SlideShare ist ein Scribd-Unternehmen logo
1 von 102
Downloaden Sie, um offline zu lesen
Curso de Maya Yucateco
                              Nivel Principiantes - Lección 1
                               Viernes 27 de Febrero de 2004




                                 NIVEL PRINCIPIANTES


                                    Lección No. 1 - Parte I

                                  EL ALFABETO MAYA

  El alfabeto maya consta de 24 letras y un signo (') denominado glotal.

CONSONANTES

            b ch ch' h k k' l m n p p' s t t' ts ts' w x y

   (La d, f, g, r y la rr, se prestan del español para escribir las palabras que se han
introducido al maya).

VOCALES

                                           a e i o u

  Estas vocales se pronuncian de acuerdo a la forma de colocación de los acentos, dichos
acentos los denominamos tonos:
                                     áa àa a'a         áa' a'

                                     ée èe e'e         ée' e'

                                      íi    ìi   i'i   íi'   i'

                                     óo òo o'o óo' o'

                                     úu ùu u'u úu' u'
  Cada consonante se puede combinar con vocales para obtener nombres, palabras
monosilábicas o bisilábicas, según sea la colocación del acento, así será el tono de
pronunciación que se le dará.
  ACENTO NEUTRAL                     ACENTO ALTO                      ACENTO BAJO

     Nah             Casa         Áak                  Tortuga      Bèech'          Codorniz
monosilábicas o bisilábicas, según sea la colocación del acento, así será el tono de
pronunciación que se le dará.
  ACENTO NEUTRAL                    ACENTO ALTO                    ACENTO BAJO

    Nah              Casa         Áak               Tortuga      Bèech'         Codorniz

     Sa'            Atole        Ch'íich'            Pájaro      Chìich          Abuela

     Na'            Mamá          K'áan             Hamaca      Ch'òom          Zopilote

     Ni'            Nariz         Kéeh              Venado       Kàax            Gallina

    Chi'             Boca         Míis               Barrer       Mìis            Gato

    Hub           Caracol         Chíin              Buche       Chàan          Pequeño

   Nikte'            Flor        Tsíimin            Caballo      Ts'òon           Rifle

   Xanab          Zapatos        Sáamal             Mañana       Hùuh            Iguano

    K'ab            Mano         Xíimbal            Caminar       Lòol            Flor

     P'o'           Lavar         Péek             Movimiento    Pèek'            Perro


                    Las vocales glotalizadas obtienen esta pronunciación

        ACENTO NEUTRAL                    ACENTO ALTO           ACENTO BAJO

              A'al      Decir             T'u'ul Conejo          Cha'an Fiesta
              E'el      Ovar              Ka'an Firmamento       Mo'ol Pezuña
             Tu'ux Donde                  To'on Nosotros         K'i'ik Sangre
             Ba'ax      Que               Te'ex     Ustedes      P'u'uk Mejilla
             Bu'
               ul       Frijol             Ba'al     Cosa       Puksi'ik'al
                                                                         Corazón
            Suku'unHermano               Ma'alob Bueno           Ba'ale' Pero
PRONOMBRES PERSONALES
                              SINGULAR         PLURAL

                                  Tèen            To'on

                                  Tèech           Te'ex

                                   Leti'         Letio'ob

PRONOMBES DEPENDIENTES

                               SINGULAR PLURAL

                                     in                k

                                     a                 a

                                     u                 u

  Los pronombres dependientes no tienen significado por si solos, lo adquieren cuando se
anteponen a los verbos en las conjugaciones del presente habitual y presente actual.

...Regresar...                       ...Contenido...                      ...Siguiente...




                                                           E-mail: Webmaster
                                                  Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco
                                      Nivel Principiantes - Lección 1
                                        Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                              Breves
                            Literatura Homenaje
          Investigaciones                       Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                       y         a
             recientes                              mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                            narrativa mayistas
                                                               maya


                                          NIVEL PRINCIPIANTES


                                           Lección No. 1 - Parte II

                                      CONJUGACIONES EN MAYA

          PRESENTE INDICATIVO
            El presente de indicativo se divide en actual y habitual.

          PRESENTE ACTUAL
            El presente actual indica que la acción del verbo se ejecuta en el momento mismo de
          expresar la oración.
            Para conjugar los verbos en el presente actual primero se dicen los pronombres
          personales, tèen, tèech, leti', to'on, te'ex, letio'ob,
                                                             y se añade la particula táan, los
          pronombres dependientes in, a, u, k, a, u, respectivamente y el verbo.

                                       MODELO DE CONJUGACIÓN
                                         tene'      táan in míis

                                         teche'     táan a     míis

                                         leti'e'    táan u     míis

                                         to'one' táan k        míis

                                         te'exe' táan a        míise'ex

                                         letio'obe táan u      míiso'ob
            Todos los verbos que comienzan con vocal en la conjugación llevan los siguientes
          prefijos. Ejemplo:

              Tene' táan in wa'alik
              Teche' táan a wa'alik
              Letie' táan u ya'alik
              To'one' k a'alik
              Te'exe' táan a wa'alike'ex
              Letio'obe' táan u ya'aliko'ob
Tene' táan in wa'alik
   Teche' táan a wa'alik
   Letie' táan u ya'alik
   To'one' k a'alik
   Te'exe' táan a wa'alike'ex
   Letio'obe' táan u ya'aliko'ob

   La partícula táan se puede contraer y se convierte en tin.
   Por ejemplo, se elimina parte del pronombre personal, la partícula táan y queda la
primera t y el in:
    tene' táan in míis

   tin míis
   ta míis
   tu míis
   t míis
   ta míise'ex
   tu míiso'ob

  "Las formas con la partícula táan, indican una acción progresando constantemente, es
una acción necesariamente de más de una duración momentánea yendo en el tiempo
presente" (Vermont Salas, 1982:69).

PRESENTE HABITUAL
  El presente habitual no indica cuándo se ejecuta la acción del verbo, sino únicamente
expresa una acción habitual.

  El presente habitual se diferencia por la partícula k que antecede los pronombres
dependientes en sustitución de la t de tin que se usa en el presente actual.

  Ejemplos:

   kin míis
   ka míis
   ku míis
   k míis
   ka míise'ex
   ku míiso'ob

   Las formas que comienzan con la partícula k, indican, en contraste una acción habitual
o general y no es que necesariamente proceda en ese mismos momento. Se le llama
también presente habitual o verbos incompletos.

  A la partícula táan la llamaremos partícula del aspecto durativo o de los verbos del
aspecto completo (Vermont Salas, 1982:69).

  Los pronombres dependientes se convierten en adjetivos posesivos cuando se
anteponen a los sustantivos. Todos los sustantivos que comienzan con vocal, llevan los
prefijos w-y
aspecto completo (Vermont Salas, 1982:69).

  Los pronombres dependientes se convierten en adjetivos posesivos cuando se
anteponen a los sustantivos. Todos los sustantivos que comienzan con vocal, llevan los
prefijos w-y

  Ejemplo otoch:

   in wotoch
   a wotoch
   u yotoch
   k otoch
   a wotoche'ex
   u yotocho'ob

  Ejemplos:

   in pòol
   a na'
   u yotoch
   k suku'un
   a kìike'ex
   u yíits'ino'ob

   Como pluralizan los sustantivos. Los sustantivos se pluralizan con el sufijo o'ob se
                                                                                   que
añade de los nombres.

   Ejemplo:

                               SINGULAR PLURAL

                               kàax           kàaxo'ob

                               nah            naho'ob

                               pèek'          pèek'o'ob

                               mìis           mìiso'ob

                               t'u'ul         t'u'ulo'ob

                               áak            áako'ob

                               ch'íich'       ch'íich'o'ob

                               hùuh           hùuho'ob

                               mayek          mayeko'ob
mayek          mayeko'ob



            Cuando se indica el número de animales, personas u cosas no es necesario usar el sufijo
          o'obPor ejemplo:
             .

              tin manik ka'atúul kàax
              tin manik kantúul hmìis.



           ...Regresar...                      ...Contenido...                       ...Siguiente...




                                                                     E-mail: Webmaster
                                                            Mérida, Yucatán, México, 2004




                                       Curso de Maya Yucateco
                                     Nivel Principiantes - Lección 1
                                       Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                              Breves
                            Literatura Homenaje
          Investigaciones                       Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                       y         a
             recientes                              mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                            narrativa mayistas
                                                               maya
NIVEL PRINCIPIANTES


                                 Lección No. 1 - Parte III

                                      DIALOGO

   Juan y Luis se encuentran en el camino, se saludan y conversan sobre la actividad que
realizaron durante la mañana.

       H Juàan
       - Ki'ki't'àantabah h Lúuis
       H Lúuis
       - Ki'ki't'àantabah H Juàan, ¿tu'ux ka bin?
       H Juàan
       - Táan in bin ts'òon
       H Lúuis
       - ¿Ba'ax ku ts'o'onol k'áax?
       H Juàan
       - Ku ts'o'onol ch'íich', hùuh, bèech t'u'ul.
                                        ' yéetel
         ¿Kux tèech, tu'ux a tàal?
       H Lúuis
       - Tàalen in ch'a' hunkúuch si', utia'al u bèeta'al wàah in hàanteh.
       H Juàan
       - Ma'alob beyo' H Lúuis, wa ma'e, ma' tun u ts'áah wàah a na' a hàanteh.
       H Lúuis
       - ¿Bix u k'àaba' le a chan íits'in ku bin t
                                              a wéetel ts'òone'?
       H Juàan
       - U k'àaba'e' H Pèedro.
       H Lúuis
       - Ah bey xan u k'àaba' in wíits'ino'
       H Juàan
       - Pa'atik in bin tin wotoch H Lúuis, tak tu láak' k'ìin
       H Lúuis
       - Ma'alob tak tu láak' k'íin

                                   VOCABULARIO

                            MAYA                  ESPAÑOL

                         ah ts'òon        cazador

                         atàan            esposa

                         ba'ax            que

                         bak'             carne

                         bèet             hacer

                         beyo'            así
ba'ax          que

bak'           carne

bèet           hacer

beyo'          así

bin            ir

bix            cómo

bu'ul          frijol

ch'a'ah        coger,agarrar

hanal          comida

               un tercio,
hunkúuch
               una carga

íichan         marido

íits'in xìib   hermano menor

íits'in ko'olel hermana menor

               hermano o
íits'in
               hermana menor

k'àaba'        nombre

k'áax          monte

ka'asuku'un    primo

ki'ki't'àantabah
              forma de saludo

kìik           hermana mayor

kux tèech      y tu

ma'            negación, no

ma'alob        bueno

mayek          mesa

na'            mamá
otoch            casa

                 p'àak            tomate

                 pòol             cabeza

                 si'              leña

                 suku'un          hermano mayor

                 tàal             venir

                                  vine, pasado del verbo
                 tàalen           intransitivo en primera
                                  persona singular.

                 tàatah           papá

                 ts'a'ah          dar

                 ts'eh yùum       tío

                                  cacé, pasado del
                 ts'onah
                                  verbo transitivo

                 ts'òon           rifle

                 tu'ux            dónde

                 tumen            por, porque

                                  de él, para
                 utia'al
                                  él, para

                                  condicional
                 wa ma'e
                                  si - no

                 wàah             pan, tortilla

                 wakax            res



...Regresar...                ...Contenido...               ...Siguiente...
E-mail: Webmaster
                                                         Mérida, Yucatán, México, 20004
                                                           Modificación: 05/Enero/2004




                                       Curso de Maya Yucateco
                                     Nivel Principiantes - Lección 1
                                       Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                            Breves
                          Literatura Homenaje
          Investigaciones                     Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                     y         a
             recientes                            mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                          narrativa mayistas
                                                             maya


                                        NIVEL PRINCIPIANTES


                                               Lección No. 1

                                              EJERCICIOS



                   Nombre ___________________________________________________

                   Fecha ____________________________________________________

              1. Escribe en maya el nombre de los siguientes animales:

                    i.   conejo
ii.   caballo
    iii.    perro
     iv.    gato
      v.    iguano
     vi.    venado
    vii.    pájaro
   viii.    zopilote
     ix.    tortuga
      x.    gallina



2. Traduce al español las siguientes oraciones:

      i.    Ki't'àantabah Felipe
     ii.    ¿Tu'ux a tàal?
    iii.    Tàalen ts'òon
    iv.     ¿Ba'ax ta ts'onah?
     v.     Tin ts'onah t'u'ul



3. Conjuga los verbos en el presente habitual y actual.

        o   xòok
        o   xíimbal
        o   míis

      Ejemplos:

   Habitual            Actual

   tene' kin xòok      tene' táan in òok
                                     x

4. Hacer que los alumnos dialoguen entre ellos. Se puede usar la técnica del
   conocimiento.

   Pregunta                     Respuesta

   ¿Bix a k'àaba'?          In k'àaba'e'
   ¿Bix u k'àaba' a na'? u k'aaba'e'...
   ¿Bix u k'aaba' a kìik?
   ¿Bix u k'àaba' a suku'un?
   ¿Bix u k'aaba' a tàatah?
   ¿Bix u k'àaba' a wíits'in
                         ?
¿Bix u k'àaba' a wíits'in
                                        ?

               5. Conversen de dos en dos usando las siguientes preguntas y respuestas.

                       .     ¿Ba'a ka bèetik?
                                 x
                      i.     ¿Ba'ax ka wa'alik?
                     ii.     ¿Ba'ax yàan ta wotoch?
                    iii.     ¿Ba'ax ka hàantik ta wotoch?

                   Posibles respuestas:

                     iv.     tin p'o', tin míis, tin hanal.
                      v.     mixba'al.
                     vi.     tin wotoche' yàan h mìis, pèek', kàax, lòol.
                    vii.     kin hàantik kàax, bak'el wakax yéetel bu'ul.

            ...Regresar...                        ...Contenido...                    ...Respuestas...




                                                                         E-mail: Webmaster
                                                                Mérida, Yucatán, México, 2004
                                                                  Modificación: 5/Enero/2004




                                            Curso de Maya Yucateco
                                          Nivel Principiantes - Lección 1
                                            Viernes 27 de Febrero de 2004




PRINCIPAL Investigaciones Literatura Homenaje Organizaciones Breves Exposiciones Archivo Cartografía
             recientes        y         a         mayas        del fotográficas bibliográfico peninsular
                          narrativa mayistas                  área
                                                             maya
recientes          y        a              mayas      del fotográficas bibliográfico peninsular
               narrativa mayistas                    área
                                                     maya


                           NIVEL PRINCIPIANTES


                                    Lección No. 1

                                 RESPUESTAS



     Nombre ___________________________________________________

      Fecha ____________________________________________________

1. Escribe en maya el nombre de los siguientes animales:

       i.   t'u'ul
      ii.   tsíimin
    iii.    pèek'
     iv.    mìis
      v.    hùuh
     vi.    kéeh
    vii.    ch'íich'
   viii.    ch'òom
     ix.    áak
      x.    kàax



2. Traduce al español las siguientes oraciones:

      i.    Buenas deseos para tí Felipe
     ii.    ¿De dónde vienes?
    iii.    Vine de cacería
    iv.     ¿Qué cazaste?
     v.     Cacé conejo



3. Conjuga los verbos en el presente habitual y actual.
Xòok (leer)
                        Míis (barrer)
     ku xíinbalo'ob     letio'obe' táan u xíinbalo'ob

Presente habitual Presente actual actual
      Presente habitual Presente
     ka xíinbale'ex
      kin xòok bul k'ìin te'exe' táan a xíinbale'ex
                          tene' táan in xòok

      ka xòok            teche' táan a xòok
     k xíinbal          to'one' k xíinbal
                               táan
      ku xòok            letie' táan u xòok

      k xòok             to'one' táan k xòok
     ku xíinbal         letie' táan u xíinbal
      ka xòoke'ex        te'exe' táan a xòoke'ex

      ku xòoko'ob
     ka xíinbal         teche' táan atáan u xòoko'ob
                         letio'obe' xíinbal



     kin xíinbal         tene' táan in xíinbal
                      Xíimbal (caminar)

     Presente habitual Presente actual
k míis               to'one' táan k míis t otoch

                 ka míise'ex          te'exe' táan a míise'ex ta wotoche'ex

                 ku míiso'ob          letio'obe' táan u míiso'ob tu yotocho'ob




   4. Hacer que los alumnos dialoguen entre ellos. Se puede usar la técnica del
      conocimiento.

                 Pregunta                 Respuesta

            o    ¿Bix a k'àaba'?= ¿Cómo te llamas?
            o    ¿Bix u k'àaba' a na'?=¿Cómo se llama tu mamá?
            o    ¿Bix u k'aaba' a kìik?=¿Cómo se llama tu hermana?
            o    ¿Bix u k'àaba' a suku'un?=¿Cómo se llama tu hermano mayor?
            o    ¿Bix u k'aaba' a tàatah?=¿Cómo se llama tu papá?
            o    ¿Bix u k'àaba' a wíits'in?=¿Cómo se llama tu hermano o hermana menor?



   5. Conversen de dos en dos usando las siguientes preguntas y (respuestas).

           .     ¿Ba'ax ka bèetik =¿Qué haces?
          i.     ¿Ba'ax ka wa'alik?=¿Qué dices?
         ii.     ¿Ba'ax yàan ta wotoch?=¿Qué hay en tu casa?
        iii.     ¿Ba'ax ka hàantik ta wotoch?=¿Qué comes en tu casa?

       Posibles respuestas:

        iv.      tin p'o', tin míis, tin hanal.= estoy lavando, estoy barriendo, estoy comiendo
         v.      mix ba'al.= nada
        vi.      tin wotoche' yàan h mìis, peèk', kàax, lòol. mi casa hay gato, perro,
                                                            = En
                 gallina, flor
        vii.     kin hàantik kàax, bak'el wakax, bu'ul.= Como carne de gallina, de res, frijol

...Regresar...                                                               ...Contenido...
E-mail: Webmaster
                                                        Mérida, Yucatán, México, 2004
                                                         Modificación: 05/Enero/2004




                                      Curso de Maya Yucateco
                                    Nivel Principiantes - Lección 2
                                      Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                            Breves
                          Literatura Homenaje
          Investigaciones                     Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                     y         a
             recientes                            mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                          narrativa mayistas
                                                             maya


                                      NIVEL PRINCIPIANTES


                                        Lección No. 2 - Parte I

                         EJEMPLOS DE PRONOMBRES DEPENDIENTES

                                       ¿Ba'ax a wòohel a bèeteh?

                                          1.   In wòohel míis
                                          2.   A wòohel pàax
                                          3.   U yòohel k'àay
                                          4.   K òohel míis
                                          5.   K òohel meyah
6. U yòohelo'ob k'àay


                                      DIÁLOGO

Pedro visita la casa de José para saber si asisten sus hijos a la escuela.

     PEDRO
     - ¿Bix a bèel h José?
     JOSE
     - Tòoh in wòol, ¿Kux tèech?
     PEDRO
     - Beyxan tèen, tòoh in wóol.
     JOSE
     - Kux a tàatah yéetel a na', ¿bix u bèelo'ob?
     PEDRO
     - Letio'obe' tòoh yóolo'ob xan. José, ¿ku bin a pàalal xòok?
     JOSE
     - Chéen huntúul ku bini', le uláak' ka'atúulo' ma' tu bino'ob xòok.
     PEDRO
     - ¿Ba'axten ma' tan u bino'ob xòok?
     JOSE
     - Tumen k'abéet u yáantikeno'ob meyah   .
     PEDRO
     - Ma'alob ka u yáantecho'ob, ba'ale' hach k'abéet u kaniko'ob xòok.
     JOSE
     - Ha'alil ka in túuchto'ob oknak k'ìine', beyo' ku meyaho'ob bul k'ìine',
     oknak k'ìin túune' ku bino'ob xòok.
     PEDRO
     - Ma'alob, túuchto'ob xòok.He' in wa'alik ti le ahsah, ka ts'a'abak u
                                                            ka'an
     ts'albil hu'uno'obo'.
     JOSE
     - ¿Teche' Pedro ka láah túuchtik a pàalal xòok?
     PEDRO
     - Ku láah bino'ob, tak tèen kin bin, yéetel in watàan xòok.
     JOSE
     - He'elo' míin yàan in bin yéetel le pàalalo', yo'olal u kaniko'ob xòok.
     PEDRO
     - Ka xi'ike'ex, ti' kin in wile'ex tu nahil xòoke'.
     JOSE
     - Ma'alob he' k bine'.
     PEDRO
     - José, ¿bix u k'àaba' le pàalal ma'atech u bino'ob xòoko'?
     JOSE
     - U k'àaba'o'obe' Carlos yéetel Jorge.
PEDRO
- ¿Kux a watàan, bix u k'àaba'?
JOSE
- Leti'e x Paula Noh.
PEDRO
- Ts'o'ok in ts'íibtik u k'àaba'o'ob, pa'atik in bin.
JOSE
- Hach Dyos bo'otik h Pedro, òok'in k ilikbah tu nahil xòok.

                               Vocabulario
                         Maya               Español
                   a bèel            tu camino

                   áak'ab            noche

                   áantah            ayudar, ayuda

                   ah ka'ansah       maestro

                   atàan             esposa

                   ba'ale'           pero

                   ba'axten          por qué

                   beh               camino

                   beyo'             así

                   bo'ol             pagar, pago

                   bul k'ìin         todo el día

                   ch'uhuk pak'áal
                                 naranja dulce

                   che'              árbol, madera

                   chéen             sólo

                   h kàanbah         alumno

                   ha'alil           solamente

                   hach              muy

                   he'ebix           así como

                   hunkúul           numeral para
                                     árboles
árboles

             numeral para
hunp'éel
             cosas inanimadas

             numeral para
hunts'íit
             varas

             numeral para
huntúul
             seres vivos

íichan       esposo

íits'in      hermano menor

k'àay        canto, cantar

k'abéet      necesario

ka'ansah     enseñar

             2 (numeral
ka'atúul
             para seres vivos)

             qué bueno,
kex beyo'
             aunque sea así

kex          aunque

kòol         milpa

kux tèech    y tú?

             trabajo,
meyah
             trabajar.

             creo que hay,
míin yàan
             creo que tendré

míis         barrer, escoba

nahil xòok   escuela

             noche,
oknak kìin
             anochecer

òohel        saber

òon          aguacate
pa'atik in bin   ya me voy

                 pàal             niño, niña

                                  música, tocar
                 pàax             un instrumento
                                  musical

                 pak'áal          naranja

                 su'uts' pak'áalnaranja agria

                 tak              hasta

                                  estoy bien de
                 tòoh in wóol
                                  salud

                 tumen            porque, por

                                  donde,
                 túun
                                  entonces

                 uláak'           otro

                 xèen             ve, anda

                 yéetel           y, con



...Regresar...             ...Contenido...                     ...Siguiente...




                                                  E-mail: Webmaster
                                         Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco
                                     Nivel Principiantes - Lección 2
                                       Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                              Breves
                            Literatura Homenaje
          Investigaciones                       Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                       y         a
             recientes                              mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                            narrativa mayistas
                                                               maya


                                          NIVEL PRINCIPIANTES


                                           Lección No. 2 - Parte II

                                          COLORES EN MAYA


                                    bòonil ch'o'           cenizo


                                    bòox                   negro


                                    ch'òoh                 azul


                                    k'áan k'an             amarillo


                                    chak k'an              anaranjado


                                    chak                   rojo


                                    chukwa                 atabacado


                                    sak                    blanco


                                    sam chak               rosado


                                    sam k'an               amarillo bajo
sam chak                rosado


                 sam k'an                amarillo bajo


                 sam ya'
                       ax                verde bajo


                 sam ch'òoh              azul bajo



                             Ejercicio


                   - ¿Bix u bòonil le lòola?
                   - Chak

                   - ¿Kux le le'a' bix u bòonil?
                   - Ya'ax

                   - A'alten bix u bòonil a nòok'


...Regresar...              ...Contenido...                    ...Siguiente...




                                                  E-mail: Webmaster
                                         Mérida, Yucatán, México, 2004
                                          Modificación: 05/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco
                                      Nivel Principiantes - Lección 2
                                        Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                              Breves
                            Literatura Homenaje
          Investigaciones                       Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                       y         a
             recientes                              mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                            narrativa mayistas
                                                               maya


                                         NIVEL PRINCIPIANTES


                                                Lección No. 2

                                                EJERCICIOS



                  Nombre ___________________________________________________

                   Fecha ____________________________________________________

              1. Escribe los pronombres independientes y los pronombres dependientes.

              2. Escribe en maya las siguientes oraciones:

                         - ¿Cómo te llamas?
                         - ¿Sabes leer?
                         - ¿Van tus hijos a la escuela?
                         - ¿Sólo uno va a la escuela?
                         - Y los otros, ¿por qué no van a la escuela?
                         - Porque me ayudan a trabajar en la milpa.

              3. Traduce al español las siguientes oraciones:

                         - Tene' tin w
                                     áantik in tàatah meyah.
                         - Teche' táan a hanal.
                         - To'one' táan k pàax.

              4. Hacer 5 preguntas y contestar en afirmativo usando los pronombres personales.

                         Ejemplo:
                              -¿Ba'ax ka bèetik?
                              -Tene' táan in míis.

              5. Hacer 5 oraciones negativas.
Ejemplo:
                      -¿Ba'ax ka bèetik?
                      -Tene' táan in míis.

   5. Hacer 5 oraciones negativas.

                 Ejemplo:
                      Tene' ma' tin bin xòok.

   6. Describe en maya cómo es tu casa.

   7. Técnicas para la pronunciación.

       Comente con su compañero la composición anterior, luego repita cada uno la
       descripción que hizo su compañero.

   8. Contesta en maya las siguientes preguntas:

           i.    ¿Ba'ax a wòohel a bèeteh?
          ii.    ¿Tu'ux ka bin?
        iii.     ¿Ba'ax ka hàantik?
         iv.     ¿Ba'ax ka wuk'ik?
          v.     ¿Ba'ax ka bèetik?
         vi.     ¿Ba'ax ka wilik?
        vii.     ¿Yàan wa a pàalal?
       viii.     ¿Haytúul a pàalal yàan?
         ix.     ¿Hayp'éel wàah ka hàantik sáansamal?
          x.     ¿Haykúul nikte' yàan ta wotoch?
         xi.     ¿Hayts'íit kib a k'áatih?
        xii.     ¿Haykúuch si' yàan ta wotoch?



   9. Traduce al español las siguientes oraciones:

          i.     U k'àa in na'e' xLúuisa.
                        ba'
         ii.     In wíitsine' ma' tóoh yóoli'.
        iii.     A kìike' táan u yilik huntúul ch'íich'.
        iv.      Teche' ka wuk'ik chukwa'.
         v.      XTéeresa'e' ma' tu meyah.


...Regresar...                        ...Contenido...                  ...Respuestas...
E-mail: Webmaster
                                                         Mérida, Yucatán, México, 2004
                                                           Modificación: 5/Enero/2004




                                       Curso de Maya Yucateco
                                     Nivel Principiantes - Lección 2
                                       Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                            Breves
                          Literatura Homenaje
          Investigaciones                     Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                     y         a
             recientes                            mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                          narrativa mayistas
                                                             maya


                                       NIVEL PRINCIPIANTES


                                              Lección No. 2

                                             RESPUESTAS



                   Nombre ___________________________________________________

                   Fecha ____________________________________________________

              1. Escribe en maya los pronombres personales y los pronombres dependientes:

                 Pronombres personales
                    1. tèen
                    2. tèech
                    3. leti'
                    4. to'on
                    5. te'ex
                    6. letio'ob
1.   tèen
       2.   tèech
       3.   leti'
       4.   to'on
       5.   te'ex
       6.   letio'ob


   Pronombres dependientes

       7. in
       8. a
       9. u
       10. k
       11. a'
       12. e'ex
       13. u o'ob



2. Escribe en maya las siguientes oraciones:

       a.   ¿Bix a k'àaba'?
       b.   ¿A wòohel xòok?
       c.   ¿Ku bin a pàalal xòok?
       d.   ¿Chéen huntúul ku bini'?
       e.   Kux le uláak'o'obo'¿ba'axten ma' tu bino'ob' tu nahil xòok?
       f.   ¿Tumen ku yáantikeno'ob mayah ich kòol?



3. Traduce al español las siguientes oraciones

        . Yo estoy ayudando a mi padre a trabajar
       a. Tú estás comiendo
       b. Nosotros estamos ejecutando una pieza musical



4. Hacer 5 preguntas y contestar en afirmativo usando los pronombres personales.

   Respuesta

            1. ¿Ba'ax ka bèetik?
            ¿Qué haces?

            ¿Tene' táan in míis?
            Estoy barriendo

            2. ¿Ba'ax ka hàantik?
            ¿Qué estás comiendo?
¿Tene' táan in míis?
          Estoy barriendo

          2. ¿Ba'ax ka hàantik?
          ¿Qué estás comiendo?

          Táan in hàantik wàah
          Yo estoy comiendo pan

          3. ¿Tu'ux ka bin?
          ¿Dónde vas?

          Tene' taán in bin xòok
          Me voy a la escuela

          4. ¿Bix a bèel?
          ¿Cómo estás?

          Tòoh in wóol
          Estoy bien



5. Hacer 5 oraciones negativas

       0. Tene' ma' tin bin xòok
          No voy a la escuela

       1. Tene' ma' tin míis
          No barro

       2. Ma' tin hanal
          No como

       3. Ma' tin bin mixtu'ux
          No iré a ningún lugar

       4. Ma' táan in hàantik wàah
          Yo no estoy comiendo pan



6. Describe en maya como es tu casa
   In wotoche' nohoch hach hats'uts, u bòonile' chak yéetel sam.

   8. Contesta en maya las siguientes preguntas
8. Contesta en maya las siguientes preguntas
            0. ¿Qué sabes hacer?
               In wòohel xòok

           1. ¿A dónde vas?
              Tin bin tin wotoch

           2. ¿Qué comes?
              Tin hàantik bu'ul

           3. ¿Qué haces?
              Tin wuk'ik ha'

           4. ¿Qué ves?
              Tin wilik ch'íich

           5. ¿Tienes hijos?
              Yàan

           6. ¿Cuántos hijos tienes?
              Ka'atúul

           7. ¿Cuántas tortillas comes?
              Óokp'éel

           8. ¿Cuántas matas de flores hay en tu casa?
              Ya'ab

           9. ¿Cuántas velas quieres?
              Ka'ats'íit

           10. ¿Cuántos tercios de leña hay en tu casa?
               Hunkúuch

 9. Traduce al español las siguientes oraciones

   1.   El nombre de mi mamá es Luisa
   2.   Mi hermano menor no está bien
   3.   Tu hermana está viendo un pájaro
   4.   Tú bebes chocolate
   5.   Teresa no sabe trabajar



...Regresar...                                            ...Contenido...
E-mail: Webmaster
                                                          Mérida, Yucatán, México, 2004
                                                           Modificación: 05/Enero/2004




                                       Curso de Maya Yucateco
                                     Nivel Principiantes - Lección 3

                                       Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                              Breves
                            Literatura Homenaje
          Investigaciones                       Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                       y         a
             recientes                              mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                            narrativa mayistas
                                                               maya



                                        NIVEL PRINCIPIANTES



                                          Lección No. 3 - Parte I

                                     Pronombres personales tópico é

                                           Singular Singular

                                           tèen       tene'

                                           tèech      teche'

                                           leti'      leti'e'
tèen       tene'

                                tèech      teche'

                                leti'      leti'e'




                                  Plural    Plural

                                 to'on     to'o ne'

                                 te'ex     te'exe'

                                 letio'ob letio'obe'




Ejemplos

  i.   Tene', wèenen ma' tin wu 'uyah le k'àayo'
 ii.   Teche' hàanech yiknal a kìik
iii.   X Ròosa'e', lúub tu k'àan
iv.    Letio'obe', tu bino'ob yiknal ts'akyah.
 v.    Te'exe' ts'o'ok a h
                       anale'ex
vi.    H Juàane', bin cha'an


                                       DIÁLOGO
  Carlos y Jorge platican sobre el trabajo.
       Carlos
       ¿Ba'ax ka bèetik Jorge?
       Jorge
       - Tene' táan in chùuy, kux tèech, ¿ba'ax meyahil ka bèetik?
       Carlos
       -Tene' táan in kanik chuy xanab
       Jorge
       - A kìike' ts'o'ok u kanik wak' k'áan
       Carlos
       - Bèey leti'e' ts'o'ok u kanik
       Jorge
       - In suku'uno' ts'o'ok u kaniko'ob kòol yéetel xot kih.
                     obe'
       Carlos
       - ¿U yòohelo'ob u meyahil k'áax?
       Jorge
- U yòohelo'ob, tene' ma' in wòoheli'.
                  Carlos
                  - Tene' uts tin wich in bin k'àax, ba'ale' ma' u k'áat in tàata'i'.


           ...Regresar...                       ...Contenido...                    ...Siguiente...




                                                                      E-mail: Webmaster
                                                             Mérida, Yucatán, México, 2004




                                        Curso de Maya Yucateco
                                      Nivel Principiantes - Lección 3
                                        Viernes 27 de Febrero de 2003




                                                            Breves
                          Literatura Homenaje
          Investigaciones                     Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                     y         a
             recientes                            mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                          narrativa mayistas
                                                             maya


                                         NIVEL PRINCIPIANTES


                                           Lección No. 3 - Parte I

                                      Verbos transitivos e intransitivos

           Verbos transitivos

           Ejemplos de verbos transitivos con objeto expresado:
Ejemplos de verbos transitivos con objeto expresado:

       Táan in hàantik bak'
       Táan in p'o'ik in nòok'
       Táan a wèensik a wíits'in



Verbos intransitivos
Los verbos intransitivos no presuponen un objeto Ejemplos:

       Táan in hanal
       Táan in wenel
       Táan in ts'íib
       Yaan in bin
       Ko'ox uk' ul
       Táan k kòol


                   Los verbos intransitivos se forman con el sufijo ik
                           que se le añade a la raíz del verbo
        Intransitivos                 Transitivo                     Voz Pasiva

 Táan in      Estoy           Kin hàantik     carne          ku hàanta'al se come
 hanal        comiendo        bak'            trabajo        ku meyahta'al se trabaja
 meyah        trabajar        kin meyatik     llevo          ku bisa'al     se lleva
 bis          llevar          kin bisik       digo           ku ya'ala'al se dice
 a'al         decir           kin wa'alik     juego          ku báaxta'al se juega
 báaxal       jugar           kin báaxtik     doy            ku ts'a'abal se da
 ts'ah        dar             kin ts'áaik     costuro        ku chu'uyul    se costura
 chùuy        costurar        kin chuyik      toco           ku pa'axal     se toca
 pàax         tocar           kin paxik       regreso        ku su'utul     se regresa
 sùut         regresar        kin sutik       vendo          ku ko'onol     se vende
 koonol       vender          kin konik       sueño          ku náayta'al se sueña
 náay         soñar           kin naytik      acuesto        ku chukunsa'al se acuesta
 chital       acostar         kin chikunsik   traigo         ku tàasa'al    se trae
 tàas         traer           kin tàasik      cazo           ku ts'o'onol se caza
 ts'òon       cazar           kin ts'onik     cojo           ku ch'a'abal se coge
 ch'a'a       coger           kin ch'aik      barro          ku míista'al   se barre
 míis         barrer          kin míistik     compro         ku ma'anal     se compra
 màan         comprar         Kin manik       paso           ku máansa'al se pasa
 máan         pasar           kin máansik     hablo          ku t'a'anal    se habla
 t'àan        hablar          kin t'anik      aprendo        ku ka'anal     se aprende
 kan          aprender        kin kanik       canto          ku k'a'ayal se canta
 k'àay        cantar          kin k'ayik      lavo           ku p'o'obol se lava
 p'o'         lavar           kin p'o'ik      termino        ku ts'o'oksa'al termina
                                                                            se
 ts'o'ok      terminar        kin ts'o'sik    escribo        ku ts'íibta'al se escribe
 ts'íib       escribir        kin ts'íibtik   leo            ku xo'okol     se lee
 xòok         leer            kin xokik       hago           ku beeta'al    se hace
 bèet         hacer           kin bèetik      ayudo          ku yáanta'al se ayuda
kan         aprender     kin kanik        canto        ku k'a'ayal se canta
k'àay       cantar       kin k'ayik       lavo         ku p'o'obol se lava
p'o'        lavar        kin p'o'ik       termino      ku ts'o'oksa'al termina
                                                                       se
ts'o'ok     terminar     kin ts'o'sik     escribo      ku ts'íibta'al se escribe
ts'íib      escribir     kin ts'íibtik    leo          ku xo'okol      se lee
xòok        leer         kin xokik        hago         ku beeta'al     se hace
bèet        hacer        kin bèetik       ayudo        ku yáanta'al se ayuda
áantal      ayudar       kin wáantik      espero       ku páa'ta'al se espera
páa'tal     esperar      kin páa'tik      pago         ku bo'otal      se paga
bo'ol       pagar        kin bo'otik      reviento     ku wa'ak'al se revienta
wak'        reventar     kin wak'ik       corto        ku xo'otol      se corta
xòot        cortar       kin xotik        saco         ku hóok'sa'al se saca
hóok'ol     salir        kin hóok'sik     dejo         ku p'a'atal     se deja
p'áatal     dejar        kin p'atik       pienso       ku yila'al      se ve
il          ver          kin tukultik     empiezo      ku tukulta'al se piensa
tùukul      pensar       kin kàahsik      introduzco   ku kàahsa'al se empieza
kàahal      empezar      kin woksik       atropello    ku yoksa'al     se
okol        entrar       kin héentaatik   llego        ku              introduce
hèentàant   atropellar   kin k'usik       suspendo     héentaanta'al se atropella
k'uchul     llegar       kin níiksik      finalizo     ku k'usa'al se llega
níikik      suspender    kin xu'ulsik     rezo         ku níiksa'al    se
xu'ulul     finalizar    kin              entiendo     ku xu'usa'al suspende
payalchi'   rezar        payalchi'itik    corro        ku              se finaliza
na'at       entender     kin na'atik      derramo      payalchi'ita'al se reza
áalkab      correr       kin wáalkabtik   muestro      ku na'ata'al se entiende
wéekel      derramar     kin wekik        bajo         ku yáalkabta'al se corre
e'es        mostrar      kin we'esik      enseño       ku we'ekel      se derrama
éemel       bajar        kin wéesik       trago        ku ye'esa'al se muestra
ka'asah     enseñar      kin ka'ansik     salcocho     ku yéemsa'ale se baja
lùuk'       tragar       kin luk'ik       adormezco    ku ka'ansa'al se enseña
chàak       sancochar    kin chakik       bato         ku lu'uk'ul se traga
wenel       dormir       kin wèensik      tumbo        ku cha'akal     se salcocha
bòok'       batir        kin bok'ik       reparto      ku wèensa'al se
lúubul      caer         kin lúubsik      muelo        ku bo'ok'ol adormece
t'òox       repartir     kin t'oxik       oigo         ku lúubsa'al se bate
hùuch'      moler        kin huch'ik      corto        ku t'o'oxol se tumba
u'uy        oir          kin wu'uyik      pego         ku hu'uch'ul se reparte
k'òos       cortar       kin k'osik       muerdo       ku yu'uba'al se muele
tak'        pegar        kin tak'ik       rio          ku k'o'osol se oye
chi'ibal    morder       kin chi'ik                    ku ta'ak'al     se corta
che'e       reir         kin che'etik                  ku chi'ibil     se pega
                                                       ku che'eta'al se muerde
                                                                       se ríe
...Regresar...                     ...Contenido...                    ...Siguiente...




                                                                    E-mail: Webmaster
                                                           Mérida, Yucatán, México, 2004
                                                             Modificación: 5/Enero/2004




                                       Curso de Maya Yucateco
                                     Nivel Principiantes - Lección 3

                                       Viernes 27 de Febrero de 2003




                                                              Breves
                            Literatura Homenaje
          Investigaciones                       Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                       y         a
             recientes                              mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                            narrativa mayistas
                                                               maya



                                        NIVEL PRINCIPIANTES



                                               TSIKBAL
LOLA - ¿Ba'ax ka bèetik h Luis?

LUIS - Táan in bèetik hunp'éel mayek utia'al in hanal

LOLA - ¿Ba'ax beetik? Ma' tin wu'uyahi'
            ka

LUIS - Tin bèetik hunp'éel mayek

LOLA - ¿Ba'ax tia'al?

LUIS - Utia'al in hanal

LOLA - ¿Tu'ux ta manah u che'i'?

LUIS - Yiknal in suku'un h Pedro

LOLA - Hach hats'uts, tumen pìim u che'ei.
¿Láayli' wa táan u meyata'al a na' tu in kìike'?
                                 men

LUIS - Láayli'e'

LOLA - Ts'o'ok u yúuchtal ho'op'ok u meyatik a na'

LUIS - Ts'o'oki'. ¿Kux tèech tu'ux ka bin?

LOLA - Tin bisik le pàal xòoko'

LUIS - ¿Ba'axten ka bisik?

LOLA - Tumen sahak bin chéen tu hùunal

MARIA- ¿Máax ku bisa'al xòok h Lis?
                               u

LUIS - Chàan h Pedro ku bisa'al tumen u na', tumen sahak bin chéen tu
huunal

LOLA - María, ¿ba'ax ku bèetik x Ines?

MARIA- Táan u huch'ik túumben ixi'im

LOLA - ¿Ba'ax tia'al?

MARIA- Utia'al sa' yéetel iswàah
LOLA - ¿Láayli wa ku sèen ha'ats'al a na' t a ka'a yùume'?
                                              umen

       MARIA- Láayli' ku sèen ha'ats'ale'

       LOLA - Kexi' ka xu'uluk u sèen máansik óotsilile'

       MARIA- Kexi'e', tumen ts'o'ok u séen k'oha'antal

       LOLA - Ma'alob x María páa'tik in bisik le pàal te' xòoko', wa ma' tu
       k'uchul tu tsíitsile' ma' tu'abal u yokol xòok.
                                   cha

                                    LECTURA

                                      XOOK

       Tu k'ìin in bin k'íiwik hmàane', kin láah manik tuláakal ba'alo'ob

       k'abéet ten ti' hunp'éel p'is k'ìin.

       Kin manik hunchúuch lòol, k'úum, p'àak, òon, ìis, bu'ul,

       su'uts' pak'áal, bak', bàak yéetel pùut.

       Beyo' mina'an hóok'ol sáansamal hmàan, ma'alob in ki' chitàal
                   ni

       tin k'àan le ken ts'o'okok in meyah.


...Regresar...                                                          ...Siguiente...




                                                           E-mail: Webmaster
                                                  Mérida, Yucatán, México, 2004
                                                    Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco
                                    Nivel Principiantes - Lección 3

                                         Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                            Breves
                          Literatura Homenaje
          Investigaciones                     Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                     y         a
             recientes                            mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                          narrativa mayistas
                                                             maya



                                          NIVEL PRINCIPIANTES



                                           Lección No. 3 - Parte I



                                               Vocabulario

                                       Maya                  Español

                                ah chùuy          sastre

                                ba'al, ba'alo'ob cosas
                                              cosa,

                                bèet              hacer

                                bèetik            haces

                                chitàal           acostarse

                                chùuy             costurar

                                hàats'            azotes

                                hóok'ol           salir

                                hunchúuch         un atado, un ramo

                                hunp'éel          uno, una, numeral

                                hùuch'            moler
hunchúuch   un atado, un ramo

hunp'éel    uno, una, numeral

hùuch'      moler

ich         ojo, fruto

ichil       dentro

íis         camote

ixi'im      maíz

k'áax       monte

k'abéet     necesario

k'íiwik     plaza, mercado

k'oha'an    enfermo

k'úum       calabaza

ka          que

ka'ayùum    padrasto

kanik       aprendiendo

kih         henequén

kìik        hermana mayor

láah        todo

le kéen     cuando

máan        pasar

meyah       trabajo, trabajar

mina'an     no hay

òohel       saber

óon         aguacate

óotsil      pobre, pobreza
p'ìis k'ìin      semana

                 p'ìis            medida, medición, límite

                 pak'áal          naranja

                 pùut             papaya

                 sàahkil          miedo, temor

                 su'uts'          agrio

                 tan in           estoy

                 ts'o'ok          terminar, acabar

                 tuláakal         todos, todas

                 túumben          nuevo

                 túun             entonces

                 uts              bueno

                 wak'             reventar, estallar, urdir

                 xi'ik            ir, vaya

                 xòot             cortar

                 xùul             fin




...Regresar...                 ...Contenido...                     ...Siguiente...




                                                      E-mail: Webmaster
                                             Mérida, Yucatán, México, 2004
                                               Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco
                                     Nivel Principiantes - Lección 3
                                       Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                              Breves
                            Literatura Homenaje
          Investigaciones                       Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                       y         a
             recientes                              mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                            narrativa mayistas
                                                               maya


                                               EJERCICIOS

                                I.- Traduce al maya las siguientes oraciones

                                  1.- Mis hermanos trabajan todos los días

                                  2.- Yo sé costurar, puedo costurar tu ropa

                                         3.- Juan ¿sabe leer tu papá?

                                           4.- No, él no sabe leer

                                       5.- Mi mamá ya aprendió a leer


                              II.- Traduce al español las siguientes oraciones


                                        1.- ¿Ba'ax ta manah k'íiwik?

                                           2.- Tin manah in p'óok

                                   3.- ¿Kux tèech ba'ax tàalech a maneh?

                                   4.- Tane' tàalen in man míis yéetel bu'ul

                      5.- Bèey xan in kìik tu manah hunp'éel pùut yéetel ka'ap'éel ìis.



                      III.- Escribe una composición usando los siguientes verbos:
III.- Escribe una composición usando los siguientes verbos:


                                 lúubul, hóok'ol y bis

                 IV.- Traduce al español el siguiente párrafo

  In wíits'ine' bisa'ab yiknal ts'akyah tumen lúub tu k'áan. In wóotsil íits'ine'
                    tu pa'ah u póol, sèen hóok' u k'i'ik'el.

   V.- Hacer otro párrafo como el anterior cambiando el sujeto y usar
                        otras partes del cuerpo.

                         Sujetos Partes del cuerpo

                         tàatah       ni'

                         na'          ich

                         suku'un k'ab

                         íichan       òok

                         .....        chi'




...Regresar...                        ...Contenido...           ...Respuestas...




                                                         E-mail:Webmaster
                                                Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco
                                     Nivel Principiantes - Lección 3
                                       Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                              Breves
                            Literatura Homenaje
          Investigaciones                       Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                       y         a
             recientes                              mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                            narrativa mayistas
                                                               maya



                                        NIVEL PRINCIPIANTES


                                               Lección No. 3

                                              RESPUESTAS



                  Nombre ___________________________________________________

                  Fecha ____________________________________________________

                                I.- Traduce al maya las siguientes oraciones

                                   1.- Mis hermanos trabajan todos los días
                                  In suku'uno'obe' ku meyaho'ob sáansamal

                                  2.- Yo sé costurar, puedo costurar tu ropa
                              In woohel chùuy, he u paahtal in chuyik a nòok'e'

                                         3.-Juan ¿sabe leer tu papá?
                                       Juan, ¿u yòohel xòok a tàatah?

                                          4.- No, él no sabe leer
                                        Ma', leti'e' ma' yòohel xòoki'

                                       5.- Mi mamá ya aprendió a leer
                                         In na'e' ts'o'ok u kanik xòok

                              II.- Traduce al español las siguientes oraciones

                                        1.- ¿Ba'ax ta manah k'íiwik?
                                   ¿Qué compraste en el mercado o plaza?
II.- Traduce al español las siguientes oraciones

                     1.- ¿Ba'ax ta manah k'íiwik?
                ¿Qué compraste en el mercado o plaza?

                          2.- Tin manah in p'óok
                           Compré mi sombrero

                3.- ¿Kux tèech ba'ax tàalech a maneh?
                     ¿Y tú qué veniste a comprar?

                4.- Tene' tàalen in man míis yéetel bu'ul
                    Yo vine a comprar escoba y frijol

     5.- Bèey xan in kìik tu manah hunp'éel pùut yéetel ka'ap'éel ìis.
         También mi hermana compró una papaya y dos camotes



     III- Escribe una composición usando los siguientes verbos:


                               Lúubul=caer

                              Hóok'ol=salir

                               Bis=llevar

            IV.- Traduce al español el siguiente párrafo

In wíits'ine' bisa'ab yiknal ts'akyah tumen lúub tu k'áan. In wóotsil
                                                              íits'ine'
                  tu pa'ah u póol, sèen hóok' u k'i'ik'el.

 A mi pobre hermano menor lo llevaron al médico porque se cayó de su
 hamaca. Mi pobre hermano se rompió la cabeza, le salió mucha sangre.

V.- Hacer otro párrafo como el anterior cambiando el sujeto y usar
                     otras partes del cuerpo.

                     Sujetos        Partes del cuerpo
                 tàatah             ni'
                 papá               naríz
                 na'                ich
                 mamá               ojo
mamá             ojo

                                      suku'un       k'ab
                                      hermano mayor mano

                                      íichan           òok
                                      esposo           pie

                                      ......           chi'
                                      ..........       boca




            ...Regresar...                                                         ...Contenido...




                                                                       E-mail: Webmaster
                                                              Mérida, Yucatán, México, 2004
                                                               Modificación: 05/Enero/2004




                                         Curso de Maya Yucateco
                                       Nivel Principiantes - Lección 4
                                         Viernes 27 de Febrero de 2004




                              Literatura Homenaje                Breves
            Investigaciones                       Organizaciones        Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                         y         a                      del
               recientes                              mayas             fotográficas bibliográfico peninsular
                              narrativa mayistas                  área
                                                                 maya
maya


                               NIVEL PRINCIPIANTES


                                          Parte I

                                       PRETÉRITO

  El pretérito de los verbos intransitivos se forman de la siguiente manera: Infinitivo del
verbo más la partícula nah la terminación de pronombres en, ech, i, o'on, e'ex, o'ob.

Ejemplos:

                               SINGULAR        ESPAÑOL

                               meyahnahen      trabajé

                               meyahnahech trabajaste

                               meyahnahi       trabajó

                               PLURAL           ESPAÑOL

                               meyahnaho'on trabajamos

                               meyahnahe'ex trabajasteis

                               meyahnaho'ob trabajaron

  Los verbos hanal, wenel, hóok'ol, okol, káahal, k'uchul, lúubul, chi'ibal, forman el
pretérito de la siguiente manera:

                                SINGULAR PLURAL

                                hanen           hano'on

                                hanech          hane'ex

                                hani            hano'ob

  El verbo a'al, sólo se puede conjugar en la tercera persona

  A'ala'abi

  Los verbos bis, tàas, cha'a, xu'ulul, se conjugan como el siguiente ejemplo:

  bisa'aben(3).
Los verbos bis, tàas, cha'a, xu'ulul conjugan como el siguiente ejemplo:
                                 , se

bisa'aben
        (3).

                                      FUTURO

El futuro de los verbos intransitivos se forman de la siguiente manera:
Se antepone la partícula bíin al pretérito de los verbos más el sufijo ken

                            SINGULAR            ESPAÑOL

                            bíin meyahnahken    trabajaré

                            bíin meyahnahkech trabajarás

                            bíin meyahnak       trabajará

                           PLURAL               ESPAÑOL

                           bíin meyahnahko'on trabajaremos

                           bíin meyahnahke'ex trabajareis

                           bíin meyahnahko'ob trabajarán




               ...Regresar...                               ...Siguiente...




                                                         E-mail: Webmaster
                                                 Mérida, Yucatán, México 2004
                                                  Modificación: 05/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco
                                       Nivel Principiantes - Lección 4
                                         Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                              Breves
                            Literatura Homenaje
          Investigaciones                       Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                       y         a
             recientes                              mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                            narrativa mayistas
                                                               maya


                                          NIVEL PRINCIPIANTES


                                            Lección No. 4 - Parte I

                                       Conjugación de verbos transitivos
                                             en el presente actual

             Presente actual hantik.
                                          SINGULAR ESPAÑOL

                                          tin hantik     t hantik

                                          ta hantik      ta hantike'ex

                                          tu hantik      tu hantiko'ob

             Presente actual meyahtik.

                                         SINGULAR ESPAÑOL

                                         tin meyahtik   t meyahtik

                                         ta meyahtik    ta meyahtike'ex

                                         tu meyahtik    tu meyahtiko'ob
                                               FUTURO
                                       PARA VERBOS TRANSITIVOS

             El futuro de los verbos transitivos se forman de la siguiente manera:

             Se antepone la partícula bíin más los pronombres dependientes, más la raíz de los
           verbos transitivos, más el sufijo eh.
El futuro de los verbos transitivos se forman de la siguiente manera:

  Se antepone la partícula bíin más los pronombres dependientes, más la raíz de los
verbos transitivos, más el sufijo eh.

                           SINGULAR          PLURAL

                           bíin in hàanteh bíin k hàanteh

                           bíin a hàanteh    bíin a hàante'ex

                           bíin a hàanteh    bíin u hàanto'ob

  Verbo meyah

                         PLURAL              ESPAÑOL

                         bíin in meyahteh bíin k meyahteh

                         bíin a meyahteh     bíin a meyahte'ex

                         bíin u meyahteh     bíin u meyahto'ob




...Regresar...                       ...Contenido...                      ...Siguiente...




                                                           E-mail: Webmaster
                                                  Mérida, Yucatán, México, 2004
Curso de Maya Yucateco
                                     Nivel Principiantes - Lección 4
                                       Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                              Breves
                            Literatura Homenaje
          Investigaciones                       Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                       y         a
             recientes                              mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                            narrativa mayistas
                                                               maya


                                        NIVEL PRINCIPIANTES


                                           Lección No. 4 - Parte I


                                                DIÁLOGO

            El maestro dialoga con sus alumnos sobre las actividades que realizaron en
          el fin de semana.

                 AH KA'ANSAH
                 -¿Ba'ax ta bèetah ti' le p'is k'ìin máano' Juan?
                 H JUÀAN
                 - P'áahten in wáant in na', bul k'ìin míisnahen, tinmíistah in wotoch
                                                                   h la
                 yéetel u pàach nah.
                 AH KA'ANSAH
                 -¿Chéen lehàah ta bèetaho'?
                 H JUÀAN
                 -Ma', chúumuk k'ìin le ka'ah ts'o'ok in míise', ka tin k'áatah in hanal.
                 AH KA'ANSAH
                 -¿Ba'ax ta hantah?
                 H JUÀAN
                 -Bu'ul, k'utbil ìik yéetel chokoh wàah
                 AH KA'ANSAH
                 -¿Kux tèech x-Rosa, ba'ax ta bèetah ti' le p'is k'ìin máano'?
                 ROSA
                 -Tene' tin p'o'ah u nòok' in wíitsino'ob, pak'achnahen xan, tumen k'oha'an
                 in na'.
                 AH KA'ANSAH
                 -¿Ba'ax k'oha'anil yàan ti a na'?
                 ROSA
                 -Chéen k'oha'an ti chàanpal, hump'éel k'ìin síihik
                                                                 in wíits'in.
                 AH KA'ANSAH
                 -¿Ba'ax le a chàan íits'ino'?
                 ROSA
                 -Chàan xi'ipal
ROSA
                  -Chéen k'oha'an ti chàanpal, hump'éel k'ìin síihik
                                                              in wíits'in.
                  AH KA'ANSAH
                  -¿Ba'ax le a chàan íits'ino'?
                  ROSA
                  -Chàan xi'ipal


           ...Regresar...                    ...Contenido...                    ...Siguiente...




                                                                   E-mail: Webmaster
                                                          Mérida, Yucatán, México, 2004
                                                            Modificación: 5/Enero/2004




                                      Curso de Maya Yucateco
                                    Nivel Principiantes - Lección 4

                                       Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                            Breves
                          Literatura Homenaje
          Investigaciones                     Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                     y         a
             recientes                            mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                          narrativa mayistas
                                                             maya
NIVEL PRINCIPIANTES

                              LECTURA

                             X-IHYEENE
                                XOOK
                            Chilam Balam



   Ko'one'ex xokik u tsikbalil uk', k'oxol yéetel ch'ik. Hump'éel k'ìine' tu
yilahubao'ob ti' hump'éel xla' nah, ka tu ya'alah bey uk' ti k'oxol yéetel
ch'ike':

-"Te'exe', ma' táan a kuxtale'ex he'ebix in kuxtale'. Tene' tu pòol máak wa
tu kukut ba'alche' kin wuk'ik k'i'ik', óotsil k'oxole' ti' lùuk' ku síihil, chéen
xik'nal yéetel k'àay ku bèetik. Ch'ike' chéen síit' ku bèetik".

-"Mak a chi' uk', to'on xane' k oksik k'oha'anil ti' kàaho'ob. K bèetik u
kíimil máako'ob, ma' chéen tèech ka bèetle ka k'àaso', tak to'on xan".
                                     ik



                            PREGUNTAS


     Ko'ox ilik ba'ax t kanah ti u tsikbalil uk', k'oxol yéetel ch'ik



                1.- ¿Máaxo'ob tsikbalnaho'ob ti' xla' nah?
                ¿Quienes conversaron en una casa vieja?

                        2.- ¿Ba'ax tu ya'alah uk'?
                           ¿Qué dijo el piojo?

                        3.- ¿Tu'ux ku kuxtal uk'?
                         ¿Dónde vive el piojo?

                        4.- ¿Ba'ax ku yuk'ik uk'?
                          ¿Qué bebe el piojo?

                       5.- ¿Tu'ux ku síihil k'oxol?
                       ¿Dónde nace el mosquito?
¿Dónde nace el mosquito?

                            6.- ¿Ba'ax ku bèetik ch'ik?
                                ¿Qué hace la pulga?

                      7.- ¿Máaxo'ob oksik k'oha'anil ti' kàah?
                 ¿Quiénes introducen enfermedades en los pueblos?

                           8.- ¿Ba'ax ku bèetik k'oxol?
                             ¿Qué hace el mosquito?

                    9.- ¿Máaxo'ob bèetik k'àas ti' le máako'obo'?
                         ¿Quiénes hacen mal a las personas?

                        10.- ¿Ba'ax kìinsik le máako'obo'?
                            ¿Qué mata a las personas?



...Regresar...                                                      ...Siguiente...




                                                      E-mail: Webmaster
                                             Mérida, Yucatán, México, 2004
                                               Modificación: 5/Enero/2004
Curso de Maya Yucateco
                                     Nivel Principiantes - Lección 4

                                         Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                              Breves
                            Literatura Homenaje
          Investigaciones                       Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                       y         a
             recientes                              mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                            narrativa mayistas
                                                               maya



                                         NIVEL PRINCIPIANTES



                                                Vocabulario

                                         Maya                Español

                                    a'al             decir

                                    ba'alche'        animal

                                                     bebida ceremonial,
                                    báalche'
                                                     como el tepache.

                                    ch'ik            pulga

                                    cha'an           gustar, fiesta

                                    chéen lehàah     sólo eso

                                    chúumuk k'ìin medio día

                                    he'ebix          como

                                    il               ver

                                    k'àas            feo, mal, maldad

                                    k'áat            pedir

                                    k'oha'an         enfermo

                                    k'oha'anil       enfermedad

                                    k'oxol           mosco, mosquito

                                    k'ut             tamular
k'oha'an     enfermo

k'oha'anil   enfermedad

k'oxol       mosco, mosquito

k'ut         tamular

kàah         pueblo

ko'ox        vamos

kukut        cuerpo

             vivir, establecerse
kuxtal
             en un lugar

láah         todo

lùuk'        lodo, tragar

máan         pasar

mak a chi'   cállate

meyah        trabajo, trabajar

nòok'        ropa

oksah        introducir

óotsil       pobre

óotsilil     pobreza

p'áatal      permanecer

p'is k'ìin   semana

pàach        detrás

pak'ach      tortear

síih         nacer

tak          hasta

tsikbalil    cuento

uk'          piojo, beber
wíinklal         cuerpo

                                    xi'ipal          niño, muchacho

                                    xik'nal          volar

                                    xla'             viejo




           ...Regresar...                      ...Contenido...                     ...Siguiente...




                                                                      E-mail: Webmaster
                                                             Mérida, Yucatán, México, 2004
                                                               Modificación: 5/Enero/2004




                                       Curso de Maya Yucateco
                                     Nivel Principiantes - Lección 4

                                       Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                              Breves
                            Literatura Homenaje
          Investigaciones                       Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                       y         a
             recientes                              mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                            narrativa mayistas
                                                               maya
NIVEL PRINCIPIANTES

                              LECTURA

                              XOOK
                          CHA'A' HÁAK
                                 C



Ti' le winala' ku bèeta'al ch'a'a cháak tu kàahil màayao'ob. Le ch'a'a cháako'
ku bèeta'al utia'al u k'áata'al ha', yóolal u yantal nal.

  -¿Bix u bèeta'al le ch'a'a cháako'?

  Yáax táanil ku yantal u p'ùuhih utia'al u ts'o'onol kéeh. U bak'el le kéeho'
ku píibta'al, tu k'ìinil le cha'a cháako' ku cha'akal yéetel u bak'el kàax.

   Le hanalo' xiibo'ob bèetik, mix huntúul ko'olel ku bin utia'a le
                                                           l u bèet
hanalo'. Tu ts'òok u k'ìinile ku bèeta'al le hanalo', ken ya'al chúumuk k'ìine',
ts'o'ok u tahal tuláakal le bak'o', tu k'àabe' ku ts'a'abal bok'bil sakàan yo'olal
u tat-tal. U k'àaba'e' k'óol.

  Ku bèeta'al xan u nukuch wàahi u k'àaba'e noh Tu ts'ue ku
                                            wàah.
ts'a'abal muxbil sikil.

   Le ken tahak tuláakal le k'óol yéetel le píibo' ku ts'a'abal ti' le hmèeno'
utia'al u ts'ah yóok'ol le ka'anche'o'.

  Chéen p'el u ts'okol u ts'a'abal tuláakal yóok'ol le ka'anche'o' káahal u
payalchi' yùu hmèen. Ku t'anik u yùumil yìik'al u kanti'its ka'an.
            m

  Nohol ìik'
  Xaman ìik'
  Lak'in ìik'
  Chik'in ìik'

   Beyxan ku t'anik tuláakal yumtsilo'ob, yùum tùun, u yùumil k'áax yéetel
tuláakal u ko'olebìilil u kanti'its ka'an. Ku t'anik xan tu ts'ono'oto'ob.
                                                     láakal

 Ka'alikil táan u payalchi' le hmèeno', kantúul mehen xi'ipalàal
mot'okbalo'ob yáanal le ka'anche'o tu k'àayo'ob bey mùuche', uláak' u
mùuch'e' tu k'àayo'ob bey bàache', ba'ale' letio'obe' ti yano'ob tu k'ab che'e.

   Hunmúuch'    xìibo'obe' u nat'maho'ob tsíimin che' tu máan yáalkabo'ob'
ichil tuláakal le máako'obo' tu bèetik u yùum cháakilo'ob, u meyaho'obe' u
wéek ha'atiko'ob tuláakal máak biha'an te ch'a'a cháako'.

  Ku ts'o'okol u payalchi' yùum hmèene', ku yéensik le hanalo
                                                        ' utia'al
t'oxbih ti' tuláakal máak.
Hunmúuch'    xìibo'obe' u nat'maho'ob tsíimin che' tu máan yáalkabo'ob'
                  ichil tuláakal le máako'obo' tu bèetik u yùum cháakilo'ob, u meyaho'obe' u
                  wéek ha'atiko'ob tuláakal máak biha'an te ch'a'a cháako'.

                    Ku ts'o'okol u payalchi' yùum hmèene', ku yéensik le hanalo
                                                                          ' utia'al
                  t'oxbih ti' tuláakal máak.

                    Yàan k'ìine' chéen p'el u ts'o'okol le ch'a'a cháako ku tàal k'a'ank'an
                  cháak.

           ...Regresar...                                               ...Siguiente...




                                                                  E-mail: Webmaster
                                                         Mérida, Yucatán, México, 1999
                                                           Modificación: 5/Enero/2004




                                      Curso de Maya Yucateco
                                    Nivel Principiantes - Lección 4

                                      Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                            Breves
                          Literatura Homenaje
          Investigaciones                     Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                     y         a
             recientes                            mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                          narrativa mayistas
                                                             maya
NIVEL PRINCIPIANTES



         TUUMBEN T'AANO'OB

   Maya                   Español

áalkab         correr

bàach          chachalaca

bòok'          batir

cha'a' cháak ceremonia agrícola

chik'ìin       poniente

chúuh          calabazo

ha'ach'        aguado

ha'ats'        limpiar pozo

hàats'         azote

hmèen          sacerdote maya (chaman)

ìik'           viento

is wàah        tortilla de maíz nuevo

ixi'im         maíz

k'a'an         fuerte

               jugo de cualquier
k'àab
               fruto o caldo de comida

k'ab che'      rama de árbol

               comida espesa
k'óol
               como atole (pebre)

ka'ayum        padrastro

kanti'its ka'ancuatro puntos cardinales

kexi'e         ojalá

lak'ìin        oriente

láyli'         siempre
kexi'e         ojalá

lak'ìin        oriente

láyli'         siempre

mot'okbal      estar en cuclillas

mùuch          rana

múuch'         grupo, reunión

mùux           moler, triturar

muxbil sikil   pepita molida

nat'           montar

               torta del cha'acháak
noh wàah
               compuesta de 13 capas.

nohol          sur

               horno para cocer
píib
               la carne debajo de la tierra.

sahak          miedo, miedoso, temeroso

sakàan         masa

sikil          pepita

táanil         enfrente

tahal          cocimiento, cocerse

tat            espeso

ts'u'          interior

tsíimin che'   caballo de madera

tsíitsil       hora

tu'ubul        olvidarse, olvido

úuch           hace tiempo

xamàan         norte
yáax          primero

                                 yóok'ol       sobre, encima

                                 yùumil k'áax dueño del monte




           ...Regresar...                     ...Contenido...                    ...Siguiente...




                                                                    E-mail: Webmaster
                                                           Mérida, Yucatán, México, 2004
                                                             Modificación: 5/Enero/2004




                                       Curso de Maya Yucateco
                                     Nivel Principiantes - Lección 4
                                       Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                              Breves
                            Literatura Homenaje
          Investigaciones                       Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                       y         a
             recientes                              mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                            narrativa mayistas
                                                               maya


                                        NIVEL PRINCIPIANTES
Parte II

                            PREGUNTAS

                      Ko'ox ilik ba'ax ta kane'ex


1.- ¿Ba'ax ku bèetik hmàayao'ob ti le winala'?

2.- ¿Ba'axten ku bèeta ch'a'a cháak?
                     'al

3.- ¿Ba'ax ku bèeta'al yáax táanil?

4.- ¿Ba'ax tia'al u bak'el le kéeho'?

5.- ¿Ba'ax uláak' ku cha'akal ichil le kéeho'?

6.- ¿Bix u k'àaba' le hanal ku bèeta'al yéetel u k'àab le kàaxo'?

7.- ¿Ba'ax ku ts'a'abal tu ts'u' le noh wàaho'?

8.- ¿Máaxti' ku k'u'ubul le hanalo'?

9.- ¿Ba'ax ku bèetik le hmèen yéetel le hanalo'?

10.- ¿Máax ku payalchi'?

11.- ¿Máaxo'ob ku t'a'anal tumen yùum hmèen?

12.- ¿Máaxo'ob mot'okbal yáanal ka'anche'?

13.- ¿Ba'ax ku bèetik le mehen pàalalo'?

14.- ¿Kux le yano'o tu k'ab che'o'ob ba'ax ku bèetiko'ob?
                  b

15.- ¿Kux le xìibo'obo' ba'ax ku bèetiko'ob?

16.- ¿Ba'ax u nat'maho'ob?

17.-¿Tu'ux ku bisiko'ob le ha' utial'al u wéekha'atiko'ob máako'obo'?

18.- ¿Ba'ax ku bèetik yùum hmèen?
19.- ¿Ba'ax tia'al ku yéensik le hanalo'
                                                       ?

                  20.- ¿Yàan k'ìin ken ts'o'okok le ch'a'a cháako', ba'ax ku tàal?



           ...Regresar...                     ...Contenido...                      ...Siguiente...




                                                                      E-mail: Webmaster
                                                             Mérida, Yucatán, México, 2004
                                                               Modificación: 5/Enero/2004




                                       Curso de Maya Yucateco
                                     Nivel Principiantes - Lección 4
                                       Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                            Breves
                          Literatura Homenaje
          Investigaciones                     Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                     y         a
             recientes                            mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                          narrativa mayistas
                                                             maya


                                              EJERCICIOS

                              I.- Traduce al español las siguientes oraciones
1.- Yah in pòol tumen tin k'olah

                        2.- ¿Tu'ux tech yah?

                        3.- ¿Ba'ax úuchtech?

                 4.- Káach in wòok uchak in lúubul

             5.- Ts'akyah, ¿ba'ax k'ìin ken xíimbalnaken?


           II.- Traduce al maya las siguientes oraciones


                      1.- Me caí dentro del lodo

                    2.- María tortea todos los días

               3.- El maestro conversa con sus alumnos

          4.- Mi mamá está torteando, porque vamos a comer

                    5.- Jorge compró sus zapatos



III.- Hacer un pequeño diálogo sobre algo que te haya sucedido en la
                              escuela


           IV.- Traduce al maya las siguientes oraciones

           1.- Mi papá llevó una gallina para el cha'a' cháak

                2.- El Hmèen es originario de Sotuta

              3.- Mataron 5 venados para el ch'a'a cháak

                     4.- Roger cantó como rana

              5.- Me gusta oír el canto de la chachalaca

 6.- Ayer fui a deshierbar dentro de mi milpa y pesqué dos codornices
7.- María compró sus zapatos para la fiesta

                            8.- Hoy trabajé muchísimo, me siento muy cansado(a)

                            9.- Si no cuidas a tu hermanito, no compró tus zapatos

                                10.- Juan está enfermo, tiene mucha calentura

                    V.- Redacta una pequeña composición, tema o paseo en el zoológico



           ...Regresar...                                                            ...Siguiente...




                                                                     E-mail: Webmaster
                                                            Mérida, Yucatán, México, 2004
                                                              Modificación: 5/Enero/2004




                                       Curso de Maya Yucateco
                                     Nivel Principiantes - Lección 4

                                        Viernes 27 de Febrero de 2004




                            Literatura Homenaje                Breves
          Investigaciones                       Organizaciones        Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                       y         a                      del
             recientes                              mayas             fotográficas bibliográfico peninsular
                            narrativa mayistas                  área
                                                               maya
maya



                              NIVEL PRINCIPIANTES



 VI.- Conjuga los siguientes verbos transitivos. Presente habitual y presente
    actual: Hantik, meyatik, chuyik y konik

                               Presente          Presente
                               habitual           actual

                                            Tene' táan in
                            Kin hantik kàax hantik u bak'el
                                            kàax




 VII.- Conjugar los verbos anteriores en el pretérito usando todos los       pronombres
personales y los adjetivos posesivos.

       - Tene' tin hàantah u bak'el kàax
       - Tene' tin meyatah a na'
       - Tene' tin chuyah in nòok'
       - Tene' tin konah in k'éek'en


 VIII.- Conjuga los siguientes verbos intransitivos en el presente
   habitual, presente actual y en pretérito.
   Verbos: hanal, meyah, kòonol, chùuy y ts'àak.
  Ejemplo:

                          Presente      Presente
                                                      Pretérito
                          habitual       actual

                                                    hanen
                                                   hanech
                         Kin hanal tene' tin hanal hano'on
                                                   hane'ex
                                                   hano'ob
    El pretérito de los verbos transitivos se forma de la siguiente manera: El pronombre
      personal + el pronombre dependiente + la raíz del verbo y la terminación ah.
Ejemplos:

                 - Tene' tin k'ayah hunp'eél túmben k'àay.
                 - Teche' ta k'ayah hump'éel túumben k'àay.
                 - Leti' tu k'ayah hump'éel túumben k'àay .
                       e'
                 - To'one' t k'ayah humpéel túumben k'àay.
                 - Te'exe' ta k'ayahe'ex hump'éel túumben k'àay.
                 - Letio'obe' tu k'ayaho'ob hump'éel túumben k'àay.



                          ...Regresar...                             ...Contenido...




                                                                    E-mail: Webmaster
                                                           Mérida, Yucatán, México, 2004
                                                             Modificación: 5/Enero/2004




                                         Curso de Maya Yucateco
                                       Nivel Principiantes - Lección 5
                                         Viernes 27 de Febrero de 2004




                                                            Breves
                          Literatura Homenaje
          Investigaciones                     Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL                     y         a
             recientes                            mayas      área fotográficas bibliográfico peninsular
                          narrativa mayistas
                                                             maya


                                             PRINCIPIANTES
Parte I

                         ADJETIVOS DETERMINATIVOS

  Los adjetivos determinativos no indican cualidad del nombre maya, sino que dan
  idea de posesión, muestran de quién se habla y dan idea de número.
     Estos adjetivos son denominados también posesivos, demostrativos y numerales.

  Los adjetivos en maya son:


                       SINGULAR              PLURAL


                       in --- mi, mío, mía k nuestro, nuestra


                       a --- tuyo, tuya      a (e'ex) tuyos, tuyas


                       u --- suyo, suya      u (o'ob) suyos, suyas.


                       Todo adjetivo posesivo va junto a un nombre

                          u puksi'ik'alo'ob corazones
                          a kàale'ex
                          k yòok             sus
                                             nuestras gargantas
                          a k'ab
                          u wich
                          in píix
                              pòol
                                             su pie manos
   También se pueden formar con la partícula ojo cuando se hace una pregunta, o se
                                             tu rodilla
                                             mi tia'al,
                                                 cabeza
                          SINGULAR           PLURAL
quiere saber de quién es tal cosa, no se puede contestar únicamente con in, a, u etc., sino
               que siempre se contesta con la partícula de posesión tia'al.

Ejemplos:
                                                    ¿De quién es
                   - ¿Máax tia'al le p'óoka'?
                                                    este sombrero?
¿De quién es
                             - ¿Máax tia'al le p'óoka'?
                                                           este sombrero?

                             - Intia'al                    Es mío

                             - ¿Atia'al le wàaha'?         ¿Es tuyo este pan?

                             - ¿Atia'al wa le lùucha'?     ¿Es tuya esta jícara?

                                                         No es mía,
                             - Ma' intia'ali', utia'al XRosa
                                                         es de Rosa




                          ...Regresar...                             ...Siguiente...




                                                                    E-mail:Webmaster
                                                           Mérida, Yucatán, México, 2004




                                         Curso de Maya Yucateco
                                       Nivel Principiantes - Lección 5
                                         Viernes 27 de Febrero de 2004




            Investigaciones Literatura Homenaje Organizaciones Breves Exposiciones Archivo Cartografía
PRINCIPAL
               recientes        y         a         mayas        del fotográficas bibliográfico peninsular
                            narrativa mayistas                  área
                                                               maya
narrativa mayistas                 área
                                                 maya



                           NIVEL PRINCIPIANTES



                                     Parte I

                                   DIÁLOGO

María y Rosa conversan sobre sus pertenencias

    ROSA
    -¿Máax tia'al le su'ukil naha'?
    MARIA
    - Intia'al, le uláak'o' ma' intia'ali, utia'al in kìik.
    ROSA
    - ¿Kux le naho'ob yàan náacho', máax tia'alo'ob?
    MARIA
    - Lelo'obo' utia'alo'ob in wíits'in. ¿Kux a wotoch x Rosa bixi', su'ukil nah,
    wa pak'il nah?
    ROSA
    - Le tu'ux kahakbaleno' pak'il, nahba'ale' ma' intia'ali', utia'al in h
    ka'asuku'un.
    MARIA
    - ¿Yàan wa ba'ax atia'al beya'?
    ROSA
    - Le tùupa' intia'al, le xts'ipita' utia'al in na'. ¿Kux tèech ba'ax uláak'
    yàantech?
    MARIA
    - Yàanten ya'ab ba'alob, le k'éek'eno' intia'al, bey xan le'obo' yéetel
                                                                   úulumo
    le kàaxo'obo. Le mayeka' ma' intia'ali', atia'ale'ex bin.
    ROSA
    - Ah! ma' in wòohel ka'ach wa k tia'ali'.
    MARIA
    - Atia'ale'ex, yàan u bisa'al ta wotoch.
    ROSA
    - Ma'alob, X María pa'atik in bin.
    MARIA
    - Ka'a xi'iktech utsil
    ROSA
    - Dyos bo'ot ik
                                 PREGUNTAS
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco
921803 idioma-maya-yucateco

Weitere ähnliche Inhalte

Was ist angesagt?

Was ist angesagt? (6)

2. Morfologia Papa
2. Morfologia Papa2. Morfologia Papa
2. Morfologia Papa
 
2.tantan, el gorila
2.tantan, el gorila2.tantan, el gorila
2.tantan, el gorila
 
Sonidos Onomatopéyicos Variados
Sonidos Onomatopéyicos VariadosSonidos Onomatopéyicos Variados
Sonidos Onomatopéyicos Variados
 
Escuela de padres Estimulacion del lenguaje
Escuela de padres Estimulacion del lenguajeEscuela de padres Estimulacion del lenguaje
Escuela de padres Estimulacion del lenguaje
 
Plagas de cacao
Plagas de cacao Plagas de cacao
Plagas de cacao
 
Test de laura bosch
Test de laura boschTest de laura bosch
Test de laura bosch
 

Andere mochten auch

Amadeo Guadalupe Joaquina análisis morfosintáctico de la estructura oracional...
Amadeo Guadalupe Joaquina análisis morfosintáctico de la estructura oracional...Amadeo Guadalupe Joaquina análisis morfosintáctico de la estructura oracional...
Amadeo Guadalupe Joaquina análisis morfosintáctico de la estructura oracional...Amadeus G
 
Extraen y dan color a su mundo
Extraen y dan color a su mundoExtraen y dan color a su mundo
Extraen y dan color a su mundojessica landeros
 
Gramatica Dutch-Spanish,Español -Holandes, Nederlands-Spaans
Gramatica Dutch-Spanish,Español -Holandes, Nederlands-SpaansGramatica Dutch-Spanish,Español -Holandes, Nederlands-Spaans
Gramatica Dutch-Spanish,Español -Holandes, Nederlands-SpaansKellys Mariposa
 
Los colores en Idioma Maya ch´orti´
Los colores en Idioma Maya ch´orti´Los colores en Idioma Maya ch´orti´
Los colores en Idioma Maya ch´orti´grupocha
 
Diccionario español náhuatl
Diccionario español náhuatlDiccionario español náhuatl
Diccionario español náhuatlMariana Mercado
 
Lenguas indigenas de mexico
Lenguas indigenas de mexicoLenguas indigenas de mexico
Lenguas indigenas de mexicoCiber @lev
 
H01 anexo historia i
H01 anexo historia iH01 anexo historia i
H01 anexo historia iludimagister
 
Colores mayas
Colores mayasColores mayas
Colores mayasmoni96
 

Andere mochten auch (12)

Amadeo Guadalupe Joaquina análisis morfosintáctico de la estructura oracional...
Amadeo Guadalupe Joaquina análisis morfosintáctico de la estructura oracional...Amadeo Guadalupe Joaquina análisis morfosintáctico de la estructura oracional...
Amadeo Guadalupe Joaquina análisis morfosintáctico de la estructura oracional...
 
Diccionario maya
Diccionario mayaDiccionario maya
Diccionario maya
 
Extraen y dan color a su mundo
Extraen y dan color a su mundoExtraen y dan color a su mundo
Extraen y dan color a su mundo
 
Nahuatl
NahuatlNahuatl
Nahuatl
 
Gramatica Dutch-Spanish,Español -Holandes, Nederlands-Spaans
Gramatica Dutch-Spanish,Español -Holandes, Nederlands-SpaansGramatica Dutch-Spanish,Español -Holandes, Nederlands-Spaans
Gramatica Dutch-Spanish,Español -Holandes, Nederlands-Spaans
 
curso-de-nahuatl
curso-de-nahuatlcurso-de-nahuatl
curso-de-nahuatl
 
Los colores en Idioma Maya ch´orti´
Los colores en Idioma Maya ch´orti´Los colores en Idioma Maya ch´orti´
Los colores en Idioma Maya ch´orti´
 
Diccionario español náhuatl
Diccionario español náhuatlDiccionario español náhuatl
Diccionario español náhuatl
 
Lenguas indigenas de mexico
Lenguas indigenas de mexicoLenguas indigenas de mexico
Lenguas indigenas de mexico
 
Saber escribir bien
Saber escribir bienSaber escribir bien
Saber escribir bien
 
H01 anexo historia i
H01 anexo historia iH01 anexo historia i
H01 anexo historia i
 
Colores mayas
Colores mayasColores mayas
Colores mayas
 

Ähnlich wie 921803 idioma-maya-yucateco (20)

Intentémoslo(1)
Intentémoslo(1)Intentémoslo(1)
Intentémoslo(1)
 
Repaso integral
Repaso integralRepaso integral
Repaso integral
 
Silabatonica
SilabatonicaSilabatonica
Silabatonica
 
Silabatonica
SilabatonicaSilabatonica
Silabatonica
 
repaso-cuarto-basico1.ppt
repaso-cuarto-basico1.pptrepaso-cuarto-basico1.ppt
repaso-cuarto-basico1.ppt
 
PPT DE ACENTUACIÓN.ppt
PPT DE ACENTUACIÓN.pptPPT DE ACENTUACIÓN.ppt
PPT DE ACENTUACIÓN.ppt
 
repaso-cuarto-basico1 (1).ppt
repaso-cuarto-basico1 (1).pptrepaso-cuarto-basico1 (1).ppt
repaso-cuarto-basico1 (1).ppt
 
Repaso cuarto-basico
Repaso cuarto-basicoRepaso cuarto-basico
Repaso cuarto-basico
 
Expresion oral y escrita v
Expresion oral y escrita v Expresion oral y escrita v
Expresion oral y escrita v
 
Capacitacion2012 colegios[1]
Capacitacion2012 colegios[1]Capacitacion2012 colegios[1]
Capacitacion2012 colegios[1]
 
Lenguaje
LenguajeLenguaje
Lenguaje
 
Pronominalizacion
PronominalizacionPronominalizacion
Pronominalizacion
 
Esdrujulas comu
Esdrujulas comuEsdrujulas comu
Esdrujulas comu
 
Recursos literarios
Recursos literariosRecursos literarios
Recursos literarios
 
Importante,usa tilde
Importante,usa tildeImportante,usa tilde
Importante,usa tilde
 
6.2.1.1.1
6.2.1.1.16.2.1.1.1
6.2.1.1.1
 
Fonologia ñomndaa
Fonologia ñomndaaFonologia ñomndaa
Fonologia ñomndaa
 
Recursos literarios y publicidad
Recursos literarios y publicidadRecursos literarios y publicidad
Recursos literarios y publicidad
 
Repaso
RepasoRepaso
Repaso
 
Repaso
RepasoRepaso
Repaso
 

921803 idioma-maya-yucateco

  • 1. Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 1 Viernes 27 de Febrero de 2004 NIVEL PRINCIPIANTES Lección No. 1 - Parte I EL ALFABETO MAYA El alfabeto maya consta de 24 letras y un signo (') denominado glotal. CONSONANTES b ch ch' h k k' l m n p p' s t t' ts ts' w x y (La d, f, g, r y la rr, se prestan del español para escribir las palabras que se han introducido al maya). VOCALES a e i o u Estas vocales se pronuncian de acuerdo a la forma de colocación de los acentos, dichos acentos los denominamos tonos: áa àa a'a áa' a' ée èe e'e ée' e' íi ìi i'i íi' i' óo òo o'o óo' o' úu ùu u'u úu' u' Cada consonante se puede combinar con vocales para obtener nombres, palabras monosilábicas o bisilábicas, según sea la colocación del acento, así será el tono de pronunciación que se le dará. ACENTO NEUTRAL ACENTO ALTO ACENTO BAJO Nah Casa Áak Tortuga Bèech' Codorniz
  • 2. monosilábicas o bisilábicas, según sea la colocación del acento, así será el tono de pronunciación que se le dará. ACENTO NEUTRAL ACENTO ALTO ACENTO BAJO Nah Casa Áak Tortuga Bèech' Codorniz Sa' Atole Ch'íich' Pájaro Chìich Abuela Na' Mamá K'áan Hamaca Ch'òom Zopilote Ni' Nariz Kéeh Venado Kàax Gallina Chi' Boca Míis Barrer Mìis Gato Hub Caracol Chíin Buche Chàan Pequeño Nikte' Flor Tsíimin Caballo Ts'òon Rifle Xanab Zapatos Sáamal Mañana Hùuh Iguano K'ab Mano Xíimbal Caminar Lòol Flor P'o' Lavar Péek Movimiento Pèek' Perro Las vocales glotalizadas obtienen esta pronunciación ACENTO NEUTRAL ACENTO ALTO ACENTO BAJO A'al Decir T'u'ul Conejo Cha'an Fiesta E'el Ovar Ka'an Firmamento Mo'ol Pezuña Tu'ux Donde To'on Nosotros K'i'ik Sangre Ba'ax Que Te'ex Ustedes P'u'uk Mejilla Bu' ul Frijol Ba'al Cosa Puksi'ik'al Corazón Suku'unHermano Ma'alob Bueno Ba'ale' Pero
  • 3. PRONOMBRES PERSONALES SINGULAR PLURAL Tèen To'on Tèech Te'ex Leti' Letio'ob PRONOMBES DEPENDIENTES SINGULAR PLURAL in k a a u u Los pronombres dependientes no tienen significado por si solos, lo adquieren cuando se anteponen a los verbos en las conjugaciones del presente habitual y presente actual. ...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
  • 4. Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 1 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya NIVEL PRINCIPIANTES Lección No. 1 - Parte II CONJUGACIONES EN MAYA PRESENTE INDICATIVO El presente de indicativo se divide en actual y habitual. PRESENTE ACTUAL El presente actual indica que la acción del verbo se ejecuta en el momento mismo de expresar la oración. Para conjugar los verbos en el presente actual primero se dicen los pronombres personales, tèen, tèech, leti', to'on, te'ex, letio'ob, y se añade la particula táan, los pronombres dependientes in, a, u, k, a, u, respectivamente y el verbo. MODELO DE CONJUGACIÓN tene' táan in míis teche' táan a míis leti'e' táan u míis to'one' táan k míis te'exe' táan a míise'ex letio'obe táan u míiso'ob Todos los verbos que comienzan con vocal en la conjugación llevan los siguientes prefijos. Ejemplo: Tene' táan in wa'alik Teche' táan a wa'alik Letie' táan u ya'alik To'one' k a'alik Te'exe' táan a wa'alike'ex Letio'obe' táan u ya'aliko'ob
  • 5. Tene' táan in wa'alik Teche' táan a wa'alik Letie' táan u ya'alik To'one' k a'alik Te'exe' táan a wa'alike'ex Letio'obe' táan u ya'aliko'ob La partícula táan se puede contraer y se convierte en tin. Por ejemplo, se elimina parte del pronombre personal, la partícula táan y queda la primera t y el in: tene' táan in míis tin míis ta míis tu míis t míis ta míise'ex tu míiso'ob "Las formas con la partícula táan, indican una acción progresando constantemente, es una acción necesariamente de más de una duración momentánea yendo en el tiempo presente" (Vermont Salas, 1982:69). PRESENTE HABITUAL El presente habitual no indica cuándo se ejecuta la acción del verbo, sino únicamente expresa una acción habitual. El presente habitual se diferencia por la partícula k que antecede los pronombres dependientes en sustitución de la t de tin que se usa en el presente actual. Ejemplos: kin míis ka míis ku míis k míis ka míise'ex ku míiso'ob Las formas que comienzan con la partícula k, indican, en contraste una acción habitual o general y no es que necesariamente proceda en ese mismos momento. Se le llama también presente habitual o verbos incompletos. A la partícula táan la llamaremos partícula del aspecto durativo o de los verbos del aspecto completo (Vermont Salas, 1982:69). Los pronombres dependientes se convierten en adjetivos posesivos cuando se anteponen a los sustantivos. Todos los sustantivos que comienzan con vocal, llevan los prefijos w-y
  • 6. aspecto completo (Vermont Salas, 1982:69). Los pronombres dependientes se convierten en adjetivos posesivos cuando se anteponen a los sustantivos. Todos los sustantivos que comienzan con vocal, llevan los prefijos w-y Ejemplo otoch: in wotoch a wotoch u yotoch k otoch a wotoche'ex u yotocho'ob Ejemplos: in pòol a na' u yotoch k suku'un a kìike'ex u yíits'ino'ob Como pluralizan los sustantivos. Los sustantivos se pluralizan con el sufijo o'ob se que añade de los nombres. Ejemplo: SINGULAR PLURAL kàax kàaxo'ob nah naho'ob pèek' pèek'o'ob mìis mìiso'ob t'u'ul t'u'ulo'ob áak áako'ob ch'íich' ch'íich'o'ob hùuh hùuho'ob mayek mayeko'ob
  • 7. mayek mayeko'ob Cuando se indica el número de animales, personas u cosas no es necesario usar el sufijo o'obPor ejemplo: . tin manik ka'atúul kàax tin manik kantúul hmìis. ...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 1 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya
  • 8. NIVEL PRINCIPIANTES Lección No. 1 - Parte III DIALOGO Juan y Luis se encuentran en el camino, se saludan y conversan sobre la actividad que realizaron durante la mañana. H Juàan - Ki'ki't'àantabah h Lúuis H Lúuis - Ki'ki't'àantabah H Juàan, ¿tu'ux ka bin? H Juàan - Táan in bin ts'òon H Lúuis - ¿Ba'ax ku ts'o'onol k'áax? H Juàan - Ku ts'o'onol ch'íich', hùuh, bèech t'u'ul. ' yéetel ¿Kux tèech, tu'ux a tàal? H Lúuis - Tàalen in ch'a' hunkúuch si', utia'al u bèeta'al wàah in hàanteh. H Juàan - Ma'alob beyo' H Lúuis, wa ma'e, ma' tun u ts'áah wàah a na' a hàanteh. H Lúuis - ¿Bix u k'àaba' le a chan íits'in ku bin t a wéetel ts'òone'? H Juàan - U k'àaba'e' H Pèedro. H Lúuis - Ah bey xan u k'àaba' in wíits'ino' H Juàan - Pa'atik in bin tin wotoch H Lúuis, tak tu láak' k'ìin H Lúuis - Ma'alob tak tu láak' k'íin VOCABULARIO MAYA ESPAÑOL ah ts'òon cazador atàan esposa ba'ax que bak' carne bèet hacer beyo' así
  • 9. ba'ax que bak' carne bèet hacer beyo' así bin ir bix cómo bu'ul frijol ch'a'ah coger,agarrar hanal comida un tercio, hunkúuch una carga íichan marido íits'in xìib hermano menor íits'in ko'olel hermana menor hermano o íits'in hermana menor k'àaba' nombre k'áax monte ka'asuku'un primo ki'ki't'àantabah forma de saludo kìik hermana mayor kux tèech y tu ma' negación, no ma'alob bueno mayek mesa na' mamá
  • 10. otoch casa p'àak tomate pòol cabeza si' leña suku'un hermano mayor tàal venir vine, pasado del verbo tàalen intransitivo en primera persona singular. tàatah papá ts'a'ah dar ts'eh yùum tío cacé, pasado del ts'onah verbo transitivo ts'òon rifle tu'ux dónde tumen por, porque de él, para utia'al él, para condicional wa ma'e si - no wàah pan, tortilla wakax res ...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente...
  • 11. E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 20004 Modificación: 05/Enero/2004 Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 1 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya NIVEL PRINCIPIANTES Lección No. 1 EJERCICIOS Nombre ___________________________________________________ Fecha ____________________________________________________ 1. Escribe en maya el nombre de los siguientes animales: i. conejo
  • 12. ii. caballo iii. perro iv. gato v. iguano vi. venado vii. pájaro viii. zopilote ix. tortuga x. gallina 2. Traduce al español las siguientes oraciones: i. Ki't'àantabah Felipe ii. ¿Tu'ux a tàal? iii. Tàalen ts'òon iv. ¿Ba'ax ta ts'onah? v. Tin ts'onah t'u'ul 3. Conjuga los verbos en el presente habitual y actual. o xòok o xíimbal o míis Ejemplos: Habitual Actual tene' kin xòok tene' táan in òok x 4. Hacer que los alumnos dialoguen entre ellos. Se puede usar la técnica del conocimiento. Pregunta Respuesta ¿Bix a k'àaba'? In k'àaba'e' ¿Bix u k'àaba' a na'? u k'aaba'e'... ¿Bix u k'aaba' a kìik? ¿Bix u k'àaba' a suku'un? ¿Bix u k'aaba' a tàatah? ¿Bix u k'àaba' a wíits'in ?
  • 13. ¿Bix u k'àaba' a wíits'in ? 5. Conversen de dos en dos usando las siguientes preguntas y respuestas. . ¿Ba'a ka bèetik? x i. ¿Ba'ax ka wa'alik? ii. ¿Ba'ax yàan ta wotoch? iii. ¿Ba'ax ka hàantik ta wotoch? Posibles respuestas: iv. tin p'o', tin míis, tin hanal. v. mixba'al. vi. tin wotoche' yàan h mìis, pèek', kàax, lòol. vii. kin hàantik kàax, bak'el wakax yéetel bu'ul. ...Regresar... ...Contenido... ...Respuestas... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 5/Enero/2004 Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 1 Viernes 27 de Febrero de 2004 PRINCIPAL Investigaciones Literatura Homenaje Organizaciones Breves Exposiciones Archivo Cartografía recientes y a mayas del fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas área maya
  • 14. recientes y a mayas del fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas área maya NIVEL PRINCIPIANTES Lección No. 1 RESPUESTAS Nombre ___________________________________________________ Fecha ____________________________________________________ 1. Escribe en maya el nombre de los siguientes animales: i. t'u'ul ii. tsíimin iii. pèek' iv. mìis v. hùuh vi. kéeh vii. ch'íich' viii. ch'òom ix. áak x. kàax 2. Traduce al español las siguientes oraciones: i. Buenas deseos para tí Felipe ii. ¿De dónde vienes? iii. Vine de cacería iv. ¿Qué cazaste? v. Cacé conejo 3. Conjuga los verbos en el presente habitual y actual.
  • 15. Xòok (leer) Míis (barrer) ku xíinbalo'ob letio'obe' táan u xíinbalo'ob Presente habitual Presente actual actual Presente habitual Presente ka xíinbale'ex kin xòok bul k'ìin te'exe' táan a xíinbale'ex tene' táan in xòok ka xòok teche' táan a xòok k xíinbal to'one' k xíinbal táan ku xòok letie' táan u xòok k xòok to'one' táan k xòok ku xíinbal letie' táan u xíinbal ka xòoke'ex te'exe' táan a xòoke'ex ku xòoko'ob ka xíinbal teche' táan atáan u xòoko'ob letio'obe' xíinbal kin xíinbal tene' táan in xíinbal Xíimbal (caminar) Presente habitual Presente actual
  • 16. k míis to'one' táan k míis t otoch ka míise'ex te'exe' táan a míise'ex ta wotoche'ex ku míiso'ob letio'obe' táan u míiso'ob tu yotocho'ob 4. Hacer que los alumnos dialoguen entre ellos. Se puede usar la técnica del conocimiento. Pregunta Respuesta o ¿Bix a k'àaba'?= ¿Cómo te llamas? o ¿Bix u k'àaba' a na'?=¿Cómo se llama tu mamá? o ¿Bix u k'aaba' a kìik?=¿Cómo se llama tu hermana? o ¿Bix u k'àaba' a suku'un?=¿Cómo se llama tu hermano mayor? o ¿Bix u k'aaba' a tàatah?=¿Cómo se llama tu papá? o ¿Bix u k'àaba' a wíits'in?=¿Cómo se llama tu hermano o hermana menor? 5. Conversen de dos en dos usando las siguientes preguntas y (respuestas). . ¿Ba'ax ka bèetik =¿Qué haces? i. ¿Ba'ax ka wa'alik?=¿Qué dices? ii. ¿Ba'ax yàan ta wotoch?=¿Qué hay en tu casa? iii. ¿Ba'ax ka hàantik ta wotoch?=¿Qué comes en tu casa? Posibles respuestas: iv. tin p'o', tin míis, tin hanal.= estoy lavando, estoy barriendo, estoy comiendo v. mix ba'al.= nada vi. tin wotoche' yàan h mìis, peèk', kàax, lòol. mi casa hay gato, perro, = En gallina, flor vii. kin hàantik kàax, bak'el wakax, bu'ul.= Como carne de gallina, de res, frijol ...Regresar... ...Contenido...
  • 17. E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 05/Enero/2004 Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 2 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya NIVEL PRINCIPIANTES Lección No. 2 - Parte I EJEMPLOS DE PRONOMBRES DEPENDIENTES ¿Ba'ax a wòohel a bèeteh? 1. In wòohel míis 2. A wòohel pàax 3. U yòohel k'àay 4. K òohel míis 5. K òohel meyah
  • 18. 6. U yòohelo'ob k'àay DIÁLOGO Pedro visita la casa de José para saber si asisten sus hijos a la escuela. PEDRO - ¿Bix a bèel h José? JOSE - Tòoh in wòol, ¿Kux tèech? PEDRO - Beyxan tèen, tòoh in wóol. JOSE - Kux a tàatah yéetel a na', ¿bix u bèelo'ob? PEDRO - Letio'obe' tòoh yóolo'ob xan. José, ¿ku bin a pàalal xòok? JOSE - Chéen huntúul ku bini', le uláak' ka'atúulo' ma' tu bino'ob xòok. PEDRO - ¿Ba'axten ma' tan u bino'ob xòok? JOSE - Tumen k'abéet u yáantikeno'ob meyah . PEDRO - Ma'alob ka u yáantecho'ob, ba'ale' hach k'abéet u kaniko'ob xòok. JOSE - Ha'alil ka in túuchto'ob oknak k'ìine', beyo' ku meyaho'ob bul k'ìine', oknak k'ìin túune' ku bino'ob xòok. PEDRO - Ma'alob, túuchto'ob xòok.He' in wa'alik ti le ahsah, ka ts'a'abak u ka'an ts'albil hu'uno'obo'. JOSE - ¿Teche' Pedro ka láah túuchtik a pàalal xòok? PEDRO - Ku láah bino'ob, tak tèen kin bin, yéetel in watàan xòok. JOSE - He'elo' míin yàan in bin yéetel le pàalalo', yo'olal u kaniko'ob xòok. PEDRO - Ka xi'ike'ex, ti' kin in wile'ex tu nahil xòoke'. JOSE - Ma'alob he' k bine'. PEDRO - José, ¿bix u k'àaba' le pàalal ma'atech u bino'ob xòoko'? JOSE - U k'àaba'o'obe' Carlos yéetel Jorge.
  • 19. PEDRO - ¿Kux a watàan, bix u k'àaba'? JOSE - Leti'e x Paula Noh. PEDRO - Ts'o'ok in ts'íibtik u k'àaba'o'ob, pa'atik in bin. JOSE - Hach Dyos bo'otik h Pedro, òok'in k ilikbah tu nahil xòok. Vocabulario Maya Español a bèel tu camino áak'ab noche áantah ayudar, ayuda ah ka'ansah maestro atàan esposa ba'ale' pero ba'axten por qué beh camino beyo' así bo'ol pagar, pago bul k'ìin todo el día ch'uhuk pak'áal naranja dulce che' árbol, madera chéen sólo h kàanbah alumno ha'alil solamente hach muy he'ebix así como hunkúul numeral para árboles
  • 20. árboles numeral para hunp'éel cosas inanimadas numeral para hunts'íit varas numeral para huntúul seres vivos íichan esposo íits'in hermano menor k'àay canto, cantar k'abéet necesario ka'ansah enseñar 2 (numeral ka'atúul para seres vivos) qué bueno, kex beyo' aunque sea así kex aunque kòol milpa kux tèech y tú? trabajo, meyah trabajar. creo que hay, míin yàan creo que tendré míis barrer, escoba nahil xòok escuela noche, oknak kìin anochecer òohel saber òon aguacate
  • 21. pa'atik in bin ya me voy pàal niño, niña música, tocar pàax un instrumento musical pak'áal naranja su'uts' pak'áalnaranja agria tak hasta estoy bien de tòoh in wóol salud tumen porque, por donde, túun entonces uláak' otro xèen ve, anda yéetel y, con ...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
  • 22. Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 2 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya NIVEL PRINCIPIANTES Lección No. 2 - Parte II COLORES EN MAYA bòonil ch'o' cenizo bòox negro ch'òoh azul k'áan k'an amarillo chak k'an anaranjado chak rojo chukwa atabacado sak blanco sam chak rosado sam k'an amarillo bajo
  • 23. sam chak rosado sam k'an amarillo bajo sam ya' ax verde bajo sam ch'òoh azul bajo Ejercicio - ¿Bix u bòonil le lòola? - Chak - ¿Kux le le'a' bix u bòonil? - Ya'ax - A'alten bix u bòonil a nòok' ...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 05/Enero/2004
  • 24. Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 2 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya NIVEL PRINCIPIANTES Lección No. 2 EJERCICIOS Nombre ___________________________________________________ Fecha ____________________________________________________ 1. Escribe los pronombres independientes y los pronombres dependientes. 2. Escribe en maya las siguientes oraciones: - ¿Cómo te llamas? - ¿Sabes leer? - ¿Van tus hijos a la escuela? - ¿Sólo uno va a la escuela? - Y los otros, ¿por qué no van a la escuela? - Porque me ayudan a trabajar en la milpa. 3. Traduce al español las siguientes oraciones: - Tene' tin w áantik in tàatah meyah. - Teche' táan a hanal. - To'one' táan k pàax. 4. Hacer 5 preguntas y contestar en afirmativo usando los pronombres personales. Ejemplo: -¿Ba'ax ka bèetik? -Tene' táan in míis. 5. Hacer 5 oraciones negativas.
  • 25. Ejemplo: -¿Ba'ax ka bèetik? -Tene' táan in míis. 5. Hacer 5 oraciones negativas. Ejemplo: Tene' ma' tin bin xòok. 6. Describe en maya cómo es tu casa. 7. Técnicas para la pronunciación. Comente con su compañero la composición anterior, luego repita cada uno la descripción que hizo su compañero. 8. Contesta en maya las siguientes preguntas: i. ¿Ba'ax a wòohel a bèeteh? ii. ¿Tu'ux ka bin? iii. ¿Ba'ax ka hàantik? iv. ¿Ba'ax ka wuk'ik? v. ¿Ba'ax ka bèetik? vi. ¿Ba'ax ka wilik? vii. ¿Yàan wa a pàalal? viii. ¿Haytúul a pàalal yàan? ix. ¿Hayp'éel wàah ka hàantik sáansamal? x. ¿Haykúul nikte' yàan ta wotoch? xi. ¿Hayts'íit kib a k'áatih? xii. ¿Haykúuch si' yàan ta wotoch? 9. Traduce al español las siguientes oraciones: i. U k'àa in na'e' xLúuisa. ba' ii. In wíitsine' ma' tóoh yóoli'. iii. A kìike' táan u yilik huntúul ch'íich'. iv. Teche' ka wuk'ik chukwa'. v. XTéeresa'e' ma' tu meyah. ...Regresar... ...Contenido... ...Respuestas...
  • 26. E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 5/Enero/2004 Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 2 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya NIVEL PRINCIPIANTES Lección No. 2 RESPUESTAS Nombre ___________________________________________________ Fecha ____________________________________________________ 1. Escribe en maya los pronombres personales y los pronombres dependientes: Pronombres personales 1. tèen 2. tèech 3. leti' 4. to'on 5. te'ex 6. letio'ob
  • 27. 1. tèen 2. tèech 3. leti' 4. to'on 5. te'ex 6. letio'ob Pronombres dependientes 7. in 8. a 9. u 10. k 11. a' 12. e'ex 13. u o'ob 2. Escribe en maya las siguientes oraciones: a. ¿Bix a k'àaba'? b. ¿A wòohel xòok? c. ¿Ku bin a pàalal xòok? d. ¿Chéen huntúul ku bini'? e. Kux le uláak'o'obo'¿ba'axten ma' tu bino'ob' tu nahil xòok? f. ¿Tumen ku yáantikeno'ob mayah ich kòol? 3. Traduce al español las siguientes oraciones . Yo estoy ayudando a mi padre a trabajar a. Tú estás comiendo b. Nosotros estamos ejecutando una pieza musical 4. Hacer 5 preguntas y contestar en afirmativo usando los pronombres personales. Respuesta 1. ¿Ba'ax ka bèetik? ¿Qué haces? ¿Tene' táan in míis? Estoy barriendo 2. ¿Ba'ax ka hàantik? ¿Qué estás comiendo?
  • 28. ¿Tene' táan in míis? Estoy barriendo 2. ¿Ba'ax ka hàantik? ¿Qué estás comiendo? Táan in hàantik wàah Yo estoy comiendo pan 3. ¿Tu'ux ka bin? ¿Dónde vas? Tene' taán in bin xòok Me voy a la escuela 4. ¿Bix a bèel? ¿Cómo estás? Tòoh in wóol Estoy bien 5. Hacer 5 oraciones negativas 0. Tene' ma' tin bin xòok No voy a la escuela 1. Tene' ma' tin míis No barro 2. Ma' tin hanal No como 3. Ma' tin bin mixtu'ux No iré a ningún lugar 4. Ma' táan in hàantik wàah Yo no estoy comiendo pan 6. Describe en maya como es tu casa In wotoche' nohoch hach hats'uts, u bòonile' chak yéetel sam. 8. Contesta en maya las siguientes preguntas
  • 29. 8. Contesta en maya las siguientes preguntas 0. ¿Qué sabes hacer? In wòohel xòok 1. ¿A dónde vas? Tin bin tin wotoch 2. ¿Qué comes? Tin hàantik bu'ul 3. ¿Qué haces? Tin wuk'ik ha' 4. ¿Qué ves? Tin wilik ch'íich 5. ¿Tienes hijos? Yàan 6. ¿Cuántos hijos tienes? Ka'atúul 7. ¿Cuántas tortillas comes? Óokp'éel 8. ¿Cuántas matas de flores hay en tu casa? Ya'ab 9. ¿Cuántas velas quieres? Ka'ats'íit 10. ¿Cuántos tercios de leña hay en tu casa? Hunkúuch 9. Traduce al español las siguientes oraciones 1. El nombre de mi mamá es Luisa 2. Mi hermano menor no está bien 3. Tu hermana está viendo un pájaro 4. Tú bebes chocolate 5. Teresa no sabe trabajar ...Regresar... ...Contenido...
  • 30. E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 05/Enero/2004 Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya NIVEL PRINCIPIANTES Lección No. 3 - Parte I Pronombres personales tópico é Singular Singular tèen tene' tèech teche' leti' leti'e'
  • 31. tèen tene' tèech teche' leti' leti'e' Plural Plural to'on to'o ne' te'ex te'exe' letio'ob letio'obe' Ejemplos i. Tene', wèenen ma' tin wu 'uyah le k'àayo' ii. Teche' hàanech yiknal a kìik iii. X Ròosa'e', lúub tu k'àan iv. Letio'obe', tu bino'ob yiknal ts'akyah. v. Te'exe' ts'o'ok a h anale'ex vi. H Juàane', bin cha'an DIÁLOGO Carlos y Jorge platican sobre el trabajo. Carlos ¿Ba'ax ka bèetik Jorge? Jorge - Tene' táan in chùuy, kux tèech, ¿ba'ax meyahil ka bèetik? Carlos -Tene' táan in kanik chuy xanab Jorge - A kìike' ts'o'ok u kanik wak' k'áan Carlos - Bèey leti'e' ts'o'ok u kanik Jorge - In suku'uno' ts'o'ok u kaniko'ob kòol yéetel xot kih. obe' Carlos - ¿U yòohelo'ob u meyahil k'áax? Jorge
  • 32. - U yòohelo'ob, tene' ma' in wòoheli'. Carlos - Tene' uts tin wich in bin k'àax, ba'ale' ma' u k'áat in tàata'i'. ...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3 Viernes 27 de Febrero de 2003 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya NIVEL PRINCIPIANTES Lección No. 3 - Parte I Verbos transitivos e intransitivos Verbos transitivos Ejemplos de verbos transitivos con objeto expresado:
  • 33. Ejemplos de verbos transitivos con objeto expresado: Táan in hàantik bak' Táan in p'o'ik in nòok' Táan a wèensik a wíits'in Verbos intransitivos Los verbos intransitivos no presuponen un objeto Ejemplos: Táan in hanal Táan in wenel Táan in ts'íib Yaan in bin Ko'ox uk' ul Táan k kòol Los verbos intransitivos se forman con el sufijo ik que se le añade a la raíz del verbo Intransitivos Transitivo Voz Pasiva Táan in Estoy Kin hàantik carne ku hàanta'al se come hanal comiendo bak' trabajo ku meyahta'al se trabaja meyah trabajar kin meyatik llevo ku bisa'al se lleva bis llevar kin bisik digo ku ya'ala'al se dice a'al decir kin wa'alik juego ku báaxta'al se juega báaxal jugar kin báaxtik doy ku ts'a'abal se da ts'ah dar kin ts'áaik costuro ku chu'uyul se costura chùuy costurar kin chuyik toco ku pa'axal se toca pàax tocar kin paxik regreso ku su'utul se regresa sùut regresar kin sutik vendo ku ko'onol se vende koonol vender kin konik sueño ku náayta'al se sueña náay soñar kin naytik acuesto ku chukunsa'al se acuesta chital acostar kin chikunsik traigo ku tàasa'al se trae tàas traer kin tàasik cazo ku ts'o'onol se caza ts'òon cazar kin ts'onik cojo ku ch'a'abal se coge ch'a'a coger kin ch'aik barro ku míista'al se barre míis barrer kin míistik compro ku ma'anal se compra màan comprar Kin manik paso ku máansa'al se pasa máan pasar kin máansik hablo ku t'a'anal se habla t'àan hablar kin t'anik aprendo ku ka'anal se aprende kan aprender kin kanik canto ku k'a'ayal se canta k'àay cantar kin k'ayik lavo ku p'o'obol se lava p'o' lavar kin p'o'ik termino ku ts'o'oksa'al termina se ts'o'ok terminar kin ts'o'sik escribo ku ts'íibta'al se escribe ts'íib escribir kin ts'íibtik leo ku xo'okol se lee xòok leer kin xokik hago ku beeta'al se hace bèet hacer kin bèetik ayudo ku yáanta'al se ayuda
  • 34. kan aprender kin kanik canto ku k'a'ayal se canta k'àay cantar kin k'ayik lavo ku p'o'obol se lava p'o' lavar kin p'o'ik termino ku ts'o'oksa'al termina se ts'o'ok terminar kin ts'o'sik escribo ku ts'íibta'al se escribe ts'íib escribir kin ts'íibtik leo ku xo'okol se lee xòok leer kin xokik hago ku beeta'al se hace bèet hacer kin bèetik ayudo ku yáanta'al se ayuda áantal ayudar kin wáantik espero ku páa'ta'al se espera páa'tal esperar kin páa'tik pago ku bo'otal se paga bo'ol pagar kin bo'otik reviento ku wa'ak'al se revienta wak' reventar kin wak'ik corto ku xo'otol se corta xòot cortar kin xotik saco ku hóok'sa'al se saca hóok'ol salir kin hóok'sik dejo ku p'a'atal se deja p'áatal dejar kin p'atik pienso ku yila'al se ve il ver kin tukultik empiezo ku tukulta'al se piensa tùukul pensar kin kàahsik introduzco ku kàahsa'al se empieza kàahal empezar kin woksik atropello ku yoksa'al se okol entrar kin héentaatik llego ku introduce hèentàant atropellar kin k'usik suspendo héentaanta'al se atropella k'uchul llegar kin níiksik finalizo ku k'usa'al se llega níikik suspender kin xu'ulsik rezo ku níiksa'al se xu'ulul finalizar kin entiendo ku xu'usa'al suspende payalchi' rezar payalchi'itik corro ku se finaliza na'at entender kin na'atik derramo payalchi'ita'al se reza áalkab correr kin wáalkabtik muestro ku na'ata'al se entiende wéekel derramar kin wekik bajo ku yáalkabta'al se corre e'es mostrar kin we'esik enseño ku we'ekel se derrama éemel bajar kin wéesik trago ku ye'esa'al se muestra ka'asah enseñar kin ka'ansik salcocho ku yéemsa'ale se baja lùuk' tragar kin luk'ik adormezco ku ka'ansa'al se enseña chàak sancochar kin chakik bato ku lu'uk'ul se traga wenel dormir kin wèensik tumbo ku cha'akal se salcocha bòok' batir kin bok'ik reparto ku wèensa'al se lúubul caer kin lúubsik muelo ku bo'ok'ol adormece t'òox repartir kin t'oxik oigo ku lúubsa'al se bate hùuch' moler kin huch'ik corto ku t'o'oxol se tumba u'uy oir kin wu'uyik pego ku hu'uch'ul se reparte k'òos cortar kin k'osik muerdo ku yu'uba'al se muele tak' pegar kin tak'ik rio ku k'o'osol se oye chi'ibal morder kin chi'ik ku ta'ak'al se corta che'e reir kin che'etik ku chi'ibil se pega ku che'eta'al se muerde se ríe
  • 35. ...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 5/Enero/2004 Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3 Viernes 27 de Febrero de 2003 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya NIVEL PRINCIPIANTES TSIKBAL
  • 36. LOLA - ¿Ba'ax ka bèetik h Luis? LUIS - Táan in bèetik hunp'éel mayek utia'al in hanal LOLA - ¿Ba'ax beetik? Ma' tin wu'uyahi' ka LUIS - Tin bèetik hunp'éel mayek LOLA - ¿Ba'ax tia'al? LUIS - Utia'al in hanal LOLA - ¿Tu'ux ta manah u che'i'? LUIS - Yiknal in suku'un h Pedro LOLA - Hach hats'uts, tumen pìim u che'ei. ¿Láayli' wa táan u meyata'al a na' tu in kìike'? men LUIS - Láayli'e' LOLA - Ts'o'ok u yúuchtal ho'op'ok u meyatik a na' LUIS - Ts'o'oki'. ¿Kux tèech tu'ux ka bin? LOLA - Tin bisik le pàal xòoko' LUIS - ¿Ba'axten ka bisik? LOLA - Tumen sahak bin chéen tu hùunal MARIA- ¿Máax ku bisa'al xòok h Lis? u LUIS - Chàan h Pedro ku bisa'al tumen u na', tumen sahak bin chéen tu huunal LOLA - María, ¿ba'ax ku bèetik x Ines? MARIA- Táan u huch'ik túumben ixi'im LOLA - ¿Ba'ax tia'al? MARIA- Utia'al sa' yéetel iswàah
  • 37. LOLA - ¿Láayli wa ku sèen ha'ats'al a na' t a ka'a yùume'? umen MARIA- Láayli' ku sèen ha'ats'ale' LOLA - Kexi' ka xu'uluk u sèen máansik óotsilile' MARIA- Kexi'e', tumen ts'o'ok u séen k'oha'antal LOLA - Ma'alob x María páa'tik in bisik le pàal te' xòoko', wa ma' tu k'uchul tu tsíitsile' ma' tu'abal u yokol xòok. cha LECTURA XOOK Tu k'ìin in bin k'íiwik hmàane', kin láah manik tuláakal ba'alo'ob k'abéet ten ti' hunp'éel p'is k'ìin. Kin manik hunchúuch lòol, k'úum, p'àak, òon, ìis, bu'ul, su'uts' pak'áal, bak', bàak yéetel pùut. Beyo' mina'an hóok'ol sáansamal hmàan, ma'alob in ki' chitàal ni tin k'àan le ken ts'o'okok in meyah. ...Regresar... ...Siguiente... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 5/Enero/2004
  • 38. Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya NIVEL PRINCIPIANTES Lección No. 3 - Parte I Vocabulario Maya Español ah chùuy sastre ba'al, ba'alo'ob cosas cosa, bèet hacer bèetik haces chitàal acostarse chùuy costurar hàats' azotes hóok'ol salir hunchúuch un atado, un ramo hunp'éel uno, una, numeral hùuch' moler
  • 39. hunchúuch un atado, un ramo hunp'éel uno, una, numeral hùuch' moler ich ojo, fruto ichil dentro íis camote ixi'im maíz k'áax monte k'abéet necesario k'íiwik plaza, mercado k'oha'an enfermo k'úum calabaza ka que ka'ayùum padrasto kanik aprendiendo kih henequén kìik hermana mayor láah todo le kéen cuando máan pasar meyah trabajo, trabajar mina'an no hay òohel saber óon aguacate óotsil pobre, pobreza
  • 40. p'ìis k'ìin semana p'ìis medida, medición, límite pak'áal naranja pùut papaya sàahkil miedo, temor su'uts' agrio tan in estoy ts'o'ok terminar, acabar tuláakal todos, todas túumben nuevo túun entonces uts bueno wak' reventar, estallar, urdir xi'ik ir, vaya xòot cortar xùul fin ...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 5/Enero/2004
  • 41. Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya EJERCICIOS I.- Traduce al maya las siguientes oraciones 1.- Mis hermanos trabajan todos los días 2.- Yo sé costurar, puedo costurar tu ropa 3.- Juan ¿sabe leer tu papá? 4.- No, él no sabe leer 5.- Mi mamá ya aprendió a leer II.- Traduce al español las siguientes oraciones 1.- ¿Ba'ax ta manah k'íiwik? 2.- Tin manah in p'óok 3.- ¿Kux tèech ba'ax tàalech a maneh? 4.- Tane' tàalen in man míis yéetel bu'ul 5.- Bèey xan in kìik tu manah hunp'éel pùut yéetel ka'ap'éel ìis. III.- Escribe una composición usando los siguientes verbos:
  • 42. III.- Escribe una composición usando los siguientes verbos: lúubul, hóok'ol y bis IV.- Traduce al español el siguiente párrafo In wíits'ine' bisa'ab yiknal ts'akyah tumen lúub tu k'áan. In wóotsil íits'ine' tu pa'ah u póol, sèen hóok' u k'i'ik'el. V.- Hacer otro párrafo como el anterior cambiando el sujeto y usar otras partes del cuerpo. Sujetos Partes del cuerpo tàatah ni' na' ich suku'un k'ab íichan òok ..... chi' ...Regresar... ...Contenido... ...Respuestas... E-mail:Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
  • 43. Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 3 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya NIVEL PRINCIPIANTES Lección No. 3 RESPUESTAS Nombre ___________________________________________________ Fecha ____________________________________________________ I.- Traduce al maya las siguientes oraciones 1.- Mis hermanos trabajan todos los días In suku'uno'obe' ku meyaho'ob sáansamal 2.- Yo sé costurar, puedo costurar tu ropa In woohel chùuy, he u paahtal in chuyik a nòok'e' 3.-Juan ¿sabe leer tu papá? Juan, ¿u yòohel xòok a tàatah? 4.- No, él no sabe leer Ma', leti'e' ma' yòohel xòoki' 5.- Mi mamá ya aprendió a leer In na'e' ts'o'ok u kanik xòok II.- Traduce al español las siguientes oraciones 1.- ¿Ba'ax ta manah k'íiwik? ¿Qué compraste en el mercado o plaza?
  • 44. II.- Traduce al español las siguientes oraciones 1.- ¿Ba'ax ta manah k'íiwik? ¿Qué compraste en el mercado o plaza? 2.- Tin manah in p'óok Compré mi sombrero 3.- ¿Kux tèech ba'ax tàalech a maneh? ¿Y tú qué veniste a comprar? 4.- Tene' tàalen in man míis yéetel bu'ul Yo vine a comprar escoba y frijol 5.- Bèey xan in kìik tu manah hunp'éel pùut yéetel ka'ap'éel ìis. También mi hermana compró una papaya y dos camotes III- Escribe una composición usando los siguientes verbos: Lúubul=caer Hóok'ol=salir Bis=llevar IV.- Traduce al español el siguiente párrafo In wíits'ine' bisa'ab yiknal ts'akyah tumen lúub tu k'áan. In wóotsil íits'ine' tu pa'ah u póol, sèen hóok' u k'i'ik'el. A mi pobre hermano menor lo llevaron al médico porque se cayó de su hamaca. Mi pobre hermano se rompió la cabeza, le salió mucha sangre. V.- Hacer otro párrafo como el anterior cambiando el sujeto y usar otras partes del cuerpo. Sujetos Partes del cuerpo tàatah ni' papá naríz na' ich mamá ojo
  • 45. mamá ojo suku'un k'ab hermano mayor mano íichan òok esposo pie ...... chi' .......... boca ...Regresar... ...Contenido... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 05/Enero/2004 Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4 Viernes 27 de Febrero de 2004 Literatura Homenaje Breves Investigaciones Organizaciones Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a del recientes mayas fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas área maya
  • 46. maya NIVEL PRINCIPIANTES Parte I PRETÉRITO El pretérito de los verbos intransitivos se forman de la siguiente manera: Infinitivo del verbo más la partícula nah la terminación de pronombres en, ech, i, o'on, e'ex, o'ob. Ejemplos: SINGULAR ESPAÑOL meyahnahen trabajé meyahnahech trabajaste meyahnahi trabajó PLURAL ESPAÑOL meyahnaho'on trabajamos meyahnahe'ex trabajasteis meyahnaho'ob trabajaron Los verbos hanal, wenel, hóok'ol, okol, káahal, k'uchul, lúubul, chi'ibal, forman el pretérito de la siguiente manera: SINGULAR PLURAL hanen hano'on hanech hane'ex hani hano'ob El verbo a'al, sólo se puede conjugar en la tercera persona A'ala'abi Los verbos bis, tàas, cha'a, xu'ulul, se conjugan como el siguiente ejemplo: bisa'aben(3).
  • 47. Los verbos bis, tàas, cha'a, xu'ulul conjugan como el siguiente ejemplo: , se bisa'aben (3). FUTURO El futuro de los verbos intransitivos se forman de la siguiente manera: Se antepone la partícula bíin al pretérito de los verbos más el sufijo ken SINGULAR ESPAÑOL bíin meyahnahken trabajaré bíin meyahnahkech trabajarás bíin meyahnak trabajará PLURAL ESPAÑOL bíin meyahnahko'on trabajaremos bíin meyahnahke'ex trabajareis bíin meyahnahko'ob trabajarán ...Regresar... ...Siguiente... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México 2004 Modificación: 05/Enero/2004
  • 48. Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya NIVEL PRINCIPIANTES Lección No. 4 - Parte I Conjugación de verbos transitivos en el presente actual Presente actual hantik. SINGULAR ESPAÑOL tin hantik t hantik ta hantik ta hantike'ex tu hantik tu hantiko'ob Presente actual meyahtik. SINGULAR ESPAÑOL tin meyahtik t meyahtik ta meyahtik ta meyahtike'ex tu meyahtik tu meyahtiko'ob FUTURO PARA VERBOS TRANSITIVOS El futuro de los verbos transitivos se forman de la siguiente manera: Se antepone la partícula bíin más los pronombres dependientes, más la raíz de los verbos transitivos, más el sufijo eh.
  • 49. El futuro de los verbos transitivos se forman de la siguiente manera: Se antepone la partícula bíin más los pronombres dependientes, más la raíz de los verbos transitivos, más el sufijo eh. SINGULAR PLURAL bíin in hàanteh bíin k hàanteh bíin a hàanteh bíin a hàante'ex bíin a hàanteh bíin u hàanto'ob Verbo meyah PLURAL ESPAÑOL bíin in meyahteh bíin k meyahteh bíin a meyahteh bíin a meyahte'ex bíin u meyahteh bíin u meyahto'ob ...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004
  • 50. Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya NIVEL PRINCIPIANTES Lección No. 4 - Parte I DIÁLOGO El maestro dialoga con sus alumnos sobre las actividades que realizaron en el fin de semana. AH KA'ANSAH -¿Ba'ax ta bèetah ti' le p'is k'ìin máano' Juan? H JUÀAN - P'áahten in wáant in na', bul k'ìin míisnahen, tinmíistah in wotoch h la yéetel u pàach nah. AH KA'ANSAH -¿Chéen lehàah ta bèetaho'? H JUÀAN -Ma', chúumuk k'ìin le ka'ah ts'o'ok in míise', ka tin k'áatah in hanal. AH KA'ANSAH -¿Ba'ax ta hantah? H JUÀAN -Bu'ul, k'utbil ìik yéetel chokoh wàah AH KA'ANSAH -¿Kux tèech x-Rosa, ba'ax ta bèetah ti' le p'is k'ìin máano'? ROSA -Tene' tin p'o'ah u nòok' in wíitsino'ob, pak'achnahen xan, tumen k'oha'an in na'. AH KA'ANSAH -¿Ba'ax k'oha'anil yàan ti a na'? ROSA -Chéen k'oha'an ti chàanpal, hump'éel k'ìin síihik in wíits'in. AH KA'ANSAH -¿Ba'ax le a chàan íits'ino'? ROSA -Chàan xi'ipal
  • 51. ROSA -Chéen k'oha'an ti chàanpal, hump'éel k'ìin síihik in wíits'in. AH KA'ANSAH -¿Ba'ax le a chàan íits'ino'? ROSA -Chàan xi'ipal ...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 5/Enero/2004 Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya
  • 52. NIVEL PRINCIPIANTES LECTURA X-IHYEENE XOOK Chilam Balam Ko'one'ex xokik u tsikbalil uk', k'oxol yéetel ch'ik. Hump'éel k'ìine' tu yilahubao'ob ti' hump'éel xla' nah, ka tu ya'alah bey uk' ti k'oxol yéetel ch'ike': -"Te'exe', ma' táan a kuxtale'ex he'ebix in kuxtale'. Tene' tu pòol máak wa tu kukut ba'alche' kin wuk'ik k'i'ik', óotsil k'oxole' ti' lùuk' ku síihil, chéen xik'nal yéetel k'àay ku bèetik. Ch'ike' chéen síit' ku bèetik". -"Mak a chi' uk', to'on xane' k oksik k'oha'anil ti' kàaho'ob. K bèetik u kíimil máako'ob, ma' chéen tèech ka bèetle ka k'àaso', tak to'on xan". ik PREGUNTAS Ko'ox ilik ba'ax t kanah ti u tsikbalil uk', k'oxol yéetel ch'ik 1.- ¿Máaxo'ob tsikbalnaho'ob ti' xla' nah? ¿Quienes conversaron en una casa vieja? 2.- ¿Ba'ax tu ya'alah uk'? ¿Qué dijo el piojo? 3.- ¿Tu'ux ku kuxtal uk'? ¿Dónde vive el piojo? 4.- ¿Ba'ax ku yuk'ik uk'? ¿Qué bebe el piojo? 5.- ¿Tu'ux ku síihil k'oxol? ¿Dónde nace el mosquito?
  • 53. ¿Dónde nace el mosquito? 6.- ¿Ba'ax ku bèetik ch'ik? ¿Qué hace la pulga? 7.- ¿Máaxo'ob oksik k'oha'anil ti' kàah? ¿Quiénes introducen enfermedades en los pueblos? 8.- ¿Ba'ax ku bèetik k'oxol? ¿Qué hace el mosquito? 9.- ¿Máaxo'ob bèetik k'àas ti' le máako'obo'? ¿Quiénes hacen mal a las personas? 10.- ¿Ba'ax kìinsik le máako'obo'? ¿Qué mata a las personas? ...Regresar... ...Siguiente... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 5/Enero/2004
  • 54. Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya NIVEL PRINCIPIANTES Vocabulario Maya Español a'al decir ba'alche' animal bebida ceremonial, báalche' como el tepache. ch'ik pulga cha'an gustar, fiesta chéen lehàah sólo eso chúumuk k'ìin medio día he'ebix como il ver k'àas feo, mal, maldad k'áat pedir k'oha'an enfermo k'oha'anil enfermedad k'oxol mosco, mosquito k'ut tamular
  • 55. k'oha'an enfermo k'oha'anil enfermedad k'oxol mosco, mosquito k'ut tamular kàah pueblo ko'ox vamos kukut cuerpo vivir, establecerse kuxtal en un lugar láah todo lùuk' lodo, tragar máan pasar mak a chi' cállate meyah trabajo, trabajar nòok' ropa oksah introducir óotsil pobre óotsilil pobreza p'áatal permanecer p'is k'ìin semana pàach detrás pak'ach tortear síih nacer tak hasta tsikbalil cuento uk' piojo, beber
  • 56. wíinklal cuerpo xi'ipal niño, muchacho xik'nal volar xla' viejo ...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 5/Enero/2004 Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya
  • 57. NIVEL PRINCIPIANTES LECTURA XOOK CHA'A' HÁAK C Ti' le winala' ku bèeta'al ch'a'a cháak tu kàahil màayao'ob. Le ch'a'a cháako' ku bèeta'al utia'al u k'áata'al ha', yóolal u yantal nal. -¿Bix u bèeta'al le ch'a'a cháako'? Yáax táanil ku yantal u p'ùuhih utia'al u ts'o'onol kéeh. U bak'el le kéeho' ku píibta'al, tu k'ìinil le cha'a cháako' ku cha'akal yéetel u bak'el kàax. Le hanalo' xiibo'ob bèetik, mix huntúul ko'olel ku bin utia'a le l u bèet hanalo'. Tu ts'òok u k'ìinile ku bèeta'al le hanalo', ken ya'al chúumuk k'ìine', ts'o'ok u tahal tuláakal le bak'o', tu k'àabe' ku ts'a'abal bok'bil sakàan yo'olal u tat-tal. U k'àaba'e' k'óol. Ku bèeta'al xan u nukuch wàahi u k'àaba'e noh Tu ts'ue ku wàah. ts'a'abal muxbil sikil. Le ken tahak tuláakal le k'óol yéetel le píibo' ku ts'a'abal ti' le hmèeno' utia'al u ts'ah yóok'ol le ka'anche'o'. Chéen p'el u ts'okol u ts'a'abal tuláakal yóok'ol le ka'anche'o' káahal u payalchi' yùu hmèen. Ku t'anik u yùumil yìik'al u kanti'its ka'an. m Nohol ìik' Xaman ìik' Lak'in ìik' Chik'in ìik' Beyxan ku t'anik tuláakal yumtsilo'ob, yùum tùun, u yùumil k'áax yéetel tuláakal u ko'olebìilil u kanti'its ka'an. Ku t'anik xan tu ts'ono'oto'ob. láakal Ka'alikil táan u payalchi' le hmèeno', kantúul mehen xi'ipalàal mot'okbalo'ob yáanal le ka'anche'o tu k'àayo'ob bey mùuche', uláak' u mùuch'e' tu k'àayo'ob bey bàache', ba'ale' letio'obe' ti yano'ob tu k'ab che'e. Hunmúuch' xìibo'obe' u nat'maho'ob tsíimin che' tu máan yáalkabo'ob' ichil tuláakal le máako'obo' tu bèetik u yùum cháakilo'ob, u meyaho'obe' u wéek ha'atiko'ob tuláakal máak biha'an te ch'a'a cháako'. Ku ts'o'okol u payalchi' yùum hmèene', ku yéensik le hanalo ' utia'al t'oxbih ti' tuláakal máak.
  • 58. Hunmúuch' xìibo'obe' u nat'maho'ob tsíimin che' tu máan yáalkabo'ob' ichil tuláakal le máako'obo' tu bèetik u yùum cháakilo'ob, u meyaho'obe' u wéek ha'atiko'ob tuláakal máak biha'an te ch'a'a cháako'. Ku ts'o'okol u payalchi' yùum hmèene', ku yéensik le hanalo ' utia'al t'oxbih ti' tuláakal máak. Yàan k'ìine' chéen p'el u ts'o'okol le ch'a'a cháako ku tàal k'a'ank'an cháak. ...Regresar... ...Siguiente... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 1999 Modificación: 5/Enero/2004 Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya
  • 59. NIVEL PRINCIPIANTES TUUMBEN T'AANO'OB Maya Español áalkab correr bàach chachalaca bòok' batir cha'a' cháak ceremonia agrícola chik'ìin poniente chúuh calabazo ha'ach' aguado ha'ats' limpiar pozo hàats' azote hmèen sacerdote maya (chaman) ìik' viento is wàah tortilla de maíz nuevo ixi'im maíz k'a'an fuerte jugo de cualquier k'àab fruto o caldo de comida k'ab che' rama de árbol comida espesa k'óol como atole (pebre) ka'ayum padrastro kanti'its ka'ancuatro puntos cardinales kexi'e ojalá lak'ìin oriente láyli' siempre
  • 60. kexi'e ojalá lak'ìin oriente láyli' siempre mot'okbal estar en cuclillas mùuch rana múuch' grupo, reunión mùux moler, triturar muxbil sikil pepita molida nat' montar torta del cha'acháak noh wàah compuesta de 13 capas. nohol sur horno para cocer píib la carne debajo de la tierra. sahak miedo, miedoso, temeroso sakàan masa sikil pepita táanil enfrente tahal cocimiento, cocerse tat espeso ts'u' interior tsíimin che' caballo de madera tsíitsil hora tu'ubul olvidarse, olvido úuch hace tiempo xamàan norte
  • 61. yáax primero yóok'ol sobre, encima yùumil k'áax dueño del monte ...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 5/Enero/2004 Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya NIVEL PRINCIPIANTES
  • 62. Parte II PREGUNTAS Ko'ox ilik ba'ax ta kane'ex 1.- ¿Ba'ax ku bèetik hmàayao'ob ti le winala'? 2.- ¿Ba'axten ku bèeta ch'a'a cháak? 'al 3.- ¿Ba'ax ku bèeta'al yáax táanil? 4.- ¿Ba'ax tia'al u bak'el le kéeho'? 5.- ¿Ba'ax uláak' ku cha'akal ichil le kéeho'? 6.- ¿Bix u k'àaba' le hanal ku bèeta'al yéetel u k'àab le kàaxo'? 7.- ¿Ba'ax ku ts'a'abal tu ts'u' le noh wàaho'? 8.- ¿Máaxti' ku k'u'ubul le hanalo'? 9.- ¿Ba'ax ku bèetik le hmèen yéetel le hanalo'? 10.- ¿Máax ku payalchi'? 11.- ¿Máaxo'ob ku t'a'anal tumen yùum hmèen? 12.- ¿Máaxo'ob mot'okbal yáanal ka'anche'? 13.- ¿Ba'ax ku bèetik le mehen pàalalo'? 14.- ¿Kux le yano'o tu k'ab che'o'ob ba'ax ku bèetiko'ob? b 15.- ¿Kux le xìibo'obo' ba'ax ku bèetiko'ob? 16.- ¿Ba'ax u nat'maho'ob? 17.-¿Tu'ux ku bisiko'ob le ha' utial'al u wéekha'atiko'ob máako'obo'? 18.- ¿Ba'ax ku bèetik yùum hmèen?
  • 63. 19.- ¿Ba'ax tia'al ku yéensik le hanalo' ? 20.- ¿Yàan k'ìin ken ts'o'okok le ch'a'a cháako', ba'ax ku tàal? ...Regresar... ...Contenido... ...Siguiente... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 5/Enero/2004 Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya EJERCICIOS I.- Traduce al español las siguientes oraciones
  • 64. 1.- Yah in pòol tumen tin k'olah 2.- ¿Tu'ux tech yah? 3.- ¿Ba'ax úuchtech? 4.- Káach in wòok uchak in lúubul 5.- Ts'akyah, ¿ba'ax k'ìin ken xíimbalnaken? II.- Traduce al maya las siguientes oraciones 1.- Me caí dentro del lodo 2.- María tortea todos los días 3.- El maestro conversa con sus alumnos 4.- Mi mamá está torteando, porque vamos a comer 5.- Jorge compró sus zapatos III.- Hacer un pequeño diálogo sobre algo que te haya sucedido en la escuela IV.- Traduce al maya las siguientes oraciones 1.- Mi papá llevó una gallina para el cha'a' cháak 2.- El Hmèen es originario de Sotuta 3.- Mataron 5 venados para el ch'a'a cháak 4.- Roger cantó como rana 5.- Me gusta oír el canto de la chachalaca 6.- Ayer fui a deshierbar dentro de mi milpa y pesqué dos codornices
  • 65. 7.- María compró sus zapatos para la fiesta 8.- Hoy trabajé muchísimo, me siento muy cansado(a) 9.- Si no cuidas a tu hermanito, no compró tus zapatos 10.- Juan está enfermo, tiene mucha calentura V.- Redacta una pequeña composición, tema o paseo en el zoológico ...Regresar... ...Siguiente... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 5/Enero/2004 Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 4 Viernes 27 de Febrero de 2004 Literatura Homenaje Breves Investigaciones Organizaciones Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a del recientes mayas fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas área maya
  • 66. maya NIVEL PRINCIPIANTES VI.- Conjuga los siguientes verbos transitivos. Presente habitual y presente actual: Hantik, meyatik, chuyik y konik Presente Presente habitual actual Tene' táan in Kin hantik kàax hantik u bak'el kàax VII.- Conjugar los verbos anteriores en el pretérito usando todos los pronombres personales y los adjetivos posesivos. - Tene' tin hàantah u bak'el kàax - Tene' tin meyatah a na' - Tene' tin chuyah in nòok' - Tene' tin konah in k'éek'en VIII.- Conjuga los siguientes verbos intransitivos en el presente habitual, presente actual y en pretérito. Verbos: hanal, meyah, kòonol, chùuy y ts'àak. Ejemplo: Presente Presente Pretérito habitual actual hanen hanech Kin hanal tene' tin hanal hano'on hane'ex hano'ob El pretérito de los verbos transitivos se forma de la siguiente manera: El pronombre personal + el pronombre dependiente + la raíz del verbo y la terminación ah.
  • 67. Ejemplos: - Tene' tin k'ayah hunp'eél túmben k'àay. - Teche' ta k'ayah hump'éel túumben k'àay. - Leti' tu k'ayah hump'éel túumben k'àay . e' - To'one' t k'ayah humpéel túumben k'àay. - Te'exe' ta k'ayahe'ex hump'éel túumben k'àay. - Letio'obe' tu k'ayaho'ob hump'éel túumben k'àay. ...Regresar... ...Contenido... E-mail: Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Modificación: 5/Enero/2004 Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5 Viernes 27 de Febrero de 2004 Breves Literatura Homenaje Investigaciones Organizaciones del Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL y a recientes mayas área fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas maya PRINCIPIANTES
  • 68. Parte I ADJETIVOS DETERMINATIVOS Los adjetivos determinativos no indican cualidad del nombre maya, sino que dan idea de posesión, muestran de quién se habla y dan idea de número. Estos adjetivos son denominados también posesivos, demostrativos y numerales. Los adjetivos en maya son: SINGULAR PLURAL in --- mi, mío, mía k nuestro, nuestra a --- tuyo, tuya a (e'ex) tuyos, tuyas u --- suyo, suya u (o'ob) suyos, suyas. Todo adjetivo posesivo va junto a un nombre u puksi'ik'alo'ob corazones a kàale'ex k yòok sus nuestras gargantas a k'ab u wich in píix pòol su pie manos También se pueden formar con la partícula ojo cuando se hace una pregunta, o se tu rodilla mi tia'al, cabeza SINGULAR PLURAL quiere saber de quién es tal cosa, no se puede contestar únicamente con in, a, u etc., sino que siempre se contesta con la partícula de posesión tia'al. Ejemplos: ¿De quién es - ¿Máax tia'al le p'óoka'? este sombrero?
  • 69. ¿De quién es - ¿Máax tia'al le p'óoka'? este sombrero? - Intia'al Es mío - ¿Atia'al le wàaha'? ¿Es tuyo este pan? - ¿Atia'al wa le lùucha'? ¿Es tuya esta jícara? No es mía, - Ma' intia'ali', utia'al XRosa es de Rosa ...Regresar... ...Siguiente... E-mail:Webmaster Mérida, Yucatán, México, 2004 Curso de Maya Yucateco Nivel Principiantes - Lección 5 Viernes 27 de Febrero de 2004 Investigaciones Literatura Homenaje Organizaciones Breves Exposiciones Archivo Cartografía PRINCIPAL recientes y a mayas del fotográficas bibliográfico peninsular narrativa mayistas área maya
  • 70. narrativa mayistas área maya NIVEL PRINCIPIANTES Parte I DIÁLOGO María y Rosa conversan sobre sus pertenencias ROSA -¿Máax tia'al le su'ukil naha'? MARIA - Intia'al, le uláak'o' ma' intia'ali, utia'al in kìik. ROSA - ¿Kux le naho'ob yàan náacho', máax tia'alo'ob? MARIA - Lelo'obo' utia'alo'ob in wíits'in. ¿Kux a wotoch x Rosa bixi', su'ukil nah, wa pak'il nah? ROSA - Le tu'ux kahakbaleno' pak'il, nahba'ale' ma' intia'ali', utia'al in h ka'asuku'un. MARIA - ¿Yàan wa ba'ax atia'al beya'? ROSA - Le tùupa' intia'al, le xts'ipita' utia'al in na'. ¿Kux tèech ba'ax uláak' yàantech? MARIA - Yàanten ya'ab ba'alob, le k'éek'eno' intia'al, bey xan le'obo' yéetel úulumo le kàaxo'obo. Le mayeka' ma' intia'ali', atia'ale'ex bin. ROSA - Ah! ma' in wòohel ka'ach wa k tia'ali'. MARIA - Atia'ale'ex, yàan u bisa'al ta wotoch. ROSA - Ma'alob, X María pa'atik in bin. MARIA - Ka'a xi'iktech utsil ROSA - Dyos bo'ot ik PREGUNTAS