Ngô Công Tình

1. Mét sè bÖnh th­êng gÆp theo ®«ng y
Ch­¬ng I
C¸c bÖnh thuéc hÖ h« hÊp
HÖ h« hÊp theo y häc hiÖn ®¹i
HÖ h« hÊp
§¹i c­¬ng vÒ nguyªn nh©n, c¬ chÕ sinh bÖnh
vµ ph­¬ng ph¸p ch÷a
C¸c bÖnh h« hÊp xÈy ra ë t¹ng PhÕ, PhÕ chñ vÒ h« hÊp, chñ KhÝ, cã t¸c dông tuyªn ph¸t vµ
tóc gi¸ng, khai khiÕu ra mòi, chñ vÒ tiÕng nãi vµ bªn ngoµi hîp víi b× mao. VÒ quan hÖ víi c¸c
T¹ng: T¹ng Tú sinh ra PhÕ, PhÕ chñ KhÝ nh­ng ThËn l¹i n¹p KhÝ:
BÖnh vÒ h« hÊp xÈy ra,
B¾t ®Çu tõ PhÕ, sau ra bªn ngoµi.
PhÕ chñ h« hÊp ®©u sai,
Tuyªn ph¸t, tóc gi¸ng c¶ hai nhÞp nhµng.
Khai khiÕu ra mòi dÔ dµng,
Chñ vÒ tiÕng nãi, nhÑ nhµng diÔn ra.
* *
Bªn ngoµi hîp víi l«ng da (b× mao),
T¹ng, Phñ quan hÖ mÆn mµ víi nhau.
Tú sinh ra PhÕ bÊy l©u,
PhÕ chñ vÒ KhÝ tr­íc, sau râ rµng.
ThËn l¹i n¹p KhÝ giái giang,
PhÕ, ThËn ho¹t ®éng nhÞp nhµng víi nhau…
* * *
65

2. viªm phÕ qu¶n
Viªm PhÕ qu¶n lµ mét bÖnh th­êng gÆp, thuéc ph¹m vi cña chøng kh¸i thÊu, §µm Èm cña
§«ng y, ®­îc chia lµm 2 thÓ: CÊp tÝnh vµ m¹n tÝnh.
Nguyªn nh©n do ngo¹i c¶m Phong nhiÖt, Phong hµn, KhÝ t¸o g©y ra:
- Do Phong hµn, Phong nhiÖt x©m ph¹m vµo c¬ thÓ lµm PhÕ khÝ mÊt kh¶ n¨ng tuyªn gi¸ng
g©y ho, ®êm nhiÒu:
BÖnh viªm PhÕ qu¶n, nguyªn nh©n:
Phong hµn, Phong nhiÖt, tµ x©m ph¹m vµo.
Lµm cho PhÕ khÝ h­ hao,
PhÕ mÊt tuyªn gi¸ng, ho trµo ®êm ra.
- KhÝ t¸o vÒ mïa thu lµm T©n dÞch cña PhÕ bÞ gi¶m
sót g©y ho khan, ngøa häng:
Mïa thu KhÝ t¸o xÈy ra,
T©n dÞch cña PhÕ nh÷ng lµ gi¶m suy.
G©y ra ngøa häng nhiÒu khi,
PhÕ khÝ h­ nh­îc, tøc th× ho khan…
* * *
viªm phæi
Viªm phæi, thuéc ph¹m vi chøng Phong «n cña §«ng y, ®­îc chia ra c¸c lo¹i: Viªm thuú
Phæi, viªm PhÕ qu¶n - Phæi; viªm Phæi do biÕn chøng sau c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm.
Viªm PhÕ qu¶n - Phæi: Viªm Phæi do biÕn chøng hay gÆp ë trÎ em (sÏ giíi thiÖu ë phÇn bÖnh häc nhi
khoa, tµi liÖu nµy chØ nªu viªm thuú Phæi gÆp ë ng­êi lín).
- Nguyªn nh©n g©y viªm Phæi do phÇn PhÕ vµ phÇn VÖ khÝ cña c¬ thÓ bÞ yÕu, Phong nhiÖt
x©m nhËp qua mòi, miÖng vµo PhÕ, NhiÖt lµm PhÕ khÝ bÞ uÊt trÖ, T©n dÞch bÞ ng­ng l¹i thµnh
§µm:
Viªm Phæi, do mÊy nguyªn nh©n:
Lµ do VÖ khÝ vµ phÇn PhÕ suy.
Phong nhiÖt vµo PhÕ mçi khi,
PhÕ khÝ uÊt trÖ, §µm th× sinh ra…
* * *
lao phæi
Lao Phæi, thuéc ph¹m vi chøng PhÕ lao cña §«ng y, lµ mét bÖnh truyÒn nhiÔm mµ §«ng y
®· ®Ò ra c¸ch ch÷a tõ l©u:
Lao Phæi, thuéc chøng PhÕ lao,
Lµ bÖnh truyÒn nhiÔm, nhËp vµo g©y ra.
§«ng y th­êng ®· ®Ò ra,
Cã nhiÒu c¸ch ch÷a, kÓ lµ tõ l©u…
* * *
66

3. Ch­¬ng II
C¸c bÖnh vÒ hÖ tuÇn hoµn
hÖ tuÇn hoµn theo y häc hiÖn ®¹i (®Ó tham kh¶o thªm).
L­u ý: Mµu ®á lµ m¸u chøa ¤ xy; mµu lam lµ m¸u ®· hÕt ¤ xy.
§¹i c­¬ng vÒ nguyªn nh©n, triÖu chøng
vµ ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh
C¸c bÖnh vÒ hÖ tuÇn hoµn (Tim m¹ch vµ m¸u) th­êng hay xÈy ra ë c¸c t¹ng: T©m, Can,
Tú, ThËn, v× T©m chñ HuyÕt m¹ch; Can tµng HuyÕt vµ chñ vÒ s¬ tiÕt; Tú thèng HuyÕt chñ KhÝ
sinh HuyÕt; ThËn chñ tuû vµ cèt sinh tinh tuû, sinh HuyÕt:
C¸c bÖnh thuéc hÖ TuÇn hoµn,
XÈy ra ë ThËn, T©m, Can cïng Tú.
T©m chñ HuyÕt m¹ch mçi khi,
S¬ tiÕt, tµng HuyÕt, Can th× ®¶m ®­¬ng.
Cßn Tú thèng HuyÕt nh­ th­êng,
Chñ KhÝ sinh HuyÕt, nªn th­êng diÔn ra.
ThËn chñ cèt, tuû ®Êy mµ,
HuyÕt cïng tinh tuû, ThËn mµ sinh ra…
* * *
67

4. cao huyÕt ¸p
A- theo y häc hiÖn ®¹i (§Ó tham kh¶o).
T¨ng HuyÕt ¸p lµ g× (HuyÕt ¸p cao)?
Mét ng­êi ®­îc coi lµ HuyÕt ¸p b×nh th­êng nÕu nh­ HuyÕt ¸p ®o ®­îc ë møc kho¶ng
120/ 80 mmHg. Th«ng th­êng HuyÕt ¸p cã thÓ dao ®éng gi÷a 110 ~ 120 mmHg (T©m thu) vµ 70
~ 80 mmHg (T©m tr­¬ng).
NÕu HuyÕt ¸p ®o ®­îc ë møc kho¶ng 150/ 80 mmHg, 130/ 100 mmHg, hoÆc 150/90
mmHg trë lªn, sau nhiÒu lÇn ®o ®­îc gäi lµ t¨ng HuyÕt ¸p (HuyÕt ¸p cao).
Ng­êi bÞ coi lµ HuyÕt ¸p thÊp nÕu nh­ HuyÕt ¸p d­íi møc 65 mmHg (T©m tr­¬ng).
B- theo ®«ng y.
Cao HuyÕt ¸p lµ mét chøng bÖnh ph¹m vÞ c¸c chøng huyÒn v÷ng, ®Çu thèng, Can d­¬ng
cña §«ng y.
Cao HuyÕt ¸p cã thÓ lµ mét triÖu chøng bÖnh do nhiÒu nguyªn nh©n bÖnh g©y ra: X¬ cøng
®éng m¹ch, bÖnh ThËn, tiÒn m·n kinh, còng cã thÓ lµ bÖnh cao HuyÕt ¸p g©y ra….
I- Cao huyÕt ¸p theo ph©n lo¹i triÖu chøng cña §«ng Y.
Cao HuyÕt ¸p lµ do mét bÖnh thuéc c¸c t¹ng: Can, ThËn, Tú mÊt ®iÒu hoµ mµ g©y ra bÖnh;
ngoµi ra cßn c¸c yÕu tè §µm thÊp hay g©y ë nh÷ng ng­êi bÖnh t¹ng bÐo vµ Cholesterol m¸u cao:
BÖnh cao HuyÕt ¸p do lµ:
T¹ng: Tú, Can, ThËn ®iÒu hoµ mÊt ®i.
Cßn do §µm thÊp mçi khi,
HoÆc ng­êi t¹ng bÐo, chóng th× g©y nªn.
* * *
HuyÕt ¸p thÊp
ThÕ nµo lµ HuyÕt ¸p thÊp?
I- theo y häc hiÖn ®¹i. (®Ó tham kh¶o)
- Mét ng­êi ®­îc coi lµ ¸p HuyÕt b×nh th­êng: NÕu nh­ HuyÕt ¸p ®o ®­îc ë møc kho¶ng
120/ 80 mmHg; th«ng th­êng HuyÕt ¸p cã thÓ dao ®éng gi÷a 110 ~ 120 mm Hg (T©m thu) vµ 70
~ 80 mmHg (T©m tru¬ng).
- Ng­êi ®­îc coi lµ HuyÕt ¸p thÊp nÕu nh­ HuyÕt ¸p d­íi møc 65 mmHg (T©m tr­¬ng),
sau nhiÒu lÇn ®o.
+. TriÖu chøng cña chøng HuyÕt ¸p thÊp:
MÖt mái, l¶ ng­êi vµ muèn ®­îc nghØ ng¬i; hoa m¾t, chãng mÆt, khã tËp trung vµ dÔ næi
c¸u; c¶m gi¸c buån n«n; suy gi¶m kh¶ n¨ng t×nh dôc; da nh¨n vµ kh«, kÌm thªm rông tãc; v· må
h«i, nh­ng vÉn c¶m thÊy l¹nh; thë dèc, nhÊt lµ sau khi leo lªn cÇu thang hay lµm viÖc nÆng:
MÖt mái, chãng mÆt, l¶ ng­êi,
M¾t hoa, chØ muèn nghØ ng¬i, ngåi n»m.
DÔ c¸u, ®©u ®­îc tÜnh t©m,
Buån n«n, c¶m gi¸c nhiÒu lÇn diÔn ra.
L¹i thªm rông tãc, kh« da,
Kh¶ n¨ng t×nh dôc, xÈy ra suy tåi.
NhiÒu khi vËt v· må h«i,
Nh­ng c¶m thÊy l¹nh, khã thêi tËp trung.
Lµm nÆng, thë dèc ®· tõng,
CÇu thang lªn, xuèng ng¹i ngïng biÕt bao…
* * *
68

5. tai biÕn m¹ch m¸u n·o
(Co th¾t m¹ch m¸u N·o, t¾c m¹ch m¸u N·o, nhòn n·o vµ xuÊt HuyÕt n·o).
Tai biÕn m¹ch m¸u n·o lµ mét héi chøng bÖnh ®­îc miªu t¶ trong ph¹m vi chøng tróng
Phong cña §«ng y.
Nguyªn nh©n g©y chøng tróng Phong th­êng gÆp ë
ng­êi giµ, ho¹t ®éng c¸c t¹ng: T©m, Can, ThËn bÞ suy gi¶m
g©y c¸c hiÖn t­îng: ¢m h­ sinh §µm, Phong ®éng g©y co
giËt, h«n mª:
Nguyªn nh©n lµ bÞ tróng Phong,
Ng­êi giµ hay gÆp khã lßng tr¸nh xa.
Ho¹t ®éng c¸c T¹ng xÈy ra,
T©m, Can cïng ThËn nh÷ng lµ gi¶m suy.
¢m h­ xuÊt hiÖn mçi khi,
Sinh ra §µm chøng, sau th× sinh Phong.
Phong ®éng g©y bÖnh bªn trong,
H«n mª, co giËt trong lßng bÊt an…. Tai biÕn m¹ch m¸u n·o
* * *
69

6. Ch­¬ng III
c¸c bÖnh thuéc hÖ tiªu ho¸
HÖ tiªu ho¸ theo y häc hiÖn ®¹i (®Ó tham kh¶o).
§¹i c­¬ng vÒ nguyªn nh©n, c¬ chÕ sinh bÖnh tiªu ho¸
vµ ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh
C¸c bÖnh thuéc hÖ tiªu ho¸ xÈy ra ë Tú, VÞ lµ chñ yÕu, råi liªn quan ®Õn Can, ThËn, TiÓu
tr­êng, §¹i tr­êng, §ëm:
BÖnh, hÖ tiªu ho¸ xÈy ra,
ë Tú, ë VÞ sau lµ ThËn, Can.
§¹i tr­êng, cïng §ëm liªn quan,
TiÓu tr­êng thuéc Phñ, liªn quan còng nhiÒu…
* * *
viªm loÐt d¹ dµy, t¸ trµng
BÖnh viªm loÐt D¹ dµy t¸ trµng thuéc ph¹m vi chøng vÞ qu¶n thèng, chøng vÞ thèng cña
§«ng y:
Viªm loÐt D¹ dµy, t¸ trµng,
“Chøng vÞ qu¶n thèng” râ rµng ®©u sai.
Cßn cã tªn gäi thø hai,
HoÆc “ Chøng vÞ thèng”, lµ hai tªn nµy.
Nguyªn nh©n g©y bÖnh do t×nh chÝ bÞ kÝch thÝch, Can khÝ uÊt kÕt mÊt kh¶ n¨ng s¬ tiÕt lµm
rèi lo¹n khÝ c¬ th¨ng thanh, gi¸ng träc cña Tú, VÞ mµ g©y c¸c chøng ®au, î h¬i, î chua HoÆc do
¨n uèng thÊt th­êng mÊt kh¶ n¨ng kiÖn vËn, Hµn tµ nh©n ®ã x©m nhËp g©y KhÝ trÖ, HuyÕt ø mµ
sinh ra c¸c c¬n ®au:
G©y bÖnh cã mÊy nguyªn nh©n,
KÝch thÝch t×nh chÝ mét phÇn g©y nªn.
Can khÝ uÊt kÕt ngµy ®ªm,
Kh¶ n¨ng s¬ tiÕt trë nªn mÊt dÇn.
Tú, VÞ rèi lo¹n nhiÒu lÇn,
Th¨ng thanh, gi¸ng träc ®a phÇn kh«ng xong.
70

7. H¬i ®Çy ø ®äng bªn trong,
î h¬i, n«n möa trong lßng bÊt yªn.
ThÊt th­êng ¨n uèng g©y thªm,
Kh¶ n¨ng kiÖn vËn trë nªn bÊt hoµ.
C¬ thÓ nhiÔm ph¶i Hµn tµ,
KhÝ trÖ, HuyÕt ø nh÷ng lµ sinh ra.
G©y ®au, l¾m bÖnh ®ã lµ:
D¹ dµy viªm loÐt, viªm ra t¸ trµng…
* * *
Øa ch¶y
Øa ch¶y lµ mét triÖu chøng do nhiÒu nguyªn nh©n bÖnh g©y ra, ®­îc miªu t¶ trong ph¹m vi
chøng tiÕt t¶ cña §«ng y. Øa ch¶y ®­îc chia lµm 2 lo¹i: CÊp tÝnh vµ m¹n tÝnh:
Øa ch¶y do l¾m nguyªn nh©n,
Ph¹m vi tiÕt t¶ thuéc phÇn §«ng y.
Chia ra hai lo¹i mçi khi,
CÊp tÝnh, m¹n tÝnh chóng th× kh¸c nhau.
-Øa ch¶y cÊp tÝnh th­êng do l¹nh (Hµn thÊp), vµ do nhiÔm trïng (ThÊp nhiÖt), do ¨n uèng
(thùc tÝch):
Øa ch¶y cÊp tÝnh do lµ:
NhiÔm l¹nh, ¨n uèng, ngoµi ra nhiÔm trïng.
- Øa ch¶y m¹n tÝnh th­êng lµ rèi lo¹n tiªu ho¸ do kÐm hÊp thu, lo¹n khuÈn, viªm §¹i trµng
m¹n tÝnh (do A mÝp, loÐt, thÇn kinh qu¸ mÉn, lao ruét):
Øa ch¶y m¹n tÝnh ®· tõng,
Rèi lo¹n tiªu ho¸ kh«ng ngõng diÔn ra.
§¹i trµng viªm loÐt xÈy ra,
ThÇn kinh qu¸ mÉn, cßn lµ ruét lao…
* * *
Viªm gan m¹n tÝnh
Viªm Gan m¹n tÝnh th­êng xÈy ra sau khi m¾c c¸c bÖnh viªm Gan cÊp (viªm Gan virus,
viªm Gan do nhiÔm ®éc), sau khi m¾c bÖnh sèt rÐt hoÆc suy dinh d­ìng kÐo dµi
Viªm Gan m¹n tÝnh xÈy ra,
Sau viªm Gan cÊp nh÷ng lµ g©y nªn.
M¾c bÖnh sèt rÐt ngµy ®ªm,
HoÆc suy dinh d­ìng g©y thªm còng nhiÒu…
* * *
x¬ gan
X¬ Gan lµ mét bÖnh do nhiÒu nguyªn nh©n g©y ra: Viªm Gan virus, viªm Gan m¹n, sèt
rÐt, uèng nhiÒu r­îu, kÐm dinh d­ìng.
BiÓu hiÖn l©m sµng: Lµ sù suy sôp chøc phËn Gan,
t¨ng ¸p lùc tÜnh m¹ch cöa, ch¶y m¸u, cæ tr­íng vµ h«n mª Gan:
X¬ Gan biÓu hiÖn l©m sµng,
Suy sôp vÒ chøc phËn Gan mµ thµnh.
¸p lùc tÜnh m¹ch t¨ng nhanh,
Ch¶y m¸u, cæ tr­íng, cßn hµnh h«n mª….
71

8. Ch­¬ng IV
c¸c bÖnh vÒ hÖ sinh dôc tiÕt niÖu
§¹i c­¬ng vÒ nguyªn nh©n, triÖu chøng
vµ ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh
C¸c bÖnh vÒ hÖ sinh dôc, tiÕt niÖu hay x¶y ra ë c¸c t¹ng: PhÕ, Tú, ThËn v× PhÕ chñ vÒ
th«ng ®iÒu thuû ®¹o, Tú chñ vÒ vËn ho¸ thuû thÊp, ThËn chñ vÒ «n th«ng, khÝ ho¸ Bµng quang vµ
chñ tµng tinh, ph¸t dôc:
C¸c bÖnh th­êng nh÷ng ph¸t ra,
Sinh dôc, tiÕt niÖu xÈy ra bÊt kú.
ë t¹ng: PhÕ, ThËn cïng Tú,
Th«ng ®iÒu thuû ®¹o PhÕ th× ®¶m ®­¬ng.
VËn ho¸ thuû thÊp b×nh th­êng,
T¹ng Tú ®¶m nhËn, lu«n th­êng diÔn ra.
Cßn ThËn lµm chñ ®ã lµ:
¤n th«ng, khÝ ho¸ cho mµ Bµng quang.
Tµng tinh, ph¸t dôc dÔ dµng,
T¹ng, Phñ ho¹t ®éng nhÞp nhµng m·i ra... BÖnh viªm ThËn
* * *
viªm cÇu thËn cÊp tÝnh.
Viªm cÇu ThËn cÊp tÝnh lµ mét bÖnh ®­îc miªu t¶ trong ph¹m vi chøng phï thòng (thÓ
D­¬ng thuû) cña §«ng y:
Viªm cÇu ThËn cÊp xÈy ra,
Thuéc thÓ D­¬ng thuû cña mµ §«ng y.
Do c¶m nhiÔm ph¶i Phong tµ, Thuû thÊp, ThÊp nhiÖt, lµm PhÕ kh«ng th«ng ®iÒu thuû ®¹o,
Tú kh«ng vËn ho¸ thuû thÊp, ThËn kh«ng khÝ ho¸ Bµng quang g©y
thuû dÞch bÞ ø l¹i sinh ra chøng phï thòng:
Do c¶m nhiÔm ph¶i ThÊp tµ,
HoÆc nhiÔm Thuû thÊp, Phong tµ g©y ra.
Lµm PhÕ mÊt sù ®iÒu hoµ,
Th«ng ®iÒu thuû ®¹o, nh÷ng lµ kh«ng xong.
Tú kh«ng vËn ho¸ bªn trong,
ThËn kh«ng khÝ ho¸, bÊt ®ång Bµng quang.
Thuû dÞch ø l¹i trµn lan,
Sinh ra phï thòng, bÖnh cµng nÆng thªm… Viªm ThËn cÊp
* * *
72

9. viªm cÇu thËn m¹n tÝnh
Viªm cÇu ThËn m¹n tÝnh lµ mét bÖnh ®­îc miªu t¶ thuéc ph¹m vi chøng phï thòng (thÓ
¢m thuû) §«ng y:
Viªm cÇu ThËn m¹n xÈy ra,
Thuéc thÓ ¢m thuû cña mµ §«ng y.
Phong tµ, Hµn thÊp g©y chøng phï thòng cÊp tÝnh (D­¬ng thuû), l©u ngµy v× mÖt nhäc,
c¶m nhiÔm, ¨n uèng kh«ng cÈn thËn, bÖnh kh«ng khái, hay t¸i ph¸t lµm gi¶m sót c«ng n¨ng vËn
ho¸ thuû thÊp cña Tú vµ c«ng n¨ng khÝ ho¸ thuû thÊp cña ThËn, g©y ø n­íc ®äng thµnh chøng phï
thòng m¹n tÝnh (¢m thuû):
Phong tµ, Hµn thÊp g©y ra,
G©y chøng phï thòng, bÖnh lµ cÊp ®©y.
C¶m nhiÔm, mÖt nhäc l©u ngµy,
¡n kh«ng cÈn thËn, bÖnh nµy khái l©u.
Cßn hay t¸i ph¸t l¹i ®au,
Gi¶m sót vËn ho¸ tr­íc, sau cña Tú.
KhÝ ho¸ cña ThËn gi¶m suy,
G©y n­íc ø ®äng, phï th× sinh ra.
Lµ chøng phï m¹n ®Êy mµ,
HoÆc thÓ ¢m thuû, còng lµ tªn chung… Viªm ThËn m·n
* * *
sái ®­êng tiÕt niÖu
Sái ®­êng tiÕt niÖu §«ng y gäi lµ chøng “ Sa l©m”, “ Th¹ch l©m”, gåm c¸c triÖu chøng
chñ yÕu: §au bông, ®au l­ng, khã:
Sái ®­êng tiÕt niÖu xÈy ra,
G©y ra bÖnh Êy, nhiÒu mµ nguyªn nh©n.
§«ng y gäi chøng “ Sa l©m”,
HoÆc gäi lµ chøng “ Th¹ch l©m” vÉn dïng.
Chñ yÕu ®au bông, ®au l­ng,
TiÓu tiÖn ra m¸u, ®¸i tõng khã kh¨n…
BÖnh sái ThËn
* * *
73

10. Ch­¬ng V
c¸c bÖnh thuéc hÖ thÇn kinh, t©m thÇn
®¹i c­¬ng vÒ ph©n lo¹i, nguyªn nh©n
vµ ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh
BÖnh thuéc hÖ thÇn kinh t©m thÇn, chia lµm 4 lo¹i gåm:
C¸c bÖnh do rèi lo¹n thÇn kinh chøc n¨ng, rèi lo¹n ho¹t ®éng t©m thÇn, rèi lo¹n thÇn kinh
trung ­¬ng vµ c¸c bÖnh t¹i thÇn kinh ngo¹i biªn.
I- bÖnh do rèi lo¹n thÇn kinh chøc n¨ng
Suy nh­îc thÇn kinh, hysteria...lµ nh÷ng bÖnh néi th­¬ng do sang chÊn tinh thÇn (thÊt
t×nh) vµ ho¹t ®éng cña c¸c t¹ng: T©m, Can, Tú, ThËn vÒ c¸c mÆt Tinh, KhÝ, ThÇn, ¢m, D­¬ng bÞ
gi¶m sót.
S¬ l­îc giíi thiÖu nguyªn nh©n vµ ph­¬ng ph¸p ch÷a nh­ sau:
1- T©m, Can, KhÝ uÊt kÕt
Th­êng do sang chÊn tinh thÇn g©y ra, gÆp ë bÖnh suy nh­îc thÇn kinh, hysteria.
+. TriÖu chøng:
Tinh thÇn uÊt øc, hay thë dµi, ngùc s­ên ®Çy tøc, tr­íng bông, kh«ng muèn ¨n, m¹ch
huyÒn:
Tinh thÇn uÊt øc, thë dµi,
Kh«ng muèn ¨n uèng, th­¬ng ai bÖnh nµy.
Ngùc s­ên nh÷ng thÊy tøc ®Çy,
M¹ch huyÒn, bông tr­íng, bÖnh nµy thÇn kinh.
+. Ph­¬ng ph¸p ch÷a: S¬ Can lý KhÝ an thÇn; s¬ Can gi¶i uÊt an thÇn.
+. Thuèc:
Sµi hå, ChØ x¸c, Hoµng cÇm,
B¹ch th­îc, ViÔn chÝ, T¸o nh©n, Thanh b×.
Mçi vÞ tõ 8 g ~ 12 g; s¾c uèng ngµy mét thang…
* * *
suy nh­îc thÇn kinh
Suy nh­îc thÇn kinh cßn gäi lµ bÖnh T©m c¨n suy nh­îc, lµ mét bÖnh ®­îc miªu t¶ trong
ph¹m vi nhiÒu chøng bÖnh: Kinh quý, chÝnh xung, kiÖn vong (quªn), ®Çu thèng (nhøc ®Çu), di
tinh, thÊt miªn (mÊt ngñ)…cña §«ng y:
BÖnh vÒ suy nh­îc thÇn kinh,
T©m c¨n suy nh­îc, bÖnh t×nh lµ tªn.
Thuéc nhiÒu chøng bÖnh cã tªn:
ChÝnh xung, kinh quý, hay quªn, nhøc ®Çu.
Di tinh, mÊt ngñ ®· l©u,
§«ng y nhËn ®Þnh, khëi ®Çu bÖnh trªn.
Nguyªn nh©n g©y ra bÖnh do sang chÊn vÒ tinh thÇn (lo nghÜ, ho¹t ®éng thÇn kinh khÈn
tr­¬ng qu¸ ®é), t×nh tr¹ng ®Þa t¹ng thÇn kinh yÕu (tiªn thiªn kh«ng ®Çy ®ñ) ®­a ®Õn sù rèi lo¹n
c«ng n¨ng (Tinh, KhÝ, ThÇn) cña c¸c T¹ng, Phñ ®Æc biÖt lµ T©m, Can, Tú, ThËn:
Nguyªn nh©n sang chÊn tinh thÇn,
ThÇn kinh ho¹t ®éng, qu¸ phÇn khÈn tr­¬ng.
T×nh tr¹ng ®Þa t¹ng yÕu lu«n,
§­a ®Õn rèi lo¹n, bÊt th­êng c«ng n¨ng.
T¹ng, Phñ rèi lo¹n gia t¨ng,
T©m, Can, Tú, ThËn nãi r»ng liªn quan…
* * *
74

11. bÖnh t©m thÇn
C¸c bÖnh T©m thÇn ®­îc §«ng y m« t¶ thuéc ph¹m vi cña chøng §ªn - Cuång. §iªn lµ
tr¹ng th¸i trÇm tÜnh, ®Çn ®én t­¬ng øng víi thÓ trÇm c¶m cña bÖnh. Cuång lµ tr¹ng th¸i kÝch ®éng,
la hÐt, ®Ëp ph¸, ®¸nh ng­êi, t­¬ng øng víi thÓ h­ng phÊn cña bÖnh:
T©m thÇn m« t¶ bÖnh lµ:
§iªn - Cuång chøng bÖnh xÈy ra bÊt th­êng.
Tr¹ng th¸i kÝch ®éng lµ “ Cuång”,
La hÐt, ®Ëp ph¸ hoÆc lu«n ®¸nh ng­êi.
Tr¹ng th¸i trÇm tÜnh l©u råi,
§Çn ®én, trÇm c¶m bÖnh thêi lµ “ §iªn”…
BÖnh T©m thÇn
* * *
liÖt d©y sè 7 ngo¹i biªn
LiÖt d©y sè 7 ngo¹i biªn do nhiÒu nguyªn nh©n c¬ n¨ng hay thùc thÓ g©y ra: Viªm nhiÔm, l¹nh
(Phong hµn), do nhiÔm trïng (Phong nhiÖt), do sang chÊn (ø HuyÕt):
LiÖt d©y sè 7 ngo¹i biªn,
Nguyªn nh©n cã l¾m, g©y nªn bÖnh nµy.
C¬ n¨ng, thùc thÓ nã g©y,
Viªm nhiÔm do l¹nh, gÆp ngay Phong hµn.
NhiÔm trïng, Phong nhiÖt l©y lan,
Sang chÊn, ø HuyÕt g©y sang bÖnh nµy.
Sau ®©y xin giíi thiÖu c¸ch ch÷a liÖt d©y 7 ngo¹i biªn do l¹nh (Phong hµn), do nhiÔm
trïng (Phong nhiÖt), do sang chÊn (ø HuyÕt).
I- liÖt d©y 7 ngo¹i biªn do l¹nh.
§«ng y gäi lµ tróng Phong hµn Kinh l¹c.
+. TriÖu chøng:
Sau khi gÆp m­a, giã l¹nh, tù nhiªn m¾t kh«ng nh¾m
®­îc, miÖng mÐo cïng bªn víi m¾t, uèng n­íc trµo ra, kh«ng
huýt s¸o ®­îc, toµn th©n cã hiÖn t­îng sî l¹nh, rªu l­ìi tr¾ng,
m¹ch phï:
Sau khi gÆp l¹nh hoÆc m­a,
M¾t kh«ng nh¾m ®­îc, ®u ®­a khã thµnh.
Muèn mµ huýt s¸o ®©u thµnh,
MiÖng mÐo, phÝa m¾t kh«ng lµnh hiÖn ra.
Uèng n­íc, th× n­íc trµo ra,
HiÖn t­îng sî l¹nh, nh÷ng lµ toµn th©n.
M¹ch phï, rªu l­ìi tr¾ng ngÇn,
Tróng phong Kinh l¹c, ®a phÇn g©y nªn… BÖnh nh©n liÖt d©y sè 7
* * *
75

12. Ch­¬ng VI
bÖnh r¨ng, miÖng, häng
®¹i c­¬ng bÖnh r¨ng, miÖng
MiÖng lµ n¬i khai khiÕu cña Tú, l­ìi lµ n¬i khai khiÕu cña T©m, kinh ThËn ®i tíi l­ìi,
r¨ng lîi thuéc Tú, VÞ. V× vËy c¸c bÖnh vÒ r¨ng miÖng ®Òu cã liªn quan ®Õn sù thay ®æi vÒ c«ng
n¨ng c¸c T¹ng, Phñ: Tú, VÞ, Can, ThËn:
MiÖng, n¬i khai khiÕu cña Tú,
Cßn T©m khai khiÕu, l­ìi th× ®¶m ®­¬ng.
Kinh ThËn tíi l­ìi b×nh th­êng,
Tú, VÞ, r¨ng, lîi chóng th­êng liªn quan.
NÕu h­ Tú, VÞ, ThËn, Can,
R¨ng, miÖng ¶nh h­ëng nªn cµng s­ng ®au.
Nguyªn nh©n g©y ra bÖnh ë r¨ng miÖng do nhiÖt ®éc,
Ho¶ ®éc, ThÊp nhiÖt ë Tú, VÞ, T©m vµ do ¢m h­, T©n dÞch gi¶m
ë VÞ, ThËn:
BÖnh vÒ r¨ng; miÖng, nguyªn nh©n:
ThÊp nhiÖt ë VÞ, Tú, T©m bÊt th­êng.
T©n dÞch gi¶m sót, tæn th­¬ng,
ë VÞ, ë ThËn do th­êng h­ ¢m. BÖnh r¨ng - miÖng
NhiÖt ®éc, Ho¶ ®éc tµ x©m,
Chøng bÖnh r¨ng miÖng ph¶i cÇn ch÷a ngay…
* * *
®au r¨ng
§au r¨ng, chØ c¸c lo¹i nguyªn nh©n dÉn ®Õn ®au r¨ng.
1- Phong nhiÖt, Ho¶ ®éc
+. BiÓu hiÖn l©m sµng:
§au r¨ng do bÞ NhiÖt hoÆc ¨n nhiÒu thøc ¨n cay nãng mµ ®au r¨ng, gÆp m¸t th× ®ì, cã thÓ
kiªm chøng ch©n r¨ng s­ng tr­íng vµ kh¸t n­íc, ®ã lµ Phong nhiÖt, Ho¶ ®éc x«ng lªn:
Nguyªn nh©n dÉn ®Õn ®au r¨ng,
Do ¨n uèng nãng, lµm t¨ng NhiÖt tµ.
Cã khi Phong nhiÖt g©y ra,
Ch©n r¨ng s­ng tr­íng, miÖng mµ kh¸t khao.
Phong nhiÖt, Ho¶ ®éc nhiÔm vµo,
Lµm r¨ng ®au tÊy, bÖnh nµo khæ h¬n?
* * *
viªm loÐt lîi
§«ng y gäi lµ Phong nhiÖt nha cam do VÞ kinh cã NhiÖt kÕt hîp víi c¶m ph¶i Phong nhiÖt
bªn ngoµi mµ g©y bÖnh. Ngoµi ra cã thÓ sinh ra sau khi m¾c mét sè bÖnh truyÒn nhiÔm:
Chøng viªm loÐt lîi xÈy ra,
Nha cam Phong nhiÖt, nh÷ng lµ g©y nªn.
Cßn do kinh VÞ g©y thªm,
Cïng NhiÖt kÕt hîp, c¶m bªn phÝa ngoµi.
M¾c bÖnh truyÒn nhiÔm qu¸ dµi,
Ph¶i nhanh ch÷a trÞ, theo bµi thuèc sau…
76

13. Ch­¬ng VII
Mét sè bÖnh ngo¹i khoa kh¸c
Lao h¹ch
Lao h¹ch hay gÆp ë cæ, §«ng y gäi lµ loa lÞch, d©n gian gäi lµ Trµng nh¹c; trÎ em vµ thanh
niªn hay m¾c, bÖnh th­êng kÐo dµi (cã khi ë c¶ ë n¸ch):
Lao h¹ch, ë cæ ph¸t ra,
Gäi lµ “ Loa lÞch” cña mµ §«ng y.
HoÆc gäi “Trµng nh¹c” cã khi,
TrÎ nhá hay m¾c, sau th× thanh niªn.
NhiÒu khi n¸ch còng mäc thªm,
BÖnh th­êng l©u khái, g©y nªn kÐo dµi.
§«ng y cho r»ng vÞ trÝ bÖnh thuéc Can, §ëm.
Can uÊt, KhÝ trÖ lµm T©n dÞch ng­ng tô thµnh §µm mµ
sinh ra bÖnh:
§«ng y th­êng vÉncho r»ng:
VÞ trÝ cña bÖnh thuéc Can, §ëm råi.
Can uÊt, KhÝ trÖ kh«ng th«i,
T©n dÞch ng­ng tô, §µm thêi sinh ra…
* * *
mét sè bÖnh vÒ x­¬ng, khíp.
(Viªm khíp d¹ng ThÊp, tho¸i ho¸ khíp vµ ®au nhøc c¸c khíp).
Viªm khíp d¹ng thÊp, tho¸i ho¸ khíp vµ ®au nhøc c¸c
khíp ®Òu thuéc ph¹m vi chøng tý cña §«ng y (tý cã nghÜa t¾c l¹i):
Viªm khíp d¹ng thÊp xÈy ra,
HoÆc tho¸i ho¸ khíp nh÷ng lµ nhøc ®au.
Ph¹m vi cña chóng gièng nhau,
§Òu thuéc chøng tý, ®ín ®au v« cïng…
* * *
®au l­ng
§au l­ng mét bªn hay hai bªn cét sèng lµ mét chøng
bÖnh do nhiÒu nguyªn nh©n g©y ra. Cã thÓ chia ra hai lo¹i:
§au l­ng cÊp tÝnh vµ ®au l­ng m¹n tÝnh:
§au l­ng, bÖnh chøng sinh ra,
Cét sèng ®au mét hoÆc lµ hai bªn.
Nguyªn nh©n cã l¾m g©y nªn,
Chia ra hai lo¹i, cã tªn ®ã lµ:
Thø nhÊt cÊp tÝnh xÈy ra,
Thø hai m¹n tÝnh, ®au mµ ®· l©u…
* * *
77

14. Ch­¬ng VIII
c¸c bÖnh vÒ phô khoa
kinh nguyÖt kh«ng ®Òu
I- ®Æc ®iÓm.
1- Thay ®æi vÒ chu kú.
Tr­íc kú (®a kinh): Sím h¬n 7 ngµy.
Sau kú: ChËm h¬n 7 ngµy.
Kh«ng ®Þnh kú: Lóc sím, lóc muén (tr­íc, sau kú kinh 7 ngµy).
NÕu kh¸c th­êng trªn 2 lÇn kinh nguyÖt míi cÇn ch÷a.
2- Thay ®æi tÝnh chÊt.
Sè l­îng kinh ra nhiÒu hay Ýt h¬n b×nh th­êng.
Sè ngµy hµnh kinh ng¾n hay dµi (trung b×nh tõ 3 ~ 6 ngµy).
S¾c kinh: TÝm, ®á, nh¹t. Kinh ®Æc, lo·ng, thµnh côc...
II- ph©n lo¹i ch÷a bÖnh
1- Kinh nguyÖt tr­íc kú
PhÇn nhiÒu do NhiÖt g©y ra, nh­ng còng cã khi do KhÝ h­ g©y nªn.
1.1- Do HuyÕt nhiÖt
Hay ¨n ®å cay nãng, c¶m NhiÖt tµ lµm HuyÕt ®i sai ®­êng, thÊy kinh tr­íc kú vµ l­îng
kinh ra nhiÒu.
+. TriÖu chøng:
Sè l­îng ra nhiÒu, mµu ®á tÝa, ®Æc, m¸u côc, s¾c
mÆt ®á, m«i ®á kh«, dÔ giËn c¸u g¾t, thÝch m¸t sî nãng,
t¸o bãn, n­íc tiÓu ®á, rªu vµng, m¹ch hång thùc, ho¹t s¸c:
Sè l­îng kinh nguyÖt ra nhiÒu,
Cã mµu ®á tÝa, côc nhiÒu, ®Æc kinh.
MÆt ®á, m«i ®á ®©u xinh,
GiËn d÷, c¸u g¾t, bÊt b×nh ng­êi ta.
ThÝch m¸t, sî nãng hiÖn ra,
L­ìi vµng, t¸o bãn, tiÓu ra ®á lõ.
M¹ch hång, ho¹t s¸c cã d­,
GÆp chøng bÖnh Êy ph¶i trõ ngay ®i… HiÖn t­îng ®au bông kinh
* * *
78

15. Hµnh kinh sím
(Kinh nguyÖt thÊy sím)
Chu kú rót ng¾n chØ cã 23 ngµy, thËm chÝ mét th¸ng hµnh kinh 2 lÇn, ®ã lµ kinh nguyÖt
thÊy sím.
1- Thùc NhiÖt ë HuyÕt phËn.
+. BiÓu hiÖn l©m sµng:
Kinh nguyÖt thÊy sím s¾c ®á t­¬i, l­îng nhiÒu, T©m phiÒn, miÖng kh«, ®ã lµ thùc NhiÖt ë
HuyÕt phËn:
Kinh nguyÖt thÊy sím, l­îng nhiÒu,
S¾c kinh t­¬i ®á, phÇn nhiÒu miÖng kh«.
HuyÕt phËn, thùc NhiÖt nhiÔm “v«”,
T©m phiÒn xuÊt hiÖn, bÊt ngê xÈy ra…
* * *
Hµnh kinh ®Õn chËm
(Kinh muén)
Chøng nµy chØ hµnh kinh muén tõ 7 ngµy ®Õn mét th¸ng trë lªn, thËm chÝ cã khi 2 ~ 3
th¸ng míi thÊy hµnh kinh (kh«ng kÓ tr­êng hîp cã thai sím):
Chøng nµy lµ thÓ muén kinh,
Chu kú lo¹n x¹, linh tinh sai ngµy.
Ýt lµ chØ muén b¶y ngµy,
NhiÒu th× ba th¸ng míi hay ®Õn kú…
* * *
BÕ kinh- v« kinh
I- §¹i c­¬ng.
1- §Þnh nghÜa.
Con g¸i trªn 17 tuæi mµ kh«ng cã kinh nguyÖt gäi lµ v« kinh nguyªn ph¸t; ®ang cã kinh
mµ kh«ng cã kinh gäi lµ v« kinh thø ph¸t (§«ng y gäi lµ trÈn HuyÕt).
2- Nguyªn nh©n vµ chØ ®Þnh ®iÒu trÞ b»ng §«ng y
2.1- ChØ ®Þnh ®iÒu trÞ b»ng ph­¬ng ph¸p §«ng y
a- C¸c v« kinh thø ph¸t (trÈn ph¸t) do c¸c nguyªn nh©n toµn th©n:
NhiÔm trïng cÊp tÝnh hay m¹n tÝnh g©y bÕ kinh, nh­: Viªm ThËn, viªm Phæi, viªm n·o,
viªm mµng n·o, viªm khíp:
Nguyªn nh©n g©y bÖnh bÕ kinh,
CÊp tÝnh, m¹n tÝnh ph¸t sinh nhiÔm trïng.
Viªm ThËn, viªm Phæi ®· tõng,
Viªm n·o, viªm khíp còng tõng g©y nªn.
Rèi lo¹n tinh thÇn: Sî h·i, lo l¾ng, thay ®æi chç ë, c«ng t¸c c¨ng th¼ng vµ c¸c sang chÊn
tinh thÇn kh¸c; rèi lo¹n dinh d­ìng:
Rèi lo¹n dinh d­ìng g©y ra,
Tinh thÇn rèi lo¹n nh÷ng lµ g©y nªn.
Sî h·i, lo l¾ng ngµy ®ªm,
C«ng t¸c c¨ng th¼ng g©y thªm còng nhiÒu.
Thay ®æi chç ë qu¸ nhiÒu,
Tinh thÇn sang chÊn, phÇn nhiÒu sinh ra…
* * *
79

16. Ch­¬ng IX
Mét sè bÖnh th­êng gÆp
c¶m m¹o vµ cóm
C¶m m¹o vµ cóm xuÊt hiÖn bèn mïa hay gÆp nhÊt lµ mïa ®«ng, v× Hµn tµ nhiÒu vµ chÝnh
KhÝ kÐm, cóm hay ph¸t thµnh dÞch:
C¶m m¹o vµ cóm xÈy ra,
Bèn mïa xuÊt hiÖn, nhÊt lµ mïa ®«ng.
V× do Hµn, l¹nh tiÕt ®«ng,
ChÝnh khÝ suy kÐm nªn kh«ng ®iÒu hoµ.
Mçi khi bÖnh cóm sinh ra,
Hay ph¸t thµnh dÞch, ph¶i lµ phßng ngay.
Phong hµn g©y ra c¶m m¹o, Phong nhiÖt g©y ra cóm. Phong hµn vµ Phong nhiÖt x©m ph¹m
vµo phÇn da, PhÕ, lµm mÊt c«ng n¨ng tuyªn gi¸ng cña PhÕ, kÌm thªm VÖ khÝ bÞ trë ng¹i ph¸t sinh
c¸c chøng:
C¶m m¹o, lµ t¹i Phong hµn,
BÖnh cóm, Phong nhiÖt dÔ dµng sinh ra.
NhiÖt, Hµn x©m nhiÔm phÇn da,
Tuyªn gi¸ng cña PhÕ mÊt mµ c«ng n¨ng.
VÖ khÝ trë ng¹i gia t¨ng,
Ph¸t sinh l¾m bÖnh, nãi r»ng ®©u sai.
Do Phong hµn: Ho, sî l¹nh, sî giã, nhøc ®Çu, ng¹t mòi, m¹ch phï khÈn:
Sî l¹nh, sî giã, l¹i ho,
Nhøc ®Çu, ng¹t mòi, m¹ch cho khÈn phï.
Do Phong NhiÖt: Ho, sèt, sî giã, kh«ng sî l¹nh, mòi kh«, m¹ch phï s¸c:
Sî giã, sî l¹nh th× kh«ng,
Mòi kh«, ho, sèt, bªn trong m¹ch phï…
C« gi¸o huíng dÉn c¸c ch¸u phßng bÖnh c¶m cóm
* * *
80

17. Sèt xuÊt huyÕt
Sèt xuÊt HuyÕt lµ mét bÖnh truyÒn nhiÔm do virus, vËt chñ truyÒn nhiÔm lµ muçi, hay gÆp
vµo c¸c th¸ng: 6, 7, 8 vµ 9 trong n¨m, th­êng ph¸t ra thµnh dÞch lµm nhiÒu ng­êi m¾c bÖnh.
Y häc hiÖn ®¹i ®· ®¹t ®­îc nhiÒu thµnh tÝch to lín trong viÖc phßng bÖnh vµ ch÷a bÖnh sèt xuÊt
HuyÕt.
Sau ®©y xin giíi thiÖu ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh b»ng §«ng y; c¸c tr­êng hîp bÖnh nÆng:
HuyÕt ¸p h¹, ch¶y m¸u néi t¹ng cÇn dïng c¸c ph­¬ng tiÖn, thuèc cña Y häc hiÖn ®¹i ®Ó cÊp cøu
kÞp thêi.
I- thÓ sèt cao cã ch¶y m¸u.
+. TriÖu chøng:
Sèt cao, m×nh ®au, l­ng ®au, nhøc khung m¾t, mÆt ®á, l­ng; ch©n tay cã ®iÓm ø HuyÕt,
ch¶y m¸u cam, miÖng kh¸t, cã khi n«n möa, cã h¹ch ë n¸ch,
khuûu tay, bÑn, m¹ch phï s¸c, hång ®¹i:
Sèt cao, mÆt ®á, m×nh ®au,
Nhøc mái khung m¾t, l­ng ®au nÆng dÇn.
ø HuyÕt ë l­ng, tay ch©n,
Cã khi n«n möa nhiÒu lÇn xÈy ra.
M¸u cam, miÖng kh¸t hiÖn ra,
Cã h¹ch ë n¸ch, bÑn vµ khuûu tay.
M¹ch phï, hång ®¹i thÊy ngay,
§ã lµ triÖu chøng thÓ nµy sèt cao…
Muçi lµ thñ ph¹m truyÒn
* * * bÖnh sèt xuÊt HuyÕt
bÖnh ngoµi da
I- chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ.
BÖnh ngoµi da lµ bÖnh cã triÖu chøng chñ yÕu nh­: Ngøa, ®au, nãng r¸t, tª b×, ban chÈn,
ch¶y n­íc vµng, nèt pháng... ë da.
Nãi vÒ chøng bÖnh ngoµi da,
TriÖu chøng chñ yÕu ®ã lµ ngøa, ®au.
Tª b×, nãng r¸t håi l©u,
Ban chÈn, nèt pháng ®ua nhau n­íc vµng.
C¨n cø vµo c¸c triÖu chøng, ng­êi ta chuÈn ®o¸n
nguyªn nh©n g©y bÖnh vµ c¸ch ch÷a bÖnh ngoµi da nh­ sau:
1- Ngøa phÇn nhiÒu do Phong g©y ra.
Th­êng dïng c¸c thuèc trõ Phong nh­: Kinh giíi,
Phßng phong, B¹c hµ, Ng­u bµng tö, C­¬ng tµm, Toµn yÕt,
KÐ ®Çu ngùa, Uy linh tiªn …®Ó ch÷a:
Th­êng dïng c¸c thuèc trõ Phong:
“B¹c hµ, Kinh giíi, Phßng phong, Ng­u bµng.
KÐ ®Çu ngùa víi C­¬ng tµm,
Uy linh, Toµn yÕt” s½n sµng ch÷a ngay…
* * *
81

18. Ch­¬ng XII
Mét sè bÖnh th­êng gÆp ë trÎ em
BÖnh sëi
BÖnh sëi cßn gäi lµ ma chÈn, sa tö, lµ mét bÖnh truyÒn nhiÔm th­êng thÊy ë trÎ em d­íi 5
tuæi, hay gÆp ë mïa ®«ng xu©n:
BÖnh sëi, vÉn th­êng gäi lµ:
“ Sa tö, Ma chÈn” ®ã lµ tªn riªng.
Lµ bÖnh truyÒn nhiÔm g©y nªn,
§«ng xu©n ph¸t bÖnh, trÎ em m¾c nhiÒu.
TrÎ em bÞ xuÊt hiÖn nh÷ng nèt ®á h¬i næi cao, sê tay th× v­íng gièng nh­ h¹t võng, nªn
gäi lµ ma chÈn.
Nguyªn nh©n do bÖnh ®éc vµo kinh PhÕ, PhÕ chñ b× mao nªn cã nh÷ng líp ban trªn, ®é
trªn d­íi 10 ngµy th× khái; nh­ng nÕu c¬ thÓ bÞ yÕu, NhiÖt thÞnh bÕ ë trong, NhiÖt tµ qu¸ m¹nh,
c¸c nèt ban kh«ng mäc, bÖnh tµ kh«ng ra khái dÔ g©y biÕn chøng: S­ng Phæi, Øa ch¶y:
T¹ng PhÕ chñ vÒ b× mao,
Kinh PhÕ, bÖnh ®éc nhËp vµo g©y nªn.
Nèt ban liªn tôc næi lªn,
Trªn, d­íi kho¶ng chôc ngµy liÒn th× bay.
C¬ thÓ th× thÊy yÕu gÇy,
NhiÖt tµ qu¸ m¹nh nã g©y bÖnh nµy.
Nèt ban kh«ng mäc ®­îc ngay,
BÖnh tµ kh«ng tho¸t, bông ®Çy, chËm tiªu.
Hµng ngµy Øa ch¶y qu¸ nhiÒu,
Sèt cao, ng­êi mÖt, ho nhiÒu, Phæi s­ng…
BÖnh sëi
* * *
82

19. Quai bÞ
Quai bÞ lµ mét bÖnh truyÒn nhiÔm hay xÈy ra ë mïa ®«ng xu©n, th­êng gÆp ë trÎ em tõ 5
®Õn 9 tuæi, cã triÖu chøng chñ yÕu lµ viªm s­ng tuyÕn mang tai:
Quai bÞ, bÖnh chøng xÈy ra,
Lµ bÖnh truyÒn nhiÔm tªn mµ rÊt quen.
Th­êng gÆp ë nh÷ng trÎ em,
§«ng xu©n mïa ®Õn g©y nªn bÖnh nµy.
Cã nh÷ng triÖu chøng sau ®©y:
S­ng viªm chñ yÕu, tuyÕn nµy mang tai.
Nguyªn nh©n do dÞch ®éc qua mòi, miÖng vµo ThiÕu d­¬ng, ®i theo §ëm kinh ra ngoµi
sinh bÖnh. §ëm vµ Can cã quan hÖ biÓu lý T¹ng, Phñ nªn cã khi cã c¸c triÖu chøng cña Can vµ
kinh Can kÌm theo: Viªm tinh hoµn, h«n mª co giËt (biÕn chøng: Viªm n·o):
Lµ do dÞch ®éc g©y ra,
ThiÕu d­¬ng høng chÞu, ®i qua mòi måm.
Råi theo kinh §ëm ra lu«n,
Ra ngoµi sinh bÖnh, vÉn th­êng xÈy ra.
Can, §ëm quan hÖ mÆn mµ,
BiÓu - lý T¹ng, Phñ ®Òu lµ liªn quan.
Cã c¸c triÖu chøng cña Can,
H«n mª, co giËt, tinh hoµn tÊy viªm…
BÖnh quai bÞ
* * *
Øa ch¸y trÎ em
Øa ch¶y trÎ em cßn gäi lµ chøng rèi lo¹n tiªu ho¸, thùc tÝch, tÝch trÖ.
Nguyªn nh©n lµ do ¨n uèng, nhiÔm trïng, giun lµm tæn th­¬ng c«ng n¨ng cña Tú, VÞ g©y
c¸c triÖu chøng chñ yÕu: N«n, Øa ch¶y, gÇy mßn; bÖnh cã thÓ gÆp ë thÓ cÊp tÝnh vµ thÓ m¹n tÝnh.
§èi víi chøng Øa ch¶y cã biÕn chøng nhiÔm ®éc thÇn kinh do mÊt n­íc vµ ®iÖn gi¶i th×
ph¶i dïng c¸c ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh cña Y häc hiÖn ®¹i.
Nguyªn nh©n g©y bÖnh do ¨n,
HoÆc giun lµm tæn c«ng n¨ng VÞ, Tú.
Ho¹t ®éng ¶nh h­ëng l¾m khi,
G©y n«n, Øa ch¶y, ng­êi th× gÇy nhom.
GÆp thÓ cÊp tÝnh nhiÒu h¬n,
Nh­ng thÓ m¹n tÝnh vÉn cßn xÈy ra…
* * *
83

20. Ch­¬ng XIII
Ch÷a c¸c chøng bÖnh kh¸c
bÞ ng·, bÞ ®ßn tæn th­¬ng
BÞ ng·, bÞ ®ßn tæn th­¬ng lµ chØ c¸c bÖnh ®au nhøc do vÊp ng·, vËn ®éng t­ thÕ kh«ng
®óng, hoÆc Èu ®¶ ®©m chÐm dÉn ®Õn h¹i g©n, g·y x­¬ng, trËt khíp ®Õn nçi ph¸ r¸ch da thÞt g©y
xuÊt HuyÕt (ch¶y m¸u) hoÆc sung HuyÕt:
BÞ ng·, bÞ ®ßn tæn th­¬ng,
VËn ®éng, vÊp ng· hoÆc th­êng ®¸nh nhau.
H¹i g©n, x­¬ng g·y ®ín ®au,
R¸ch thÞt, xuÊt HuyÕt, n¬i ®au s­ng nÒ.
1- Do bÞ th­¬ng KhÝ trÖ.
+. BiÓu hiÖn l©m sµng:
VÕt th­¬ng s­ng tr­íng, ho¹t ®éng h¹n chÕ, lµm cho vËn ®éng kh«ng lîi nh­ng ch­a h¹i
®Õn x­¬ng, ®ã lµ do bÞ th­¬ng KhÝ trÖ:
VÕt th­¬ng s­ng tr­íng l¹i ®au,
Ho¹t ®éng h¹n chÕ, chøng ®au bÊt th­êng.
Nh­ng ch­a hÒ h¹i ®Õn x­¬ng,
Lµ do KhÝ trÖ, HuyÕt th­êng ø sung.
+. Ph­¬ng ph¸p ch÷a: Hµnh KhÝ, ho¹t HuyÕt, tiªu s­ng gi¶m ®au, th­ C©n th«ng l¹c.
+. Thuèc: Bµi TriÓn c©n thang gia gi¶m (cã thai cÊm dïng).
Toµn yÕt, Mét d­îc, Léc nhung,
Bµng gi¶i, Tam thÊt, Gi¸ trïng, Hång hoa.
Nhò h­¬ng bá ®Çu tham gia,
Hµnh KhÝ, ho¹t HuyÕt, dïng lµ hÕt s­ng.
Mçi vÞ tõ 8 g ~ 12 g; s¾c uèng ngµy mét thang….
* * *
84

21. KÕt luËn
phÇn häc vµ ch÷a bÖnh b»ng ®«ng y viÖt nam.
ViÖt nam cã Th¬ §«ng y,
Häc vµ ch÷a bÖnh, sau th× d¹y con.
Cho dï bÖnh tËt vÉn cßn,
Ng©m Th¬, trÞ bÖnh ®©u cßn èm ®au.
Mäi ng­êi h·y m¸ch, b¶o nhau,
Trång nhiÒu c©y thuèc tr­íc, sau quanh nhµ.
GÆp khi trÎ nhá, ng­êi giµ,
Nhøc ®Çu, ®au bông thuèc lµ cã ngay.
Mu«n vµn ý ®Ñp, lêi hay,
Mong nhiÒu ng­êi häc, s¸ch nµy §«ng y!
S©m Ngäc linh ViÖt nam
HÕt phÇn giíi thiÖu tãm t¾t kÕt cÊu vµ néi dung:
“ TËp th¬ §«ng y ViÖt nam- §Ó häc vµ ch÷a bÖnh”
Cña t¸c gi¶: L­¬ng y Ng« C«ng T×nh)
...........................................................................
PhÇn thø ba
85