
Origineel portret van Jan Baptist Van Helmont uit 1648.
Van Helmont als overgangsfiguur

2012
Hendrik I Vilvoorde
Van Helmont gelooft in een bovennatuurlijke kracht, de archeus, die het individuele menselijke lichaam
stuurt. Volgens Van Helmont kan de archeus experimenteel worden bevestigd.
De archeus

2012
Hendrik I Vilvoorde
Natuurlijke magie
Van Helmont is erg geinteresseerd in de natuurlijke magie. Hij
gelooft dat de geheimen van de natuur onthuld kunnen worden
door de kennis van de Bijbel toe te passen, de nodige visionaire
ervaring te ontwikkelen en empirische onderzoeken te doen.
Bron: Historiek van de Chemie, CD-rom, www.kvcv.be,
Onderwijs & Opleidingen (2011)

2012
Hendrik I Vilvoorde
Hij is aanhanger van de opvatting dat de natuur beheerst kan worden
door de steen der wijzen, de alchemistische sleutel om onedele
metalen in goud te transmuteren.
Van Helmont de alchemist
Van Helmont vindt dat de alchemie geen duivelse ketterij is,
maar een zuivere vorm van natuurlijke magie.
“Mensen neigden ertoe alleen de dingen die de fysische wereld
uitmaakten, als natuurlijk te beschouwen. Geestelijke krachten
beschouwden ze veeleer als duivels of goddelijk. Maar veel
geestelijke krachten waren een onderdeel van de door God
geschapen natuur.”
Bron: Historiek van de Chemie, CD-rom, www.kvcv.be,
Onderwijs & Opleidingen (2011)

2012
Hendrik I Vilvoorde
Inhoud

2012
Hendrik I Vilvoorde
•Supplementum de Spadanis fontibus (1624)
Een reactie op Henri de Heer over het effect van het bronwater van Spa.
De magnetische behandeling van wonden
In conflict met heersende opvattingen door twee publicaties
•De magnetica vulnerum curatione (1621, Parijs)
In 1617schrijft hij een verhandeling over de magnetische genezing van wonden over o.a. de werking van
wapenzalf. In conflict met de jezuiet Jean Roberti (1569 – 1651 ).

2012
Hendrik I Vilvoorde
De jacht van Roberti op Van Helmont
Roberti verzamelt in 1624 16 handtekeningen van vooraanstaande mannen.
Minstens 24 voorstellen in De magnetica vulnerum curatione naast 3 voorstellen van Paracelsus die Van
Helmont had aanvaard, waren ketters!
Roberti vraagt aan aartsbisschop Jacobus Boonen (1573 – 1655) om op te treden in naam van de wet!
Schaalmodel van de Sint-Romboutstoren te Mechelen

2012
Hendrik I Vilvoorde
In 1625 was het niet aartsbisschop Boonen, maar wel de Spaanse Inquisitie die Van Helmont beschuldigd van
ketterij.
Beschuldiging door de Spaanse Inquisitie
In 1626 volgt het bevel dat er moet begonnen worden met de instructie van dokter Van Helmont!

2012
Hendrik I Vilvoorde
Ondervragingen door het kerkelijk hof
In 1627 start het Bisschoppelijk Hof een proces tegen hem.
Rechter Jean Leroy zal Van Helmont over zijn boek ondervragen.
De kamer van de Inquisitie, Bernard Picart (1722)
Van Helmont neemt in eerste instantie geen
afstand van zijn boek, maar op het einde van zijn
proces krijgt hij spijt van zijn beslissing om
uitgebreid te antwoorden op de vragen van de
rechter.
Hij is bereid om het boek te onderwerpen aan het oordeel
van de ‘rooms-katholieke rechtgelovige kerk’. Hij zal het
persoonlijk in de vlammen gooien als de kerk dat eiste!

2012
Hendrik I Vilvoorde
Het oordeel van de Leuvense theologen en geneesheren
Sint-Jan-de-Doperkerk in Leuven
“De magnetische behandeling van wonden”
In 1630 onderwerpt een gedesillusioneerde Van Helmont zich volledig en toont hij zich berouwvol.
Hij geloofde nu zoals ook de kerk geloofde
• Staat bol van beweringen die van bijgeloof getuigen
• Schadelijk tot in de hoogste graad
• Maakt het onmogelijk om een onderscheid te maken tussen
de werking van de natuur, van de duivel of van god

2012
Hendrik I Vilvoorde
Aanhouding in 1634
Na een huiszoeking in 1634 werd van Helmont opgesloten in de toren van de Aartsbisschop.
Twee dagen later mocht hij zijn straf verder uitzitten tussen de muren van een minderbroederklooster in de
buurt en nog enige tijd later wordt hij onder huisarrest geplaatst.
Fragment uit L’oevre au noir van André Delvaux

2012
Hendrik I Vilvoorde
Hij blijft in zijn persoonlijk laboratorium aan onderzoek doen, maar hij mag niets publiceren.
In 1636 werd het huisarrest opgeheven, maar het proces werd pas in 1642 stopgezet,
zonder dat er een definitief oordeel werd geveld.
De beschuldigingen, het schrijfverbod, de proceskosten en het eerverlies hadden Joan Baptista echter
financieel en mentaal uitgeput.
Zijn gezondheid verzwakte zienderogen. Hij overleed in 1644 aan een longaandoening vlak nadat hij –
volgens geschriften van zijn zoon Franciscus Mercurius – een vriend in een brief had geschreven dat
hij geen 24 uur meer had te leven
Na zijn dood werd het proces op aandringen van de familie verdergezet en in 1646 werden alle
beschuldigingen ingetrokken.
Einde van zijn leven

2012
Hendrik I Vilvoorde
Inhoud
• De rol van de inquisitie in het leven van Van Helmont

2012
Hendrik I Vilvoorde
Van Helmont is een belangrijke overgangsfiguur
Hij is de belangrijkste chemische filosoof van de eerste helft van de 17e
eeuw.
Hij is een grondlegger van de moderne scheikunde en met name de iatrochemie
Hij is de ontdekker van het verteringsmechanisme, gisting, gas én van de thermometer.
Hij heeft het aderlaten veroordeeld.

2012
Hendrik I Vilvoorde
De Britse vader van de chemie
Robert Boyle
(1627 – 1691)

2012
Hendrik I Vilvoorde
Literatuurlijst
Yourcenar, Marguerite. Het Hermetisch Zwart. Athenaeum Polak Van Gennep, 2011 (herdruk)
Harline Craig E. De Wonderen van Jezus-Eik. Uitgeverij Bert Bakker, 2003
Pizzi, Richard A. “Inspired by the “Art of Fire” - Flemish chemist Jan Van Helmont was as much alchemist
and magician as scientific pioneer.” Today’s chemist at work, Augustus 2004 - ACS Publications, 35 -37
Pagel, W. Joan Baptista Van Helmont: Reformer of Science and Medicine; Cambridge University Press:
Cambridge, UK, 1982
Moens G., Mortier T. Tussen natuurlijke magie en wetenschap: Jan Baptist Van Helmont, NVOX 36 (4), p.
171-173, 2011
Dag van het chemie-onderwijs: Historiek van de Chemie, CD-rom, KVCV Sectie Onderwijs & Opleidingen
en Sectie Historiek, Ontwerp en realisatie: Leo Bergmans, 2011
Rousseaux, S. Een gave Gods? Pest en genezen in `Dageraad ofte nieuwe opkomst der geneeskonst´ door
Joan Baptista van Helmont, eindverhandeling Universiteit Gent, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, 2010

2012
Hendrik I Vilvoorde
Hoofdstuk 5: magnetisch & natuurlijk genezen

2012
Hendrik I Vilvoorde

2012
Hendrik I Vilvoorde
Met dank aan Karel Bruggemans, Gaston Moens & Castor
Dankjewel voor de interesse!

Van Helmont

Recommended

Recommended

More Related Content

Viewers also liked

Viewers also liked (7)

More from Tom Mortier

More from Tom Mortier (20)

Van Helmont