3. ANTROPOLOXÍA MARIÑEIRA

5. ANTROPOLOXÍA MARIÑEIRA
Actas do Simposio Internacional
in memoriam Xosé Filgueira Valverde
Pontevedra
10-12 de xullo, 1997
Presidente de Honra
ANTONIO FRAGUAS FRAGUAS
Coordinador
FRANCISCO CALO LOURIDO
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
Ponencia de Antropoloxía Cultural
Santiago de Compostela, 1998

6. Simposio Internacional Antropoloxía Mariñeira (1997. Pontevedra)
Antropoloxía Mariñeira: Actas do Simposio Internacional in memoriam
Xosé Filgueira Valverde, Pontevedra, 10-12 de xullo de 1997 / [organizado pola]
Ponencia de Antropoloxía Cultural ; coordinador, Francisco Calo Lourido.
— Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega, 1998. — 361 p. ; 24
cm
D.L. C-1.947-98. — ISBN 84-87172-37-7
1. Antropoloxía cultural-Congresos e asembleas, I. Ponencia de Antropoloxía
Cultural, org. II. Calo Lourido, Francisco, coord.
39:061.3
EDITA:
© Consello da Cultura Galega
ISBN: 84-87172-37-7
D.L.: C-1.947/98
IMPRIME:
Gráficas ATV

7. ÍNDICE
PRESENTACIÓN
Antonio Fraguas Fraguas / Francisco Calo Lourido .............................................. 11
INAUGURACIÓN DO SIMPOSIO
Antonio Fraguas Fraguas ........................................................................................ 13
NOVO ACHEGAMENTO Á OBRA DE
DON XOSÉ FILGUEIRA VALVERDE:
PONTEVEDRA E O MAR
Xosé Manuel González Reboredo .......................................................................... 15
INDIVIDUALISMO FRONTE ÓS NOSOS, AFIRMACIÓN LOCAL
CONTRA OS ALLEOS E DEFENSA DO TERRITORIO
Francisco Calo Lourido .......................................................................................... 29
EL PAPEL DE LA FAMILIA EN
LA POBLACIÓN DE PESCADORES DE CUDILLERO
Juan Oliver Sánchez Fernández .............................................................................. 43
OS PESCADORES COMO CREADORES DE
COÑECEMENTO “EXPERTO”:
O SEU PAPEL NO DESEÑO DE NOVAS POLÍTICAS PESQUEIRAS
Antonio García Allut .............................................................................................. 57
IDENTIDADES DE GRUPO Y DE CULTURA
EN LOS MARINEROS DE BAJURA DEL
NOROESTE DE GALICIA
Staffan Mörling & Xosefa Otero Patiño ................................................................. 77
HISTOIRE DES CHALOUPES SARINIÈRES
DE DOUARNENEZ DANS LEUR CONTEXTE
SOCIAL ET TECHNO-ÉCONOMIQUE
Bernard Cadoret ...................................................................................................... 91
7

8. MAR ENTERRADO, MAR COMPARTIDO, MAR SEPARADO.
DISTINTAS FORMAS DE SER MARINERO EN LAS BALEARES
Alejandro Miquel Novajra ...................................................................................... 113
LA ANTROPOLOGÍA DE LA PESCA
Y EL PROBLEMA DE LA GESTIÓN
José Pascual Fernández .......................................................................................... 145
A ESTRUTURA DAS “ARTES NOVAS” DA COSTA DE AVEIRO,
AO LONGO DA 2ª METADE DO SÉC. XVIII:
MÃO-DE-OBRA, DIVISÃO DE TRABALHO,
FORMAS DE PROPRIEDADE E DIVISÃO DO PRODUTO
Inês Amorim ........................................................................................................... 159
A ARTE XÁVEGA NA COSTA CENTRO E NORTE DE PORTUGAL:
PROCESSOS DE ADAPTAÇÃO E MUDANÇA
Paulo Nunes Lopes e Helena Lopes ....................................................................... 187
ARREDOR DO POLBO. DO MAR Á MONTAÑA
Xosé Antón Fidalgo Santamariña ........................................................................... 195
A PESCA FLUVIAL NO BAIXO TÂMEGA E DOURO
Teresa Soeiro .......................................................................................................... 231
LA DINÁMICA DE LA VALORACIÓN
Y LA MARGINALIZACIÓN SOCIALES
DE LA MUJER CONSERVERA GALLEGA
Kellie Christine Germond ....................................................................................... 253
LOS RITOS PROPICIATORIOS
DE LOS PESCADORES GALLEGOS
Y DE OTRAS COMUNIDADES EUROPEAS
Fernando Alonso Romero ....................................................................................... 269
DEVOCIÓNS MARIÑEIRAS:
DO CORPO SANTO Á VIRXE DO CARME
Clodio González Pérez ........................................................................................... 283
8

9. OS EXVOTOS DE TEMA MARIÑEIRO EN GALICIA
Xosé Fuentes Alende .............................................................................................. 315
LENDA E POESÍA POPULAR NAS NOSAS RÍAS,
NO NOSO MAR
Antonio Fraguas Fraguas ........................................................................................ 335
A MUSEALIZACIÓN DO MUNDO DO MAR EN GALICIA:
APROXIMACIÓN Ó SEU PROCESO
Francisco Fariña Busto ........................................................................................... 349
9

11. PRESENTACIÓN
É ben certo que o Consello da Cultura Galega non foi creado coa finalidade de
organizar xuntanzas nin simposios; pero si está explicitada estatutariamente a súa mi-
sión de incitador de temas relevantes para a cultura galega e que, polas razóns que se-
xa, non tiveron nin teñen a consideración debida. Que Galicia foi e é un país cun im-
portantísimo potencial humano e económico adicado ás actividades relacionadas co
mundo do mar é innegable. Chegue con dicir –sen entrar agora nos aspectos do ma-
risqueo ou acuicultura- que ocupa o primeiro lugar, en canto ó total de tonelaxe das
embarcacións, de entre tódolos estados que conforman a U.E. (270.577 t fronte ás
259.981 que ten Italia, a segunda na lista); pero, por coñecidas razóns, os investiga-
dores, tanto historiadores como antropólogos, case sempre se mantiveron de costas a
esta importantísima faceta da realidade galega.
Cando un dos organizadores deste simposio redactou o prólogo á súa memoria
de licenciatura, elaborada sobre un porto de mar e defendida en 1974, e máis tarde
considerada obra pioneira dentro do estado español, fixo notar que, se ben ós antro-
pólogos lles interesa o alleo á súa cultura, o chocante, case todos –el tamén– teñen un-
ha querencia especial por estudia-lo máis inmediato. Se isto é así, e a experiencia non
ten trazas de negalo, non é de estrañar que, sendo naturais das cidades ou do rural
campesiño a case totalidade dos grandes historiadores e antropólogos que ata hoxe
produciu Galicia, a investigación do mundo mariñeiro estivera practicamente orfa de
cultivadores. Isto foi o que motivou á Ponencia de Antropoloxía Cultural do Consello
da Cultura Galega a organizar un simposio que servira de revulsivo á comunidade
científica galega.
Acordouse adicalo á memoria de D. Xosé Filgueira Valverde, Presidente que foi
do Consello, fortemente vinculado ós membros da Ponencia noutras diferentes institu-
cións e, sobre todo, con fondos lazos persoais, e investigador -tan esplendidamente bo
como en tantos outros eidos da nosa cultura- que nos deixou traballos sobre os mare-
antes da súa ben amada cidade. E aí, precisamente, en Pontevedra, a gran vila mari-
ñeira de antano, situouse a celebración das xornadas, deixando un día para traballar
na illa que vixía a bocana da súa ría, o baluarte de Ons. As datas do mesmo foron os
días 10-12 de xullo de 1997. Invitouse a especialistas de toda España, incluídas, como
non podía ser menos, Baleares e Canarias, de Portugal, de Francia, dos EE.UU., de
Suecia... Acudiron os que puideron, e xustificaron a súa ausencia os poucos imposibi-
litados de facelo, facilitando mesmo nomes de colegas interesados en participar. E
transcorreron os días traballando conxuntamente os especialistas e un público novel
interesadísimo sobre case tódolos aspectos relacionados co mundo mariñeiro, desde
unha análise da obra do profesor Filgueira ó estudio da familia, do traballo no mar,
11

12. dos coñecementos empíricos, das crenzas, da relixiosidade, da arte popular, da muse-
alización deste tipo de vida e cultura, da exposición etnográfica como punto de refe-
rencia comparativo de comunidades afastadas, de prácticas de pesca xa desaparecidas
aquí, pero aínda vivas –posiblemente por pouco tempo- nas costas portuguesas, ou do
papel da muller nas fábricas de conserva ata a territorialidade nos esquemas mentais
dos pescadores.
O noso desexo inicial de converter Pontevedra nun foro de debate e posta a pun-
to das diferentes vías de penetración antropolóxica nos eidos do mar resultou comple-
tamente satisfactorio; pero un simposio non remata ata que as actas, a transcrición do
que nel se dixo, sae á luz e se pon a disposición de todos. Isto sucede precisamente ago-
ra, e facemos votos para que, unha vez na rúa, se esperten novas ansias e vocacións
investigadoras que decidan marca-la derrota, seguindo o ronsel que aquí se trazou.
Non podemos rematar sen deixar constancia do noso agradecemento ó Instituto
de Bacharelato “Torrente Ballester” de Pontevedra pola desinteresada e total cesión
das súas instalacións para a celebración das sesións de traballo. Igualmente debemos
lembrar aquí ó Museo de Pontevedra, do que D. Xosé foi alma mater, e onde, loxica-
mente, se celebrou a sesión de clausura, acto que contou coa presencia do Excmo. Sr.
Casares Mouriño, actual Presidente do Consello da Cultura Galega, a quen lle agra-
decemos as súas verbas. O persoal do Consello xogou un papel transcendental desde a
preparación e desenvolvemento das actividades ata as correccións lingüísticas dos tex-
tos, os cales, seguindo a praxe habitual desta Ponencia, aparecen na lingua orixinal po-
la que optaron os diferentes autores. Para todos vaian, outra volta, as nosas gracias.
Antonio Fraguas Fraguas. Presidente
Francisco Calo Lourido. Coordinador
12

13. INAUGURACIÓN DO SIMPOSIO
Antonio Fraguas Fraguas
DON XOSÉ FERNANDO FILGUEIRA VALVERDE
Imos facer unha presentación dun ilustre pontevedrés que pasou día a día, pri-
meiro aprendendo e logo ensinando, pero sempre traballando. Un rapaz moi intelixen-
te, seu pai era ilustre médico e un grande humanista; el, fillo único, acompañaba a seu
pai ós parladoiros de moi sabios homes.
En silencio e sempre moi respectuoso con todos, atento ós dicires de homes tan
ilustres como eran Caballero, catedrático e director do Instituto Xeral e Técnico de Pon-
tevedra, único en toda a provincia; Landín Tobío, ilustre avogado, director do Diario de
Pontevedra e director da Escola Normal. Valioso parladoiro onde Xosé Fernando, sen-
tado ó lado de seu pai, escoitaba e aprendía. Ansioso de saber, de volta para a casa e na
casa requiría algunha explicación a cousas das que no parladoiro se comentaran. E, con
moito gusto, seu pai poñía en claro as dúbidas que lle expoñía. Por ser rapaz dunha me-
moria extraordinaria foi almacenando saberes dos que dispuña en todo momento.
No Instituto foi un alumno distinguido; eu coñecino cando vin estudiar por ofi-
cial en terceiro ano; el, algo máis novo ca min, levaba dianteira; Filgueira xa estudiaba
cuarto cando eu estaba en terceiro.
Entrou na Universidade de Santiago no ano 1923 e alí, o 12 de outubro, un gru-
po de escolantes da Facultade de Filosofía e Letras foron de visita académica á Casa
Grande de Ortoño, onde Rosalía pasou os dez primeiros anos da súa vida. Tal lem-
branza, cargada de emoción, e tal data foi a sinalada para a fundación do Seminario de
Estudos Galegos. Sen sabelo, un grupo de amigos do Instituto de Pontevedra fundámo-
la Sociedade da Lingua. Coincidencias de ansias por traballar polas cousas de Galicia.
Ó chegar á facultade Sebastián González García-Paz, o meu grande amigo, por indica-
ción de D. Antonio Losada Diéguez fomos traballar ó Seminario, do que xa era presi-
dente D. Salvador Cabeza de León.
Xosé Fernando era o que máis traballaba, era o que facía as notas para a prensa,
organizaba o intercambio, e preparou a publicación de Arquivos, onde se inclúe o seu
traballo sobre os maios.
No ano 1933 fai, coma min, os Cursos de Selección en Madrid, e pouco despois
opositou a cátedras e gañou a praza en Barcelona, de onde veu trasladado a Lugo e de
Lugo para Pontevedra, cidade onde se xubilou.
13

14. Por ningunha cousa quixo saír de Pontevedra, negouse a ser catedrático de Lin-
gua e Literatura Galegas na Universidade de Santiago, para vence-la negativa dixéron-
lle que podía desempeña-los cargos que tiña en Pontevedra pero non o convenceron;
respondeu, entre outras razóns, que había moito que facer en Pontevedra. Aquí tiña o
Instituto e o Museo, os dous centros de máis traballo. Preocupoulle sempre a cidade, só
por iso lle agradou ser alcalde. Interesouse polo que podemos chama-los suplementos
do Instituto: viaxes e coro; e no Museo polos proxectos como a obra magna de D. Cas-
to Sampedro, que era preciso continuar, e D. Xosé Fernando foi ese discípulo que aca-
bou revalorizando traballos e desenvolvendo proxectos de D. Casto. Endexamais des-
cansou. Filgueira, volvemos dicir, traballou noite e día; foi prosista e poeta, historiador
e arqueólogo; escribiu e publicou miles de artigos, máis de medio millar de libros e fo-
lletos, pronunciou tamén un milleiro de conferencias, que tiveron lugar en tódalas re-
xións españolas, en Portugal, Alemaña, Suíza, Italia, Francia e Inglaterra, e en Améri-
ca en Venezuela, lugares que eu recordo.
Foi nomeado Dr. Honoris Causa polas Universidades de Vigo e Santiago, asis-
tiu a centros de congresos de tódalas preocupacións do Saber humano, tanto da terra
coma do mar. D. Xosé Fernando Filgueira Valverde foi un dos grandes sabios que ti-
vo Galicia.
En lembranza e ó redor da súa personalidade comeza este Simposio de saberes
mariñeiros, amparo de lembranzas de murmurios que cantan as ondas do mar.
14

15. NOVO ACHEGAMENTO Á OBRA DE DON XOSÉ
FILGUEIRA VALVERDE: PONTEVEDRA E O MAR
Xosé Manuel González Reboredo
Ponencia de Antropoloxía Cultural do CCG
Sección de Etnografía do Instituto de Estudios Galegos “P. Sarmiento”
1. INTRODUCCIÓN
A presencia de Galicia e de investigadores galegos nas grandes sínteses de An-
tropoloxía feitas en Europa ou en América é realmente microscópica ou nula. Isto non
é de estrañar se temos en conta que a antropoloxía española, na que se nos adoita en-
marcar sen apreciar matices, tampouco está intensamente representada nese tipo de
obras. Como exemplo, entre outros, podemos tomar o Diccionario de Etnología y An-
tropología dirixido por P. Bonté e M. Izard, publicado no orixinal francés en 1991 e tra-
ducido ó español en 19961. Un percorrido de urxencia polo mesmo permitiunos contar
un total de 231 colaboradores, cunha abafante maioría dos franceses, o que resulta ló-
xico pola procedencia da obra; pero, xunto con eles, tamén aparecen investigadores
doutras nacionalidades e estados. Mentres Gran Bretaña está representada por 12 cola-
boradores, Canadá por 11, EE.UU. por 10, Brasil por 4, Italia por 3, ou Bélxica, Portu-
gal e Alemaña por 2, España figura cun único colaborador, xunto con países como Bur-
kina Faso, Camerún, Suíza, Malasia ou a India. Escuálida representación que inmedia-
tamente nos fai sospeitar que Galicia non só non figura con algún representante, senón
que nin sequera é citada unha soa vez ó longo do texto. En definitiva, para calquera es-
tudiante ou licenciado en Antropoloxía que, dentro ou fóra das nosas fronteiras, acuda
a esta básica obra de consulta, Galicia non existe como lugar onde se desenvolva unha
investigación antropolóxica de relevo.
Podería argumentarse que o Diccionario mencionado é unha obra na que se ten-
de a falar de grandes áreas culturais e xeográficas máis que de países concretos. De tó-
dolos xeitos esa nula presencia da nosa terra segue a ser manifesta cando consultamos
algunha obra de publicación recente na que se aborda un tema tan interesante para nós,
e tan candente na Galicia actual e pasada, como a etnicidade e o nacionalismo. Efecti-
vamente, o investigador T. H. Eriksen, un especialista noruegués de contrastada sol-
vencia, autor dunha destacada obra sobre o asunto, non cita nin unha vez a Galicia no
seu texto2.
1
P. BONTÉ e M. IZARD (eds.): Diccionario de Etnología y Antropología. Madrid, Akal, 1976.
2
Th. HYLLAND ERIKSEN: Ethnicity & Nationalism. London, Pluto Press; Colorado, Boulder, 1993.
15

16. Máis fortuna poderá te-lo lector se acode a obras de síntese editadas en España.
O Diccionario histórico de la Antropología española, dirixido por C. Ortiz García e L.
A. Sánchez Gómez e editado polo CSIC3, inclúe unha boa lista de etnógrafos e institu-
cións da Galicia do s. XIX e primeira parte do XX. Pero tamén aquí atopamos algun-
has lagoas que son de lamentar nunha obra que pretende ser unha recompilación da an-
tropoloxía hispana –entendida lato sensu– dende as súas orixes ata tempos recentes. É,
por exemplo, mágoa que non se dedicasen aquí unhas liñas, cando menos, á sociedade
“El Folklore Gallego”, fundada na Coruña en 1883, ou tamén que se omitise algún et-
nógrafo, como o noso benquerido D. Antonio Fraguas.
Afastada da Universidade durante décadas, semella que a Antropoloxía en Gali-
cia e feita por galegos (o mesmo que as súas irmás, o Folclore, a Etnografía e a Etno-
loxía) non produciu nada de especial relevancia, ou os seus cultivadores non merece-
ron destacada atención por parte dos grandes santuarios da fe antropolóxica. Mais, de
fronteiras para dentro, todos sabemos que, a partir especialmente do s. XIX, Galicia
contou cunha manchea de investigadores nestes eidos, movidos as máis das veces po-
lo amor á terra e polo entusiasmo que por unha profesionalidade ó servicio de institu-
cións de ensino ou investigación. ¿Por que logo esta cativa presencia nos foros inter-
nacionais? ¿Será que os nosos etnógrafos, folcloristas e antropólogos non investigaron
algo que merecese a pena? É posible que así sexa para aqueles que se moven en pará-
metros teóricos ou técnicas de achegamento ó obxecto de estudio distantes dos que se
manexaron na nosa terra. Tamén é posible que esta nosa “pequena tradición” carecese
dunha axeitada difusión que permitise dar a coñecer de maneira intensa os seus escri-
tos máis alá das nosas fronteiras –lembro, con respecto a isto, que hai poucos anos, du-
rante un Simposio dedicado a F. Bouza-Brey, unha investigadora non galega pregun-
toume quén era “ese señor”–. Fose polo que fose, o certo é que nós temos hoxe unha
dobre obriga moral e intelectual. Por unha banda temos que esforzarnos por estudia-los
antecedentes da nosa disciplina en Galicia, tratando de que eses antecedentes sexan co-
ñecidos máis alá de Pedrafita, canto máis alá mellor (recorrendo, mesmo, a intentar es-
cribir en publicacións estranxeiras e nos idiomas máis usuais nelas)4; por outra é pre-
ciso construír en Galicia unha investigación antropolóxica cada vez máis rigorosa, fa-
cendo as cousas nós sen que veñan facérnolas os de fóra (ou algún de aquí con
mentalidade “foránea”), reclamando para iso a colaboración das autoridades na poten-
ciación deste tipo de estudios e esforzándonos por elaborar unha antropoloxía verda-
deiramente “nosa”, unha antropoloxía at home sen complexos nin mimetismos aplica-
dos mecanicamente.
As xa longas consideracións iniciais que acabamos de facer a xeito de insinua-
ción perseguen un fin que cremos de interese neste simposio. É este o de chama-la aten-
ción sobre unha desas figuras do noso pasado á que este encontro está dedicado, inten-
3
C. ORTIZ GARCÍA e L. A. SÁNCHEZ GÓMEZ (eds.): Diccionario histórico de la Antropología es-
pañola. Madrid, CSIC, 1994.
4
Neste sentido son de destacar algunhas propostas recollidas en J. R. LLOBERA: La identidad de la An-
tropología. Barcelona, Anagrama, 1990, p. 123-124.
16

17. tando unha nova lectura da súa producción etnohistórica, bastante descoñecida noutras
terras. Referímonos, por suposto, a don Xosé Filgueira Valverde, erudito de variados sa-
beres e home que serviu á cultura galega ó longo dunha dilatada vida. Comezaremos o
noso achegamento facendo unha serie de consideracións xerais sobre a etnografía gale-
ga da primeira metade deste século, época de formación e consolidación de don Xosé,
pasando logo a analizar algún dos seus escritos máis polo miúdo.
2. A ESCOLA ETNOGRÁFICA GALEGA DA PRIMEIRA METADE
DO SÉCULO XX
Galicia coñeceu a eclosión dunha importante xeración de estudiosos a finais dos
anos dez e comezos dos vinte do presente século. Nacidos á vida intelectual nun mo-
mento de definición do galeguismo da preguerra civil –que creou movementos como o
das Irmandades da Fala, que aglutinou a varias figuras na chamada Xeración Nós e que,
en definitiva, deu lugar a unha institución de grande importancia científica e cultural, o
Seminario de Estudos Galegos–, todos eles van ter unha concepción unitaria dos estu-
dios que daquela se chamaban de Etnografía ou de Folclore, reservando o termo Antro-
poloxía para a Antropoloxía Física. Vicente Risco, Fermín Bouza-Brey, Xaquín Loren-
zo Fernández, Xosé Ramón Fernández Oxea, A. Fraguas Fraguas, X. Filgueira Valver-
de, os irmáns Carré Alvarellos e, algo máis tarde, X. Taboada Chivite son algúns nomes
deste grupo que deben figurar na historia dos estudios etnográficos ou etnohistóricos de
Galicia. Dalgún en particular e de todos en xeral ocupáronse diversos estudiosos en tem-
pos recentes, e nós mesmo temos estudiado a producción e conceptualizacións baralla-
das por eles en varios traballos5. Pero non quero deixar de abordar de novo este asunto
5 Entre os diversos escritos dedicados ó asunto destacámo-los seguintes:
M. MANDIANES: “Folklore, Etnografía y Etnología en Galicia”. En A. AGUIRRE (ed.): Historia de
la Antropología española. Barcelona, Boixareu, 1992, p. 57 e ss.
X. RODRÍGUEZ CAMPOS: “La Etnografía clásica en Galicia: ideas y proyectos”. En VV.AA.: An-
tropología de los pueblos de España.. Madrid, Gredos, 1991, p. 99 e ss.
—————— “Cultura e experiencia humana na Antropoloxía romántica de Galicia”. Actas do Sim-
posio de Antropoloxía “In memoriam Fermín Bouza Brey”. Santiago, Consello da Cultura Galega, 1994,
p. 41 e ss.
X. M. VÁZQUEZ VARELA: “A Etnografía na obra de Fermín Bouza-Brey: un pasado con futuro”. Ac-
tas do Simposio de Antropoloxía “In memoriam Fermín Bouza Brey”. Santiago, Consello da Cultura Ga-
lega, 1994, p. 49 e ss.
No que se refire ós nosos traballos sobre esta temática, son os que seguen:
X. M. GONZÁLEZ REBOREDO: “Elementos de identidade nos historiadores e etnógrafos galegos da
primeira metade do século XX”. Actas do Simposio Internacional de Antropoloxía Identidade e Territorio.
Santiago, Consello da Cultura Galega, 1990, p. 215 e ss.
————— “Xesús Taboada Chivite etnógrafo”. Actas do Simposio de Antropoloxía “Lindeiros da
galeguidade II”. Santiago, Consello da Cultura Galega, 1993, p. 15 e ss.
————— “Fermín Bouza-Brey, etnógrafo e folklorista”. Actas do Simposio de Antropoloxía “In me-
moriam Fermín Bouza Brey”. Santiago, Consello da Cultura Galega 1994, p. 25 e ss.
————— “Vicente Risco e a Antropoloxía galega”. Congreso Vicente Risco. Santiago, Xunta de Ga-
licia, 1995, p. 235 e ss.
17

18. de maneira sintética, acudindo para comezar a verbas propias referidas a don Vicente
Risco, extensibles ó noso homenaxeado e demais nomes antes citados:
... él y los demás etnógrafos de su tiempo compartían creencias
como la de que la Etnografía es no solamente un saber específico, si-
no también una disciplina al servicio de la reconstrución de pasado,
por lo que el historicismo es cuestión recurrente en sus escritos y la
historia conjetural una constante a la búsqueda de horizontes históri-
co-culturales que justifiquen los datos manejados. Asumían todos –o
casi todos–, además, un credo ideológico sustentado en el dogma de
que Galicia es un país con peculiaridades físicas y culturales bien de-
finidas, distintivas, dentro de un marco más amplio de civilización eu-
ropeo-occidental de orientación atlántica, a pesar de las imposiciones
foráneas que alejaron a los gallegos de este su universo «natural». Es-
taban, asimismo, influidos por un idealismo romántico en las interpre-
taciones generales, pero mezclado con un positivismo que les inclina-
ba a clasificar los fenómenos culturales como «hechos» más o menos
objetivables, comparables y aislables de su contexto, del mismo modo
que el químico puede aislar un elemento del complejo en que está in-
cluído naturalmente (el oxígeno del agua, por ejemplo). Desde el pun-
to de vista de las técnicas de trabajo de campo, combinaron en desi-
guales dosis, según la disponibilidad, la información escrita, el dato
obtenido directamente y aquel otro dato procedente de informes de in-
termediarios, como las respuestas a cuestionarios. Les interesaban mu-
cho las “cosas” y solamente de manera secundaria los “procesos” o
el contexto amplio y sincrónico en que aquéllas se incardinan, por lo
que buscaban respuestas genéricas y no se recreaban (salvo en aspec-
tos como la literatura oral porque ésta era para ellos un documento)
copiando verbalizaciones nativas... Se preocupaban por la forma y la
comparación de formas, y se sentían atraidos por el dato más o menos
insólito y original, o pretendidamente original. Estaban obsesionados
por la pérdida de manifestaciones culturales del pueblo y trataban afa-
nosamente de registrarlas antes de su desaparición. La cultura para
ellos, en definitiva, aunque resida en la mente humana, se muestra en
“objetos”, en “cosas” (una cantiga, un refrán, un carro, una fiesta, un
————— “A obra etnográfica de D. Xaquín Lorenzo Fernández”. Tecnoloxía tradicional: Dimen-
sión patrimonial e valoración antropolóxica. Actas do Simposio Internacional In Memoriam Xaquín Lo-
renzo. Santiago, Consello da Cultura Galega, 1996, p. 21 e ss.
————— La construcción del texto etnográfico a través de dos autores. Santiago, Instituto P. Sar-
miento de Estudios Gallegos (CSIC), MCMXCVI.
————— “Notas para una historia de la Antropología en Galicia”. Actas del II Congreso de Histo-
ria de la Antropología Española. Badaxoz, Asociación de Psicología de Extremadura, 1996, p. 707 e ss.
18

19. santuario, una leyenda...), las cuales son reflejo de un sentimiento pe-
culiar plural, pero con un número limitado de variantes que pueden ser
tipificadas y clasificadas porque la unidad de las culturas particulares
es premisa inevitable al admitir la existencia de un alma o “psique”
colectiva y diferenciadora de los pueblos6.
Os principios que acabamos de citar, moi vinculados a certas formas historicis-
tas que presentou a Etnoloxía e o Folclore en Europa e na Península, presentan diver-
sos matices segundo os autores, e mesmo segundo os estadios polos que pasa a súa pro-
ducción. Mais, na maior parte da literatura etnográfica galega que vai de 1923 ata os
anos setenta –con prolongación ata o presente nalgún caso concreto–, moitos deles son
unha constante omnipresente. A Etnografía, ou tamén o Folclore, é un saber subordi-
nado á Historia, á reconstrucción dun pasado que, en boa parte, aínda pervive agacha-
do na tradición oral. Resulta por iso evidente que os nosos etnógrafos se achegasen á
tradición histórico-cultural centroeuropea e, pola contra, se mantiveran á marxe da na-
cente Antropoloxía social cultivada esencialmente polos británicos, mais tamén con ini-
ciadores e continuadores en Francia. Como temos indicado en máis dunha ocasión, o
esforzo dos nosos etnógrafos céntrase fundamentalmente en recompilar e reconstruír,
non en explicar ou interpretar, aínda que poidamos admiti-la reconstrucción como un-
ha forma de explicación. Con esta postura non resulta raro que Historia e Etnografía
vaian da man en moitos traballos, que o achegamento histórico teña unha clara tintura
“étnica” e que o investigador tome documentos do pasado e testemuños etnográficos do
presente –ou do pasado-próximo vivo na mente dos máis vellos– para descubri-las sin-
gularidades do noso pobo e as posibles relacións de afinidade xenética ou formal con
outros pobos da nosa área de civilización. Se algún estudioso do desenvolvemento da
Antropoloxía hispana afirma que este tipo de discurso, baseado na identidade, está moi
afastado do discurso científico, máis , hai que entender esta crítica, ó noso xuízo, como
unha crítica ás consecuencias que esta óptica pode traer consigo, é dicir, ás instrumen-
talizacións que se poidan facer dos datos presentados e da análise dos mesmos, ou da
súa presentación descritivista; pero non cremos acertado deducir disto que os nosos et-
nógrafos careceron de rigor á hora de aplicar un método que, aínda tendo importantes
deficiencias, non peca de moito menos “obxectivo” ca outros dos desenvolvidos nou-
tras correntes polos mesmos tempos. Pois, se acusamos ós nosos etnógrafos e historia-
dores de manipuladores dos datos en función das súas crenzas particularistas, ¿non po-
deriamos acusar tamén, por exemplo, á Antropoloxía británica de estar vinculada a un
fenómeno tan extra-científico como é o colonialismo?
Partindo do principio de que toda antropoloxía, ou etnografía, é en boa medida
unha interpretación, ¿por que non admitir que esa interpretación pode xogar nun amplo
6
X. M. GONZÁLEZ REBOREDO: La construción del texto etnográfico..., op. cit., p. 21.
7
Sobre esta perspectiva ver, por exemplo, J. PRAT: “Historia. Estudio introductorio”. En VV.AA.: An-
tropología de los pueblos de España. Madrid, Gredos, 1991, p. 13 e ss.
19

20. abano de posibilidades que van dende a identidade ata o universalismo? Á fin e ó cabo,
se os homes son por unha banda iguais e todos participan de elementos comúns (lin-
guaxe, cultura, sociedade...), por outra non podemos negar que as concrecións en que
se manifesta esa unidade son plurais e diversas (linguas diferentes, estructuras sociais
distintas, crenzas e valores contrapostos...). Dende esta perspectiva, tanto ten que o in-
vestigador elabore un discurso identitario ou un discurso universalista. Os dous dan
conta de aspectos tan fundamentais do home como son a unidade do xénero humano e
a pluralidade en que se manifesta. Establecer pontes entre unha e outra concepción é la-
bor non só recomendable, senón tamén necesario, fuxindo así de particularismos radi-
cais; criticar certas maneiras de recompila-los datos de campo, de seleccionalos e de in-
terpretalos tamén é algo positivo. Mais negar que dende a identidade se pode construír
un discurso antropolóxico coherente, mesmo creativo, parece ser unha hipercrítica esa-
xerada. Os galegos aprendemos dos etnógrafos/historiadores aquí citados unha cousa
antropoloxicamente aceptable e non censurable culturalmente: deducimos o que era ser
galegos polo que eles nos dixeron ou pola maneira que tiveron de interpreta-los trazos
de cultura que estudiaron. A nosa tradición, neste sentido, non foi precisamente inven-
tada, senón recomposta e readaptada a unha nova esfera sociocultural. O mesmo suce-
deu noutras terras peninsulares e europeas, algunhas tan afastadas como Noruega, on-
de tamén unha nacente burguesía comezou a mirar para o mundo rural, atopando nel as
chaves dunha identidade emerxente8.
Calquera pode aducir que esa pretendida identidade é un constructo baseado
máis nos prexuízos ideolóxicos que nunha interpretación seria dos feitos. Á fin e ó ca-
bo, sería moi doado atopar numerosísimos elementos en Galicia, en Cataluña, en Bre-
taña, en Castela, en Noruega, etc. que non se diferencian dos presentes noutros pobos;
mesmo sería posible atopar dentro da propia Galicia fondas desemellanzas. Todo isto
era sabido polos nosos etnógrafos, pero non é impedimento para que se preguntasen por
que, a final de contas, sempre hai un complexo de trazos culturais que son vivenciados
globalmente como algo diferencial de cada pobo, tanto para os seus compoñentes co-
mo para os alleos. Nun recente achegamento a Vicente Risco, debido a J. L. Varela, apa-
rece citada unha carta deste ilustre etnógrafo e pensador galego na que se fai eco da te-
oría de que o popular é sempre unha reproducción do elaborado pola cultura superior
(a “Gran Tradición” como diría Redfield); mais Risco en seguida matiza este principio
xenérico da maneira seguinte:
“... mientras Ortega, comentando el mismo hecho, decía que lo
único verdaderamente popular, en materia de indumentaria, es el an-
drajo. Pero el andrajo es universal, y el traje bávaro se distingue del
gallego. El chambergo bávaro es del s. XVIII, el pucho de lá del XV
y la montera posiblemente del XIV. Algo hay, pues, de diferente en lo
8
O exemplo de Noruega tomámolo da xa citada obra de T. H. ERIKSEN: Ethnicity & Nationalism,
p. 101 e ss.
20

21. popular. El espíritu popular no produce, sino que reproduce. Ahora
bien, produce algunas formas, otras las rechaza. ¿Por qué?”9.
As verbas de don Vicente, que conducen no seu caso a un diferencialismo histo-
ricista, son aplicables a tódolos etnógrafos galegos dos que estamos a falar, e tamén a
don Xosé Filgueira Valverde. Como veremos a continuación, don Xosé, sen teoriza-
cións previas, sen insistir en diferencialismos forzados, vai elaborar traballos que po-
deriamos clasificar na Etnohistoria e nos que debuxa un cadro de singularidade ponte-
vedresa a partir de datos que, illadamente, poderían corresponder a calquera outra lo-
calidade, mais en conxunto xeran unha visión de pontevedresismo e de galeguismo
indiscutibles.
3. PONTEVEDRA E O MAR
O profesor Filgueira deixounos algún escrito en que se comporta como etnógra-
fo, no que fai o que poderiamos chamar “etnografía tradicional” para distinguila da et-
nografía derivada da tan manida “observación participante”. Un exemplo pode se-lo tra-
ballo dedicado á festa dos Maios, publicado no ano 1927. Del ocupámonos noutras oca-
sións e non imos insistir nos seus contidos por estar en grande parte afastado da cultura
mariñeira10. Falaremos polo miúdo dalgún no que Pontevedra e o mar son protagonis-
tas destacados, e no que o pasado histórico ocupa un lugar central.
No ano 1946 publica don Xosé o libro Archivo de Mareantes11. Trátase funda-
mentalmente dun inventario de toda a documentación referida ó vello gremio ponteve-
drés dos mareantes, que se gardaba e garda no Museo de Pontevedra. Pero o inventario
documental vai precedido dun estudio introductorio que ocupa as primeiras 75 páxinas
e que centrará o noso interese.
Unha primeira cuestión a mencionar de maneira xeral é que don Xosé trata de
evocarnos o que era o arrabalde da Moureira e o citado gremio pontevedrés en tempos
pasados, valéndose principalmente de documentación de arquivo e de tradicións e res-
tos materiais, pero tamén fai un esforzo para amosar que a vinculación de Pontevedra
ó mar non desapareceu de todo no presente século, malia a perda de capacidade por-
tuaria por razóns naturais e culturais. Xa no primeiro capítulo, dedicado a “Pontevedra
9
J. L. VARELA: “Sociedade e cultura xermanas en Risco”. Congreso Vicente Risco. Santiago, Xunta de
Galicia, 1995, p. 255 e ss. As frases en cursiva estaban en alemán na carta orixinal de Risco, mais nós in-
cluímo-la traducción ó castelán que fai J. L. Varela para facilita-la comprensión do lector que non coñeza
a lingua xermana.
10
X. M. GONZÁLEZ REBOREDO: “Achegamento á obra etnográfica de D. Xosé Filgueira Valverde”.
Actas do III Congreso de Historia da Antropoloxía e Antropoloxía Aplicada, Santiago, Instituto de Estu-
dios Galegos, 1997. Vol. 1, p. 19 e ss. Tamén se pode ver unha versión da nosa interpretación deste escri-
to de don Xosé na nosa colaboración titulada “O home e o erudito” e publicada en: Primeiro Nadal sen Fil-
gueira. A Coruña, Hércules de Ediciones, 1996.
11
J. FILGUEIRA VALVERDE: Archivo de Mareantes. Pontevedra, Museo de Pontevedra, MCMXLVI.
21

22. y las riquezas del mar” (pp. 1-7), advírtenos que en 1904 aínda contaba a vila do Lérez
“con treinta y siete xeitos,que producían unas noventa y dos mil quinientas pesetas
anuales, en total; siete jábegas, con un producto de setenta mil; veinte chinchorros, con
cincuenta mil, y seis trabuquetes, con cuarenta y cinco mil...” (p. 5). Esta presencia dos
pontevedreses nas actividades pesqueiras seguía, segundo o autor, nos tempos en que
redacta o traballo, por moito que a Moureira tivese xa daquela perdida boa parte da súa
faciana mariñeira.
Convén destacar que o profesor Filgueira establece unha continuidade entre o pa-
sado, que el primordialmente estudia, e o presente, nun documentado intento de amo-
sar que a tradición non morreu totalmente en Pontevedra. Esta mesma actitude pode-
mos atopala noutra obra súa posterior, El Corpus viejo de Pontevedra, publicada no ano
197412; tamén aquí don Xosé trata de poñer de manifesto que o Corpus aínda conserva
curiosas pegadas gremiais que lembran tempos pasados. Calquera lector destes traba-
llos ten a impresión de que Pontevedra segue a manter, encistado aquí ou acolá, o tes-
temuño de vellas tradicións. O feito, ó noso modo de ver, ten unha certa importancia e
require, en consecuencia, unha explicación. ¿Por que ese afán implícito de mirármonos
no espello do pasado?
Unha primeira explicación, a máis elemental, xorde do feito de que don Xosé se
enmarca, como antes dixemos, nunha tradición historicista na que o pasado serve de so-
porte e de explicación de cousas do presente. Un pasado que, para el e para os seus
compañeiros de escola, non morre de todo para o home, como diría Fustel de Coulan-
ges. Pero, afondado máis na mentalidade do noso persoeiro a partir do conxunto da súa
obra, podemos deducir facilmente que para el Galicia chegara en tempos idos a un equi-
librio entre os distintos compoñentes sociais que permitiu o mantemento dunha esencia
galega ó longo dos séculos. Non importa que a dependencia política dos reis de Caste-
la fora intensa; o que realmente lle importa é recalcar que os galegos, mesmo nesa si-
tuación, souberon manter tradicións, constituír corporacións e chegar a unha situación
de complementariedade entre os distintos grupos sociais. En resumo, para o profesor
Filgueira Galicia conservou ata o século XIX un conglomerado sociocultural que favo-
receu a pervivencia dunha personalidade específica. A chegada de novas ideas, proce-
dentes dun “novo réxime” que se implanta paseniñamente dende esas datas, vai ir me-
tendo no trasteiro ese mundo idealizado na súa mente, aínda que a tradición, resistente
a desaparecer, sobreviva en íntimos recunchos da vida local pontevedresa. Xa o profe-
sor X. R. Barreiro Fernández, que se ocupou recentemente da figura do noso homena-
xeado, destacou que tanto el coma os demais compoñentes do “Seminario de Estudos
Galegos” respondían ó seguinte compromiso intelectual:
“Moi lonxe das taxonomías sociolóxicas que empezaban a circular por Europa no
seu tempo, nun proceso de idealización simplifican a diversidade social a través do con-
cepto cultural da etnia. A etnia, ou pobo, é o suxeito depositario e xerador da específica
12
J. FILGUEIRA VALVERDE: “El Corpus viejo de Pontevedra”. El Museo de Pontevedra. Pontevedra.
Tomo XXIX (1974), p. 259 e ss.
22

23. cultura galega. O pobo está formado por labregos e mariñeiros, artesáns e menestrais,
cregos e fidalgos; e todos eles, aínda que con funcións e estados diferenciados, consti-
túen unha unidade cultural solidamente integrada. Esta convivencia secular, de tensións
minimizadas pola cohesión íntima da pertenza á propia cultura, é o que chamamos pax
gallaica, modelo idealizado da sociedade galega que se mantén inalterable ata o século
XIX”13.
Estamos, sen dúbida, ante unha proposta romántica que dirixe as miradas á his-
toria para atopar uns ideais que, se ben non se poden resucitar integramente no presen-
te, poden servir para consolidar unha identidade galega –ou pontevedresa neste caso–
baseada nese mundo ido. Esa sensación de equilibrio ideal maniféstase, na nosa opi-
nión, mesmo nas descricións que nos fai da cidade de Pontevedra e do barrio mariñeiro
da Moureira no capítulo segundo, titulado “La Moureira, arrabal marinero de Ponteve-
dra” (pp. 9-13). Aquí distingue, primeiramente, os dous grandes sectores en que se di-
vidía a vella Pontevedra: “el núcleo eclesiástico y mercantil, de murallas adentro; la «vi-
lla» itineraria y el Arrabal, por antonomasia, la «Moureira» de los pescadores” (p. 9).
Mais non atopamos na lectura de todo este capítulo, nin nos outros, nada importante que
nos fale de antagonismos insalvables, de “loitas de clase” ou conflictos tan habituais
noutros historiadores e mesmo antropólogos. Despois de nos dar unha coherente inter-
pretación etimolóxica do topónimo Moureira, que relaciona co latín «muria», compo-
ñente de «sale muria», é dicir, salmoira (moi vinculada á conservación do peixe), don
Xosé emprende a tarefa de debuxar un fermoso cadro de como eran a vila e o arrabal-
de antano. A dicotomía abaixo/arriba é utilizada topograficamente, pero tamén retorica-
mente, para delimitar ámbolos compoñentes do conxunto urbano da maneira seguinte:
“En lo alto, dominando y protegiendo el Arrabal, la iglesia de
Santa María, y los palacios arzobispales, sobre un otero, donde en la
época romana había estado el foro y donde radicaban las torres mayo-
res de la muralla... Abajo, los hogares marineros, cuyas ventanas se
abrían sobre el mar, tendían, aguas adentro, los tentáculos de sus peira-
os, con escalera central y alas laterales para la descarga. Cada uno de
estos muelles caseros, familiares, era sede de una de aquellas comuni-
dades de trabajo que fueron los cercos. El «cerco» llevaba muchas ve-
ces el nombre del «peirao» donde se constituía...” (p. 11).
Como se pode apreciar lendo o conxunto do escrito, non hai na descrición, da que
demos unha pequena mostra, cousa que apunte cara a enfrontamentos graves, que faga
pensar que entre ese “arriba” vilego, eclesiástico e señorial, e ese “abaixo” mariñeiro e
gremial exista tensión que chegue máis alá dalgunhas rifas xudiciais ou enfrontamentos
13
X. R. BARREIRO FERNÁNDEZ: “Historiador de Galicia”. En Primeiro Nadal sen Filgueira. A Co-
ruña, Hércules de Ediciones, 1996, p. 31.
23

24. por cuestións de prevalecencia e protocolo. Estamos ante un deseño consciente desa ci-
tada pax galaica na súa versión de pax pontevedresa, reforzada por unha plurisecular
delimitación de espacios e competencias: no Arrabalde só podían vivi-los que do mar se
sustentaban, como indican as Ordenanzas de 1557, citadas por don Xosé. El mesmo
completa esta descrición intriducíndose no texto ó final do capítulo para confirmar esa
visión da que estamos falando. Velaquí as súas significativas palabas:
“Tal fue el barrio pescador de Pontevedra, cuyos moradores, vi-
viendo la cristiana y equitativa economía comunal de los cercos, des-
conocieron tanto la opulencia como la pobreza, y prefirieron, con arro-
gancia marinera, mejor que vivir ostentosamente, empeñarse en la obra
colectiva de una colosal iglesia” (p. 13).
Trala descrición dos espacios físicos ocupados polo Arrabalde, segue o estudio
cun capítulo III, titulado “Los orígenes del Arrabal y la formación del gremio” (p. 15-
23), no que atopamos en plena acción o método historicista para buscar en tempos re-
motos as orixes do barrio e dos mareantes. Seguindo unha moda moi acorde coa esco-
la en que don Xosé se enmarca, mergulla o autor no pasado afastado, detectando restos
arqueolóxicos galaico-romanos e mesmo alusións das fontes clásicas que permiten ase-
gurar “... la existencia de una población protohistórica que adquirió amplio desarrollo
en la época romana...” (p. 16). Tamén acode ós restos do que el chama “mitoloxía po-
pular”, é dicir, á tradición oral pontevedresa, que conserva catro destes mitos ós que el
presta atención: O «Urco», «As tres irmás», as «Lavandeiras» e o «Teucro». Non po-
demos facer un comentario polo miúdo do que o noso autor di destas lendas locais. Pe-
ro si procede insistir en que esta fusión do pasado arqueolóxico co presente etnográfi-
co é unha práctica moi común na etnografía historicista, que acepta as tradicións do pre-
sente como ecos ou supervivencias doutros tempos, como documentos que persisten na
memoria colectiva. O feito de que o cetro levado polo Vigairo dos mareantes se chame
“O Teucro” e que se conserve a tradición de que Pontevedra foi fundada por este heroe
clásico non é, para o profesor Filgueira, máis que unha substitución a partir do Rena-
cemento dunha máis vella crenza que tiña a súa orixe no culto a Hércules, quen está re-
presentado precisamente no citado cetro dos mareantes. Como bo practicante do méto-
do de investigación baseado na posibilidade de distinguir diversos estratos temporais
mediante a combinación de testemuños arqueolóxicos, históricos e folclóricos, preten-
de confirmar que na tradición local pervive, trastornada polo tempo, unha moi vella di-
vindade pagá. Calquera que lea os escritos dos etnógrafos e historiadores do Seminario
de Estudios Galegos sabe perfectamente que esta práctica era común e usual, o mesmo
que sucedeu cos antropólogos e etnólogos europeos de finais do século XIX e comezos
do presente (lembremos como exemplo que tamén Frazer combinou datos prehistóri-
cos, da Antigüidade, da etnografía exótica e da tradición oral europea para construí-la
súa teoría sobre a evolución das crenzas e a supervivencia de moitas delas; lembremos
tamén que os etnólogos xermanos trataron, pola súa banda, de compaxinar presente et-
nográfico con pasado para reconstruí-los distintos niveis ou “círculos” de cultura).
24

25. De tódolos xeitos, don Xosé é consciente, e así o manifesta, de que todas estas
vellas e fragmentarias pervivencias non xustifican a aparición dunha organización gre-
mial que, en sentido estricto, non se pode documentar nin en Pontevedra nin noutra par-
te ata a Idade Media. Unha cousa sería, polo tanto, o xurdimento dunha entidade de po-
boación máis ou menos vinculada co mar e outra a constitución dun gremio de xentes
do mar. A presencia deste último só se pode datar mediante a documentación dispoñi-
ble, da que se nos dá unha serie de referencias que arrincan do ano 1169, cando o mo-
narca Fernando II concede Fuero a Pontevedra, e que se van consolidando a partir do
século XIII. Para el é pouco probable que o gremio de mareantes derive dunha “soda-
litas” romana, como insinuara D. Casto Sampedro, inclinándose por unha orixe medie-
val, aínda que contemple tamén a posibilidade de que existise unha organización pre-
gremial que xustificaría a aparición posterior do poderoso “Gremio de Mareantes”.
***
Establecido o marco físico no que vivían os mareantes pontevedreses, e fixadas
as máis remotas orixes da vila e do gremio, completa don Xosé o seu percorrido histó-
rico con tres capítulos titulados “El gremio como Cofradía religiosa: la advocación del
Corpo Santo, la iglesia de Santa María y las solemnidades del Corpus” (pp. 25-39), “El
‘Fuero’ de los mareantes de Pontevedra” (pp. 41-46) e, por último, “El Gremio y su or-
ganización” (pp. 47-59). Sustentado o escrito a partir de aquí nunha máis ou menos
abundante documentación, o conxunto dos tres capítulos pretende dar unha visión de-
tallada da vertente relixiosa dos mariñeiros de Pontevedra, dos seus dereitos e prerro-
gativas específicas e tamén do seu funcionamento interno. En toda esta parte do escri-
to atopamos, nembargantes, algunhas cuestións que témo-la intención de comentar bre-
vemente.
No primeiro deles fálanos de tres confrarías gremiais (amais doutras de devo-
ción) que constituíron os mariñeiros da vila do Lérez, a do Corpo Santo, a máis im-
portante e controlada polos armadores do cerco; a de San Miguel, constituída polo me-
nos dende o s. XV e que agrupaba ós pescadores do xeito; e a de San Xoán, formada
polos calafates e carpinteiros de ribeira. Das tres a máis destacada, a que podemos con-
siderar como consubstancial co Gremio, era a do Corpo Santo. Seguidamente don Xo-
sé ocúpase de clarexar quen era o patrón desta confraría e por que se trata de Pedro
González Telmo ou, sinxelamente, Pedro Telmo. Aludindo de paso a que xa na paga-
nía os fogos fatuos eran vistos polos navegantes como indicio de boa ou mala sorte na
singradura, sinala a continuación que na Idade Media se desenvolveu un importante
culto arredor dos corpos incorruptos. Precisamente isto sucedeu despois de 1246 co
corpo do frade dominicano Pedro González, quen en vida foi un dos mais famosos pre-
dicadores da súa orde, con sona de milagreiro en relación co lume e coas tempestades.
Invocado nas treboadas polos mariñeiros e asociado ó “fogo de Sant Elmo” que apare-
cía nos mastros das embarcacións, pasou o seu nome por unha evolución que, segundo
o profesor Filgueira, sería a seguinte: 1- “Corpo Santo de Fray Pedro González”, 2-
“Fogo do Corpo Santo de Fr. Pedro González” e 3- “Fogo do Corpo santo de Fray Pe-
dro González Telmo”, ou, simplificado, “San Pedro Telmo”. Converteuse así este fra-
de en padrón de moitas confrarías de mareantes de Galicia ata que, tras substitucións
25

26. locais, os nosos mariñeiros optaron paseniñamente pola devoción á Virxe do Carme nos
dous últimos séculos.
O asunto de San Pedro Telmo, unha impecable deducción historicista, vai acom-
pañado neste capítulo da enumeración de prácticas devocionais que eran obrigadas pa-
ra os mareantes pontevedreses, e tamén da construcción da igrexa de Santa María, im-
portante obra do século XVI que foi súa grande empresa colectiva. Santa María, efec-
tivamente, chegou a ser un referente simbólico fundamental para as mariñeirías locais,
e por extensión para toda a vila. A súa construcción e o seu uso cotián por parte dos ma-
riñeiros é unha boa mostra de como as comunidades humanas están necesitadas de con-
tar con referentes simbólicos que conformen e sancionen “ad intra” a unidade ideal pro-
clamada, pero que tamén sirvan como sinais “ad extra” da identidade do grupo, unha
unidade que o texto do profesor Filgueira parece confirmar, malia a presencia de máis
dunha confraría no seo da grande familia mariñeira pontevedresa, algo que faría sos-
peitar que ese ideal de unidade non sempre se logrou plenamente no plano simbólico,
e posiblemente tampouco no real. A visión do noso investigador, dominada por ese
principio de debuxar unha sociedade sen quebras importantes, segundo antes indica-
mos, non é propicia para descubrir detrás destes indicios de disonancia o soporte para
un ensaio sobre o conflicto social. Para el os mareantes pontevedreses formaban un to-
do unido ó resto do corpo social por unha oculta lei “étnica” de complementariedade
harmónica. A dialéctica do conflicto ten pouca cabida na concepción filgueiriana da his-
toria e dos pobos. Facemos esta afirmación sen dar ás nosas verbas unha dimensión de
crítica fonda do seu método; a visión idílica das sociedades ou comunidades foi practi-
cada tamén no campo da Antropoloxía por eminentes investigadores da primeira meta-
de do noso século, especialmente aqueles que, baseándose nunha óptica funcionalista,
nos pintaron os grupos humanos que estudiaban como conxuntos perfectamente encai-
xados, sen fendas internas. Esta é, por exemplo, a tan coñecida visión dos trobriande-
ses por parte de Malinowski, ou a máis recente e próxima a nós da cultura andaluza de
Pitt-Rivers, por citar dous exemplos sobranceiros. O que sucede é que as razóns que le-
van a estes antropólogos a construír un modelo idealizado das comunidades estudiadas
non son as mesmas que guían a don Xosé. Eles son observadores dos homes dende a
distancia cultural e afectiva, por moito que practicasen a “observación participante”.
Don Xosé foi, pola contra, un historiador e etnógrafo at home, que aspiraba a poñer
diante dos galegos e pontevedreses un modelo do pasado para que lles servise de refe-
rente de identidade e de moral.
O segundo destes tres capítulos, dedicado ó «Fuero» dos mareantes, recolle di-
versos privilexios que actuan como tal fuero á falta de texto específico do mesmo. Mo-
narcas, arcebispos-señores, dereitos con relación ó rexemento da vila e diversas fran-
quías e privilexios consuetudinarios configúranse, segundo a presentación de don Xo-
sé, como factores dun corpus legal que manifesta a importancia da corporación dos
mareantes e dos seus cabezaleiros, denominados vigairos, que tiñan o tratamento de
“Muy Magníficos” ou de “Muy Honrados Señores”. De tódolos xeitos, consciente que
todo este conxunto legal é xa cousa do pasado, pero mantendo o seu principio de que
existiu unha vella e ideal pax pontevedresa da que poden quedar cativas reminiscencias,
26

27. remata este apartado cun parágrafo que podemos considerar como un canto saudoso
duns tempos idos. Dí así o noso profesor:
“Y hoy sólo queda de todo el «Fuero de Mareantes» aquel vieje-
cito que, cada año, ante la custodia del Corpus, empuña el cetro de Hér-
cules-Teucro, y esos otros seis que llevan, en compás de bogada, las va-
ras de un desteñido palio barroco”(p. 46).
Como se pode apreciar, don Xosé xoga aquí con recursos retóricos para xerar no
lector un sentimento de saudade do pasado. Expresións afectuosas como “viejecito”,
que coa sua idade avanzada é unha sorte de imaxe metafórica vivente doutros tempos,
ou a lembranza da actividade mariñeira na expresión “compás de bogada”, ou tamén o
“desteñido” palio barroco son outros tantos medios expresivos para xerar no noso áni-
mo unha empatía para un período fondamente idealizado polo investigador-creador Fil-
gueira Valverde.
Finalmente, e antes de entrar nunha descrición da documentación conservada, o
noso autor dedica o terceiro dos capítulos antes citados á organización interna do gre-
mio. Ordenanzas da actividade pesqueira, dereitos e sistema de elección dos «Vigairos»
e outros cargos gremiais, concordias con outros portos ou a representación dos mare-
antes no Rexemento da vila son presentados como unha mostra máis da importancia dos
homes de mar na vila de Pontevedra, reforzando a impresión de coherencia social e cul-
tural que xa se viña consolidando nos capítulos anteriores.
***
Centrámo-las páxinas que anteceden na descrición-comentario dun escrito do
profesor Filgueira no que se nos amosa como un investigador minucioso, atento ó que
nos di a documentación conservada, pero tamén como un autor creativo, que constrúe
unha imaxe específica e persoal do pasado pontevedrés. O seu texto non ten un carác-
ter de mera enumeración de res gestae, senón que entraría máis ben dentro dunha his-
toria interpretativa con proxección e futuro; o seu obxectivo último é crear unha con-
ciencia moral do pasado para reafirmar unha identidade pontevedresa e galega baseada
na historia. Nun xa citado escrito noso anterior descubrimos esta mesma actitude no seu
traballo El Corpus viejo de Pontevedra. Pero tamén está presente noutros artigos, al-
gúns de carácter divulgador, como o titulado “As touradas do mar”, incluído nunha re-
compilación de escritos diversos seus no ano 197914. Fálanos aquí das “corridas de
arroaces”, populares en Pontevedra ata ben entrado o século XIX e consistentes en cer-
car a esta especie de golfiño no fondo da ría, cabo da Moureira, para proceder a unha
peculiar corrida na que, dende chalanas ou botes, os mariñeiros e vilegos xogaban e ar-
poaban a estes cetáceos. Unha vez máis, as súas verbas son evocación dun pasado vis-
to a través dun espello para o que o autor mira con agarimo, non só no que se refire ás
14
J. FILGUEIRA VALVERDE: “ As touradas do mar”. En Adral. Sada (A Coruña), Ediciós do Castro,
1979, p. 152 e ss.
27

28. corridas en si mesmas, senón á tradición conservada en moitas casas de Pontevedra de
evocar un popular poema debido a José Benito Amado –”a poesía pontevedresa máis
famosa de todo o século XIX”, segundo el nos di–, no que, entre outras cousas, se fala
destes famosos e, á vez, desventurados arroaces.
4. REMATE
Quedan aínda moitos outros escritos do profesor Filgueira Valverde que merece-
rían comentario polo miúdo. Mais o tempo e o espacio para esta achega están xa esgo-
tados. Os exemplos aducidos e as consideracións iniciais que realizamos son unha boa
mostra da concepción que tiña o noso querido don Xosé Filgueira, e tamén os seus com-
pañeiros de xeración, do que debía se-la Historia ou a Antropoloxía. Estas disciplinas
son concibidas, dende a súa perspectiva, como ferramentas de utilidade para que os ho-
mes do presente recompoñan a súa conciencia identitario-moral mediante a mirada no
espello do pasado. Insistiremos aquí en que esta maneira de facer Historia/Antropolo-
xía ten unha nada desprezable carga de creatividade do autor. Malia presentarnos nu-
merosos datos documentais que achegan “obxectividade” ó discurso, o que predomina
como pano de fondo é unha interpretación propia do pasado na que o investigador-au-
tor-creador se fai presente con claridade. Non é isto algo que nos deba estrañar, pois xa
os grandes capitostes da chamada antropoloxía posmoderna teñen insistido reiterada-
mente nesta dimensión creativo-interpretativa do investigador15. E esta capacidade de
reinterpreta-lo pasado é algo que temos que agradecer a don Xosé Filgueira (indepen-
dentemente de que se comparta ou non a súa óptica), investigador e home de cultura
que deixou un intenso traballo feito para ben de Galicia e da súa querida Pontevedra.
En discursos como o que acabo de presentar resulta case obrigado rematar cun
eloxio do personaxe homenaxeado. Outros participantes neste simposio falarán moito e
ben del. Eu, pola miña banda, voume limitar a repetir aquí o dito noutro lugar a xeito
de despedida. Don Xosé publicou alá polos anos vinte un relato breve en prosa titulado
O vigairo, centrado precisamente na figura que presidía o gremio de mareantes ponte-
vedrés. Inclúe o noso persoeiro nesta obra creativa un parágrafo que nós pensamos no
seu día que era tamén aplicable a el, pois foi un auténtico Vigairo da nosa cultura, res-
pectado por todos e posuído dunha autoridade posiblemente criticable, mais sempre in-
discutible. Isto decía don Xosé do Vigairo e, a xeito de plaxio amistoso, nós aplicámo-
lo á súa persoa:
“Non lle preguntedes quen é a ninguén na vila, que se moufará
de vós, pois o Vigairo é coñecido, de ricos e probes, nos dous alcipres-
tazgos de Morrazo e Salnés que molla a ría”16.
15
Baste, como exemplo, lembra-lo tan difundido libro de C. GEERTZ: El antropólogo como autor. Bar-
celona, Paidós, 1989.
16
Incluímos este parágrafo por primeira vez na nosa colaboración en Primeiro Nadal sen Filgueira, ci-
tada na nota 9.
28

29. INDIVIDUALISMO FRONTE ÓS NOSOS,
AFIRMACIÓN LOCAL CONTRA OS ALLEOS
E DEFENSA DO TERRITORIO
Francisco Calo Lourido
Ponencia de Antropoloxía Cultural
do Consello da Cultura Galega
O único modo que o home ten de estar no mundo é dialecticamente. Sempre hai
un eu e un outro, un nosoutros e un vosoutros. Non vou entrar nesta comunicación na
relación, sempre conflictiva, entre os homes de mar e os labregos, entre o mariñeiro e
“o que pisa onde pisa o boi”, o que “troca cunca de leite por cunca de aceite”, o que
“non dá puntada sen nó”, o que se presupón que “ten sempre millo no hórreo” ou “fo-
rra agachada”, o que, en versión portuguesa da Póvoa de Varzim, non é máis que “pei-
xe de coiro” (Cf. CALO, 1978 e GRAÇA, 1932). Do que me vou ocupar agora é de dar
unhas cantas pinceladas sobre as tensas relacións laborais intracomunitarias para nun-
ha segunda parte, sumados, pero non esquecidos, os intereses individuais dunha pobo-
ación, tratar da defensa colectiva, da afirmación como pobo, ou mellor como pragmáti-
ca comunidade de intereses, fronte ós doutras poboacións, pola súa vez estructuradas
cunha dialéctica idéntica.
Vou evitar intencionadamente traer a aquí, como vén sendo habitual neste tipo de
traballos, unha batería de publicacións (e estando en inglés mellor) que veñan avalar ou
contrastar en resalte o que eu vou dicir. Hai algunhas cuestións que coido que non re-
sisten nin unha cativa discusión. Cando, en arqueoloxía, se escava un castro do s. I d.
C., de época augusta, os achados e resultados son previsibles; cando se estudia unha co-
munidade de pescadores, os resultados, a priori, serán tamén semellantes ós de tódalas
demais da mesma época e que conten cunha tecnoloxía semellante. Penso, por conse-
guinte, que, tanto nun caso coma no outro, o que pode ter interese é facer traballos teó-
ricos, procurar discrepancias ou cartografar similitudes (o que será o máis probable). É
evidente, despois do enunciado, que non penso descubrir cousas estrañas e disonantes,
senón simplemente engadir uns datos máis, centrados nunhas comunidades específicas,
a todo o publicado, e, en moitos casos, moi ben, pero, igual que agora, repetitivamente.
Despois de todo canto temos feito de traballo de campo e de todo canto temos li-
do sobre comunidades de pescadores dos máis variados países, non nos queda a menor
dúbida de que os mariñeiros son necesariamente individualistas. A literatura antropoló-
xica ocupouse frecuentemente dos traballos comunitarios no mundo rural e, en ocasións,
a impresión que sacamos, se tratamos de facer comparacións ou extrapolacións, é que
hai que dar por feito que os homes de mar son, non só solidarios, senón mesmo de ten-
dencia cooperativista. Concordamos, tan só como regra xeral, no primeiro, no da soli-
dariedade, pero discrepamos case absolutamente no segundo; o cooperativismo só apa-
rece nos mariñeiros cando se trata de defender intereses comunitarios fronte ós doutros
29

30. portos. Dito doutro xeito, cando se trata de defende-lo que se considera o territorio de
explotación en propiedade.
O individualismo do mariñeiro vén inducido e fomentado xa desde o propio
berce, e para demostrar isto chega con considerar unha pequena batería de datos. Ve-
xamos.
Titulei un capítulo dun libro meu como “Un pouco de terra e un moito de mar”
(CALO, 1996). Dentro dese pouco de terra está a cativeza da casa mariñeira. Sen en-
trar aquí en detalles, direi que era bastante habitual que estas casas constaran dunha co-
ciña traseira e un cuarto dianteiro onde se gardaban aparellos, outro cuarto que servía
de habitación ó matrimonio e, como moito, dous máis, un para tódolos fillos varóns e
outro para as nenas. Nalgún lugar escribín que, cando os mociños chegaban a certa ida-
de, deixaban pola noite a casa para ir dormir ó barco en que xa traballaban como “ra-
paces”. Se, por unha banda, había unha saturación de persoas nun espacio reducido,
por outra xa moi cedo ían deixando sitio para dormir mesmo en barco alleo. Agrávase
esta situación pola necesidade que as familias tiñan de medrar, de ter moitos fillos va-
róns, pois “eran quiñóns que entraban na casa”. É evidente que todo isto os ía deslei-
gando do núcleo familiar.
No mundo labrego sempre hai que distinguir entre os que tiñan casa e terras e os
caseteiros, bodegueiros, cabaneiros, etc., é dicir, os que non tiñan nada. Estes últimos
eran os primeiros que emigraban, cando as circunstancias incitaban a isto, por non ter
nada que os amarrase ó lugar. “A casa precisa de terra para enraizar os ocupantes” (AL-
MEIDA, 1986: 122-123). Unha casa labrega pode funcionar cunha familia extensa den-
tro, en relación directa á terra que teña, mentres que unha casa mariñeira é algo com-
pletamente diferente. Cando Lisón dicía que se prefería desface-la familia antes que
desface-la casa non se estaba a referir precisamente a unha casa mariñeira (Cf. LISÓN,
1973: 117).
Se no Porto do Son se quere facer referencia a un labrego, o habitual é dicir:
“Vén sendo da casa dos...”, mentres que, ó falar dun mariñeiro, sempre se suprime a pa-
labra casa. Hai clara conciencia de que non significa o mesmo. A casa mariñeira é ex-
clusivamente un lugar físico, unha construcción, mentres que a labrega ten unha serie
de connotacións moito máis complexas que non é do caso tratar aquí.
A familia mariñeira é tradicionalmente nuclear e, sempre que é posible, neolo-
cal: “O casado casa quere”. Nin o pai nin o sogro teñen capacidade de aglutinar debai-
xo nin ó redor deles unha familia extensa, pois as casas eran minúsculas e os bens es-
casos. O habitual era que o mariñeiro non tivera máis medios de producción que unha
ou dúas liñas para pescar. El traballaba en barco alleo e percibía a cambio o seu quiñón.
Os fillos, conforme ían chegando a unha certa idade, máis elevada segundo nos ache-
gamos a hoxe, empezaban a ir ó mar en diferentes barcos; tiñan que ter tamén unha li-
ña e, conseguintemente, xa posuían, para se manter, tanto coma o pai. Se eran mellores
pescadores ca el, logo se sabía; se o barco no que andaban tiña mellor patrón, tripula-
ción ou sorte, pescaban máis e cobraban á semana, o día de “face-las contas”, unha can-
tidade superior a dos seus proxenitores; cantidade que, coma el, entregaban integra-
mente á nai, pero iso é outra historia. Unha boa estratexia era te-los fillos distribuídos
en diferentes barcos para compensar vicisitudes ou golpes de fortuna.
30

31. Evidentemente, en canto un fillo casa, independízase, e a familia nuclear base
perde un quiñón. Nada disto varía no caso de que o pai sexa o patrón-armador, o dono
do barco e dos aparellos, pois aínda así conviña, pola mesma estratexia anterior de pre-
ver e cubrir riscos, ter os fillos espallados en diferentes barcos, levando no propio in-
cluso os doutros patróns. Era moi frecuente que un pai e un fillo nunca foran ó mar no
mesmo barco, o cal os convertía en productores absolutamente independentes e, por ra-
zóns de tripulación, mesmo antagónicos, sen prexuízo de que, mentres durara a soltería
do segundo, este achegara todo o diñeiro gañado á comunidade familiar.
Ter barco de seu é importantísimo e prestixioso nunha comunidade de pescado-
res, pero non ten o mesmo significado que no mundo labrego posuír terras, pois estas
sempre estarán, mentres que os barcos saen para o mar “e moitas veces tórcense as cou-
sas e non voltan, quedando alá moitos finadiños”, como nos teñen contado no Porto do
Son, e “o aparello que dorme fóra non é teu, porque non estás con el de guardia. A ti
pícaseche o mar e lévacho. Non era teu porque era do mar, deixábalo alí e xogábalo”.
(Cf. GARCÍA ALLUT, 1996: 90). Os bens do pescador con medios son sempre inse-
guros, están diariamente expostos a desaparecer, polo que o fillo dun armador pode an-
dar máis ou menos fachendoso, pero sen esquecer que a fortuna é veleidosa.
E así, xa desde que o rapaciño encomeza a vivir o mundo laboral que lle espera,
ten moi presente que tan só pode contar co seu propio traballo, esforzo e sorte na vida.
Nada pode esperar dos pais, pero, polo mesmo, sabe que ó casar, cousa que con fre-
cuencia se facía ó volver do servicio militar, cando xa “viña cumplido”, traballará ex-
clusivamente para si e a súa muller, logo para os fillos que lle nacerán, agardando a que
estes o fagan tamén para el ata que, chegado o tempo, igualmente, se independicen.
Deste xeito se sucedían as xeracións.
Nalgún lugar describín o sinxelo ceremonial dos casamentos entre membros de
familias de pescadores (Cf. CALO, 1978). Dun día para outro, sen solución de conti-
nuidade -pois se a voda se facía hoxe, mañá había que volver ó mar- o mozo pasaba de
entrega-lo producto do seu traballo a súa nai a darllo á súa muller. Temos escoitado re-
petidas veces unha frase que sempre se emprega en sentido irónico cando un fai algo
mal: “A calquera home de mar se lle pode dar unha filla”, facendo alusión a que non tó-
dolos mariñeiros son igualmente expertos e capaces para “defender” o seu traballo e sa-
car adiante unha familia.
Supoñamos que quen casa ten barco de seu, xa sexa porque o herdou, porque ti-
ña uns aforros e o mercou, porque lle “deron un a mandar”... ou, desde a década dos 60,
porque, despois de pasar uns anos na emigración, xuntou para el. Vai ser patrón, e isto
implica unha responsabilidade moi grande, en función do número de tripulantes enro-
lados no barco. Un patrón que leve a bordo catro ou cinco mariñeiros casados sabe que
son outras tantas familias as que dependen sobre todo do seu bo facer, polo que “...as
compensation he was the absolute master of the boat, and often a real tyrant...” (CA-
LO, 1984: 270). O mariñeiro debe saber pescar e facelo, pero o que ten que poñe-lo bar-
co no lugar onde haxa pesca é o patrón e, ademais, se de liña se trata, non quedar por
baixo dos demais en número de capturas. Dicía un patrón do Porto do Son, avó de quen
isto escribe: “Se o mariñeiro pesca máis que o patrón, mal vai a cousa, pero se o patrón
pesca máis que o mariñeiro, a cousa tampouco vai ben”. Nesta frase queda condensado
31

32. que o mariñeiro ten que ser coñecedor do seu oficio, o patrón o mesmo e, ademais, sa-
ber leva-lo barco ó sitio. Se a pesca se fai habitualmente con aparellos, como desde hai
uns anos vén sendo habitual, a importancia do rol do patrón aínda se distancia moito
máis da do mariñeiro. Hai que ser moi fino marcando para poñe-lo barco xusto enriba
dos peixes se se trata de collelos por medio dunhas liñas, pero pode ser que un mari-
ñeiro, fondeados alí, teña mellor man que a do propio patrón, mentres que cando o que
hai que facer é botar ó mar unhas redes non se necesita tanta precisión, pero o traballo
do mariñeiro tamén é moitísimo menos técnico. Hai anos distinguíase moi ben nos por-
tos de mar entre pescadores (de liña) e mariñeiros (xenérico ou de aparellos).
A vida dun patrón poderíase cualificar como de continua incerteza. Día tras día,
e así sempre, ten que decidir a que mar enfila a proa do barco, sabendo que, se ten éxi-
to, gañará sona entre os veciños e sacará adiante a súa familia e a dos homes que van
con el, mentres que, se repetidamente non atina, vai perde-lo prestixio e a tripulación,
que procurará barcos máis pescadores. Na linguaxe actual diriamos que se trata dunha
vida altamente stressante. Sempre houbo bos patróns e “boieros”, nome este que oín no
Porto do Son para se referir a aqueles que espían e persiguen os barcos dos que saben
ou largan as redes onde xa ven boias alleas. Estes non me interesan agora, pois todo o
que vou dicir é obvio que o teñen acrecentado. Refirireime só ós bos patróns.
O pensamento único que, relacionado coa súa profesión, enche o seu tempo é on-
de pescar mañá. Está no mar e pensa niso; chega a porto e bota o peixe en terra, fa-
céndose cargo da venda a muller, mentres el vai á casa, lávase, come algo e sae a tomar
uns viños. Se lle foi ben, ou mellor que ós demais, decide volver mañá ó mesmo sitio e
anda cos amigos despreocupado, sen facer maior esforzo, pois a práctica vén de sem-
pre, para non descubrir onde pescou hoxe. Se, pola contra, non lle foi tan ben coma a
outro, será el quen procure descubrir onde pescou este. Sabe que llo van negar, que lle
van mentir, pero o xogo consiste niso: preguntar ós demais onde pescou fulano, cousa
que evidentemente ninguén sabe, e, se ten boa relación co tal fulano, como moito insi-
nuarlle mares onde puido ser que pescara, sen facer nunca a pregunta directa, a ver se
deduce algo. Como todos se coñecen e non ignoran os saberes e as carencias dos de-
mais, en moitas ocasións é posible deduci-la posta concreta. Dicíame un patrón falan-
do doutro que ese día pescara moi ben, ó mesmo tempo que minimizaba os seus coñe-
cementos: “Ese sabe unhas cantas pedras en Baia (Pragueira, Fatigueira...), pero sáca-
lo de aí para fóra e non sabe onde está”. Con este dato non era difícil dar con el no mar.
Tanto o meu traballo directo en moitos portos galegos como toda a literatura an-
tropolóxica que sobre o mar teño manexado testemuña como características básicas do
mariñeiro: o individualismo, a mentira e a envexa. Hai moitas outras, pero non intere-
san a esta comunicación. É evidente que as tres citadas están absolutamente interrela-
cionadas: o mariñeiro só conta consigo mesmo, non pode dicir ós demais onde matou
o peixe porque o necesita todo para el e, se outro pescou máis, ten que envexalo para se
motivar e ganarlle pola man se é posible.
Hai xa ben anos que un autor portugués, nun magnífico traballo para a época, veu
isto mesmo na Fuzeta, comunidade de pescadores do sur, e expúxoo con claridade.
Transcribamos as súas verbas: “Num condicionalismo desta natureza, onde a sub-
sistência se joga diariamente, um certo grau de incerteza surge como uma característi-
32

33. ca estrutural do modo de vida dos pescadores. Face a ela, uma resposta comum parece
ser o aumento de intensidade dos processos de competição pelos recursos, verificando-
se uma tendência para os indivíduos confiarem e contarem, antes de mais, consigo pró-
prios e agirem, primacialmente, segundo modelos de orientação individualista. Desen-
volvem-se, assim, técnicas adaptadas a este tipo de situação -como o sigilo e a defor-
mação relevante para o sucesso ou insucesso nas pescas, por exemplo- e cujo objectivo
é alcançar e manter uma posição de relativa vantagem (ainda que temporária) no que
respeita ao acesso aos recursos explorados comummente”. “No mar não há amigos”,
“cada um desenvencilha-se como pode”, etc. (OLIVEIRA, 1974: 369-377).
Anos máis tarde lemos nun traballo sobre Muxía (A Coruña): “El acceso a ellos
(os recursos mariños) está regulado por un control de la información (secreto) que cir-
cula muy restringídamente en el interior de la unidad doméstica del marinero, el cual
cuidará que no se filtre fuera de su contexto familiar ya que ello es parte del ‘capital’
que algún día dejará a sus hijos” (GARCÍA ALLUT, 1990a: 102). Neste caso, o autor
non se refire tanto á información sobre a pesca do día, como ó coñecemento xeral so-
bre postas e hábitos dos peixes. Noutro traballo do mesmo autor e ano sobre o porto de
Lira (A Coruña) volvemos atoparnos co mesmo (Cf. GARCÍA ALLUT, 1990b: 532-
533). Pero, incidindo plenamente no anterior, podemos le-lo seguinte, referido neste ca-
so a un porto asturiano, Cudillero: “El pescador debe arreglárselas por su cuenta y ries-
go, confiando en su propio ingenio y trabajo para sobrevivir en un entorno de recursos
inciertos y limitados. Los hombres de la mar se muestran poco solidarios entre sí, atri-
buyendo su éxito y logro al esfuerzo personal”. “En la mar cada uno para sí”, “cada cual
que se safe o despesque”, etc. (SÁNCHEZ FERNÁNDEZ, 1992: 111-112). Hai dis-
tancia temporal entre o traballo de Oliveira e este último, e moitas millas entre un por-
to do Algarve portugués e outro asturiano, pero as frases empregadas para explica-lo fe-
nómeno son case idénticas; se se estivera a falar doutro tema, pensaríase en plaxio, pe-
ro o que realmente temos aquí é o que dixen ó principio: os mariñeiros, cun nivel
tecnolóxico semellante, actúan de xeito similar para sobrevivir. É por isto polo que non
ten sentido seguir a multiplicar exemplos idénticos polas costas europeas e americanas.
Desde o principio veño facendo referencia ós patróns, por ser deles a responsa-
bilidade de “poñe-lo barco enriba do peixe”; pero toda a tripulación, por razóns idénti-
cas ás expostas, gardarán o segredo e, neste caso, non hai nin relacións de parentesco;
frases habituais nos portos de mar son: “cada quen que se safe”, “cada quen ten que bus-
ca-la vida”, “cada quen que faga por si”, etc. Os compañeiros forman un bloque entre-
mentres andan no mesmo barco, pero son moi frecuentes os cambios. Isto fai que os pa-
tróns nunca lles ensinen as marcas de pesca ós alleos (coñecemento que se reserva pa-
ra eles e que plasmarán nas rutas que herdarán os fillos), pois, cambiando de barco,
axudarían ó novo patrón a chegar ás postas máis pescadoras do anterior. Hai unha gran-
de unión e un pacto tácito de silencio e segredo entrementres se é compañeiro, pero cal-
quera motivo é suficiente para que o mariñeiro cambie de unidade productiva, polo que
non se estraña en absoluto de que o patrón reserve para si os seus coñecementos. Con-
siderando unha sociedade destas características, xunto coa posibilidade de que o fillo
dun patrón-armador herde unha embarcación, non é infrecuente que haxa verdadeiras
dinastías familiares de patróns. Estamos nunha clarísima e, para quen ignore o que ve-
ño dicindo, anacrónica sociedade gremial.
33

34. Os bens mobles do mariñeiro -barco con tódolos útiles e aparellos- dormen fóra,
no mar ou no porto, polo que están expostos a que apareza “surrateiramente um en-
graçado, de mão leve, que se faz desatendido e corre a aguardar em lugar recatado a
‘coisa achada” (LARANJEIRA, 1984: 509). Desviaríame -ou quizais non- do asunto
agora tratado intentar, non xustificar, pero si explica-lo porqué de que o mariñeiro non
teña excesivos poblemas de conciencia á hora de respecta-los bens alleos. Esta pecu-
liaridade, por negativa e fea a priori, se non se tenta para ela unha razón ou xustifica-
ción, non aparece case nunca nin sequera citada nas monografías sobre comunidades de
pescadores. Case como excepción atopámola ben detallada, e mesmo posta en relación
directa co individualismo que nos está a ocupar, o que considero acertado, nun traballo
sobre unha comunidade do litoral alentexano, Azenha do Mar (MENESES e MENDES,
1996: 102 ss.). No fondo todo participa desa loita, na que son válidas case tódalas arti-
mañas, pola supervivencia individual.
É evidente que quen mellor coñece a un mariñeiro é outro mariñeiro veciño e por
eso, tentando evita-lo anterior, van aparecer as marcas de propiedade, esas marcas que
individualizan (sempre o individuo fronte ó grupo) e testemuñan a lexítima pertenza a
un mariñeiro concreto. Despois do espléndido traballo de Graça sobre a Póvoa de Var-
zim (GRAÇA, 1932) son ben coñecidas as marcas que aqueles homes deixaron mesmo
nas portas da igrexa de Sta. Tegra (A Guarda), a onde subían para revira-la tella, impe-
trando ventos do norte que os levaran de volta á Póvoa. Hai publicadas marcas de Es-
posende (NEIVA, 1987: 217-233), A Guarda (ALONSO, 1987: 121-136; FERREIRA
LORENZO, 1995) e mesmo un catálogo dunha exposición na Póvoa de Varzim con
abondosa bibliografía (S/A, 1979). Por non continuar con citas do noso mar, direi que
tamén atopamos isto no Mediterráneo: “Con todo, las redes tejidas por la mujer, la bar-
ca, las estacas y demás pertrechos son de propiedad individual. Dichos pertrechos lle-
van bordado o grabado un signo o número que los identifica como pertenecientes a su
dueño. Tales signos -‘els senyals’-, junto con los instrumentos de pesca, son transmisi-
bles por herencia” (SANMARTÍN, 1979: 140-141).
A vida do mariñeiro, facendo unha simplificación, redúcese a pescar e a procurar
saber onde pescou outro barco que trouxo máis fartura. A tripulación deste, necesaria-
mente, vese obrigada a ocultalo, e así entramos nesa dialéctica de silencios, enganos, me-
dias verdades e falsidades, xogo no que todos participan, intercambiando os papeis se-
gundo sopre a veleidosa sorte. Sae hoxe para o mar o que onte máis pescou e sabe que
o seu rumbo está a ser controlado por outros, de aí que inicialmente colla para norte can-
do o que quere é ir ó sur; se xa está fondeado e pescando e ve vir un barco, manda ó pro-
eiro que cobre ou arrie varias brazas o calamento para situarse fóra do sitio. Deste xeito,
mentres o outro mire, non pescará peixe ningún e, se este é hábil e colle as marcas, non
lle van valer de nada. Teño estado cun bo abadexo no anzol varias brazas por baixo da
quilla e non poder metelo a bordo, por orde do patrón, ata que “o que ven á husma” se
largue; por suposto, nunca antes da consabida e impertinente pregunta que, indefectible-
mente leva por resposta: “Aquí non hai nada”. Como din os mariñeiros: “O peixe hai que
botalo enriba do muelle”. No mar nunca hai nada. Nunha obra sobre pescadores nas Illas
Canarias volvemos novamente ver reflectido todo canto levo dito, mesmo narrando si-
tuacións similares ó exemplo persoal que acabo de poñer (Cf. PASCUAL, 1991: 190).
34

35. Volvo repeti-lo que dixen ó encomezar este relatorio: non vai ser doado ver si-
tuacións novas analizando comunidades de pescadores cun grao tecnolóxico semellan-
te. O chocante sería atopar unha poboación en que a fraternidade e a socialización con
intercambio sincero de coñecementos e circunstancias de pesca fora o habitual. Se isto
sucedera, coido que estaría moi berrado o concurso entre etnógrafos polo privilexio da
exclusividade do seu estudio. Entrementres conformémonos con seguir punteando con
cousas similares un mapa do mundo pesqueiro.
Entremos agora na segunda parte do que anuncia o título. As individualidades
van formar un colectivo perfectamente identificado e homoxéneo soamente en dous ca-
sos. O primeiro, e absolutamente diferenciado, fronte ós labregos; o segundo, motivado
exclusivamente polos mesmos intereses que os levan ó individualismo, ó engano e ó se-
gredo dentro da propia comunidade, fronte ós mariñeiros doutros portos. Vexamos isto.
Seguindo coas premisas iniciais, non teño intención ningunha de traer a aquí ci-
tas de autores falando da súa idea da territorialidade no ámbito pesqueiro. Facer refe-
rencia agora, entre outros, a Hardin e á súa “Traxedia dos comuns” (HARDIN, 1968)
non ten máis valor que incluírme na nómina de autores que recorren a el; pero non sen-
do este un traballo académico, non ten sentido citar por citar. Postos a iso, preferiría re-
corrir a traballos de autores máis próximos (ós que, estrañamente, nunca se fai referen-
cia) como é o caso de José Luis GARCÍA (1976), quen, por certo, resalta continua-
mente as notas de exclusividade positiva e negativa que sempre leva implícitas a idea
de territorio. Se isto se entende así para un territorio terrestre, sen ter isto presente re-
sulta absolutamente inintelixible un territorio mariño. Cando Ferreira de ALMEIDA
(1981) estudiou as freguesías no norte de Portugal, notou que os lindeiros das mesmas
son máis precisos canto máis dispersa vive a poboación, precisamente para, deste xei-
to, afirma-la unidade parroquial. Unha freguesía cun único asentamente poboacional es-
tá moito máis cohesionada ca outra dividida en varios agrupamentos habitacionais, po-
lo que non precisa duns lindeiros tan definidos, mentres que no segundo caso son moi
necesarios, pois un dos lugares pode estar moito máis preto da matriz doutra freguesía
limítrofe que da propia e corre o risco de deixar esta para engrosar aquela. Un porto de
mar é un único núcleo de poboación, máis ou menos grande, cuns límites terrestres (os
propios da freguesía), pero cuns lindeiros marítimos fluctuantes e sempre imprecisos.
Cando un mariñeiro do Porto do Son fala de Baia ou de Mar de Nebra está a ci-
tar postas de pesca propias. Refírese a elas como se realmente tivera escrituras de pro-
piedade, mentres que se se trata das Basoñas, polo sur, ou do Profondo, polo norte, re-
coñece que son mares a compartir “de toda a vida” cos de Aguiño no primeiro caso e
cos de Muros no segundo. Os pesqueiros próximos ó porto son indiscutiblemente para
uso dos mariñeiros locais e calquera alleo que apareza por alí é considerado un intruso;
pero cando as postas equidistan ou están moi lonxe de dous ou máis portos, en princi-
pio concordan en que teñen todos o mesmo dereito a pescar. Non é cousa de falar aquí
de historia, pero quizais non sobre lembrar que os primeiros portos galegos, nacidos no
s. XII, estaban situados no fondo de saco das diferentes rías (Noia, Pontevedra, Betan-
zos...). Pontevedra chegou a ter xurisdicción desde Baiona a Aguiño, pero realmente as
súas pesquerías desenvolvéronse durante séculos no interior da propia ría; nos dous-
centos anos seguintes nacerán os portos situados nas entradas das rías (Muros, Porto do
35

36. Son, Cangas, Portonovo...) e tentarán competir cos anteriores nas postas do interior. Di-
ferentes ordenanzas e preitos impediránllelo, polo que non teñen outra opción, para so-
brevivir, que lanzarse a descubrir novos caladoiros de puntas para fóra. Deste xeito irá
nacendo un territorio submarino que cada porto considerará da súa exclusiva propieda-
de por razóns de descuberta e explotación.
Ás postas de máis a fóra chegarían de xeito máis ou menos simultáneo os portos
próximos con tecnoloxía naval semellante e os dereitos de explotación terán que ser,
nunca de boa gana, compartidos. Este estado de cousas motivará que entre estes vellos
enclaves da Baixa Idade Media as rivalidades foran constantes, chegando esta situación,
aínda que hoxe sexa expresada dun xeito máis ou menos lúdico, ata os nosos días. Ve-
rifiquei nalgunha ocasión que canto máis próximo se atopa un porto doutro, precisa-
mente por traballar nos mesmos mares, os problemas e o distanciamento entre eles son
maiores. Poñamos un exemplo doutro nivel, pero clarificador. Un estreito río Miño se-
para Salvaterra de Monção, están a tiro de pedra; pero uns falan galego e tocan a gaita
e outros exprésanse en portugués e tocan o acordeón, cando na citada Baixa Idade Me-
dia aínda falaban a mesma lingua e tocaban os mesmos instrumentos. Van alá moitos
séculos de mala convivencia.
Vexamos agora unhas manifestacións do que aínda hoxe sucede entre Muros e
Porto do Son, fronte por fronte na bocana dunha das rías e con intereses pesqueiros se-
mellantes. Neste caso non hai imposicións foráneas de estados rivais, como sucedeu no
exemplo anterior, o que non quita que se diga a coñecida frase de “todos eran galegos,
menos o capitán que era de Muros”. A competitividade pola exclusividade territorial
dos caladoiros comúns fixo que no decurso dos tempos se rexistraran preitos de longa
duración, se chegara a situacións violentas que se dirimiron múltiples veces, tanto no
mar como en terra, en calquera das dúas costas. Houbo liortas, piques de boias e de apa-
rellos no mar e de amarras en terra, con nocturnidade, para que os barcos foran ó gare-
te, roubos, etc. ¿Que temos hoxe? Quedan unhas cancións tipo: “Os do Son son, / ¿e
que son? / son ladróns, / ¿e que rouban? / rouban betas e risóns”. Claro que os do Son
tentan tamén ofender cantando: “Eu fun a Muros pescar / pesquei unha muradana, / se
a pesquei fixen ben / durmín con ela na cama”. Certamente, tampouco os de Fisterra po-
dían ver moi ben ós do Son, pois doutro xeito non lles cantarían. “O Cristo de Fisterra
/ ten unha pistola d’ouro / pra meter medo ós do Son / por riba de Montelouro”. Pola
contra, non somos quen de saber, pola letra, onde naceu esta última cántiga: “Os de Mu-
ros son bos mozos, / os de Fisterra morenos, / os de Noia, zapateiros / e os do Son bos
mariñeiros”. Aínda hoxe, no Porto do Son, se di dunha persoa moi morena que é negra
como os de Fisterra.
Os de Muros celebran a festividade do Carme na súa propia data, o 16 de xullo.
Ata hai ben poucos anos (e hoxe aínda algún vello anda niso) os do Porto do Son esta-
ban na “praia” espectantes para cronometra-lo tempo e a frecuencia dos foguetes que
botaban durante a procesión; pola tarde saían os barcos do Son cargados de xente para
a festa dos veciños. O Carme no Son celébrase o 8 de setembro (por razóns de cambio
de aparellos que non vén agora a conto tratar). Ese día ten que haber moitos máis fogos
que en Muros, onde tamén os están escoitando. Ó día seguinte é a festa e romería de
Nosa Sra. do Loreto e os barcos de Muros, cheos de xente, atracaban na praia da Aguie-
36

37. ra para celebra-lo por eles chamado Lerete. Certamente tanto nun caso coma noutro, os
desembarcos adoitaban ser bastante máis pacíficos que os reembarques ó remate das
respectivas verbenas. Pero temos que recoñecer que isto non se debía exclusivamente
ás tensións pola colisión de intereses pesqueiros, pois o mesmo sucedía en tódalas par-
tes cos foráneos que chegaban á festa. Falando deste tema con vellos mariñeiros de
Bueu, dicíanos un deles: “Os de Beluso viñan a Bueu a pelear, Os de Cangas ighual. Vi-
ñan os de Aldán... peleas seghidas”.
Pero hai algo realmente significativo para percibi-la tradicional falta de (boas) re-
lacións: as diferencias evidentes que se observan no vocabulario mariñeiro dos dous
portos veciños. Ó que os de Muros chaman bireles, chaman os do Son boureles, e para
estes son mestas o que para aqueles son mitras, e tantas outras variantes. Pero curiosa-
mente podemos verificar que na veciña ría da Arousa os chamadeiros son idénticos ós
do Porto do Son, cando resulta que os xeiteiros (estes nomes forman parte do vocabu-
lario do xeito) que habitualmente traballaban xuntos eran os da propia ría. Este tema re-
quire un estudio máis polo miúdo, pero, como dixen ó principiar este apartado, seme-
lla que os portos máis próximos son precisamente os máis antagónicos e peor levados
ata o extremo de procurar falar diferente.
Abundando nesta conflictiva relación entre comunidades próximas, traerei aquí
un exemplo da costa norte portuguesa, concretamente de Vila do Conde e a súa case li-
mítrofe Póvoa de Varzim. No extremo da primeira, pola banda do mar, está o barrio de
pescadores da Cachina e practicamente ó lado están as casas dos mariñeiros da Póvoa.
Como non podía ser menos, as relacións entre ámbolos dous grupos son tensas. Nun ve-
llo traballo feito coa metodoloxía da alemana escola de “Palabras e cousas” podemos
le-lo que un rapaciño da Cachina lle dicía á investigadora: “Ólhi, Sinhora, bote tamém
isto nos sês escritos, nû s’isqueça: os càtchinos sã munto bôs, num sã com’òs da Póboa
que tém más (mais) corage pôs bê (vêem) o mal e num le bótu-na mõu” (NETTO, 1949:
25). Lembro agora unha anécdota que agradezo ó Dr. Costa Pinto. É ben sabido que os
portugueses pescaban o bacallao desde, cando menos, o alborear do s. XVI (Cf. MOU-
TINHO, 1985). Empregaron durante varios séculos a mesma técnica: unha embarcación
que transporta moitos homes e botes, os doris. Chegado o barco ó lugar elixido, alá nos
bancos de Terranova, arría tódolos doris cun pescador a bordo; afástanse estes do bar-
co e encomezan a pescar á liña; andan así todo o día e, á caída da tarde o sino do bar-
co chama a todos a recollerse coa pesca. A chamada faise tamén cando o capitán ve que
se vai calar un temporal ou se vai pechar de néboa (dous fenómenos habituais nesas la-
titudes). Nunha ocasión, e aí vai a anécdota, o barco chama ós doris e estes chegan ó
costado; vaise botar enriba un equinocio, e o capitán, posiblemente de Aveiro, di: “Po-
veiros a bordo” e ve como soben un fato de mariñeiros, pero moitos outros quedan nos
seus pequenos botes... e o mar xa estaba enriba. O capitán non sabe que pasa e alguén
lle aconsella que diga: “Cachinas a bordo”. Dito e feito; soben todos. Un cachina pre-
fire quedar no mar correndo un temporal antes que se refuxiar no barco se se mencio-
nou só ós veciños poveiros.
Porque desde sempre coñecín a conflictiva situación entre os do Porto do Son e
os de Muros e souben de casos como o que acabo de relatar, quixen verificar se as pe-
ores relacións no mundo do mar se deron sempre entre os máis próximos. A min nun-
37

38. ca me convenceu a idea que OLIVEIRA (1974: 369-377) agradece ó profesor Twig
Johnson da Universidade de Columbia, quen lle dixo, resumindo, que, se diferentes por-
tos de mar próximos ou que actúan sobre os mesmos caladoiros se especializan en di-
ferentes artes, non terán conflictos entre eles. É máis, a historia estábame a indica-lo
contrario. Só a xeito de exemplo, direi que no ano de 1585 os veciños do Porto do Son
poñen un preito que durará máis de 25 anos contra os de Noia, porque estes traballaban
cos cercos reais e os do Son con xeitos (Cf. FABEIRO, 1968). Os do Son empregan xei-
tos, pero xa neste mesmo século XVI cambian ás volantas e angarellos, o que traerá un
novo preito, este de varios séculos de duración, contra os de Muros, neste caso xeitei-
ros (Cf. RODRÍGUEZ PAZOS, 1972). Xa antes, en 1436, os deste porto de Muros en-
tran en litixio contra as artes de pesca de Cee, Fisterra e Muxía (Cf. GARCÍA ORO,
1987: 195). Podería facer referencia a unha manchea de preitos por mor das diferentes
artes de pesca mesmo sen necesidade de saír da ría de Pontevedra, cidade na que ago-
ra estamos e que impón a súa xurisdicción e o seu cerco real contra Marín, Combarro,
Aldán, Portonovo..., pero non é isto o que agora me interesa.
O que realmente quixen facer foi verificar se a maior proximidade levaba sempre
aparellada unha peor relación de veciñanza, como patentizaba o caso dos do Porto do
Son e Muros. Escollín, para verificar isto, dous portos importantes aínda hoxe, que na-
ceron, como os anteriores, na Baixa Idade Media e que, coma eles, están situados na
bocana dunha ría. A priori podería pensar que as relacións tiñan que ser idénticas ás xa
coñecidas. Os portos elixidos foron os de Portonovo e Bueu na ría de Pontevedra. E
principiei o traballo de campo polo primeiro deles.
Efectivamente, en Portonovo faláronme de vellos contenciosos con Bueu, pero
non atopei a ninguén que fixera especial incidencia nisto. É máis, facendo unha grada-
ción de veciños incómodos, nin sequera ocupaba este porto a primeira praza. Cómpre
adiantar que tódolos meus informantes estaban a piques de cumprir ou pasaban xa dos
70 anos de idade. A única queixa real contra os de Bueu era que estes traballaban coas
rapetas, mentres que os de Portonovo eran pescadores de liña ou empregaban aparellos
de enmalle e, segundo nos din, “nosoutros, os mariñeiros, andábamos, ó mellor, ca po-
teira e viñan eles e rodeábanos” e amais “mataban o peixe pequeno e iso non nos ghus-
taba”. Pero realmente, tódolos nosos informantes querían deixar claro que os en verda-
de inimigos eran os de Sanxenxo. Son moitas as frases que temos recollido; velaí unha
mostra: “Nós cos de Sanxenxo tamén nos levamos mal”, “con Sanxenxo é sempre mal”,
“son moi envidiosos”, “o levarse mal vén de toda a vida”, “nunca foron pescadores”,
etc. Cando o investigador profunda nisto ve que a enemistade non ten nada que ver co
mundo do mar. Sanxenxo, na beira do mar, chegou a ter unha importante frota de car-
gueiros, pero nunca tivo importancia como porto de pescadores. O problema con Por-
tonovo deriva de que a capitalidade do concello radica en Sanxenxo, cando os mariñei-
ros de Portonovo consideraban -e consideran hoxe- que a riqueza, polo traballo, se xe-
ra no seu porto. Non interesa, pois, a este traballo a malquerencia cos de Sanxenxo.
Pero os vellos informantes amplían o círculo e introducen entre os “non gratos”
ós de Loira. Esta poboación queda ó outro lado da ría e hoxe practicamente non ten ma-
riñeiros, pero nas primeiras décadas deste século si había moitos. A raíz do conflicto
con estes viña de que, segundo os de Portonovo, eran todos uns “boieros”, é dicir, “pes-
38