Эрүүл хооллолтын үндэс
Профессор Л.Дамдинсүрэн
2009.12.14
Булган

эрүүл биед саруул ухаан оршино
• Зохистой хооллолт Грекийн гүн сэтгэгч Сократ
буюу эрүүл хооллолт- “Идэхийн тулд амьдрах уу,
бие махбодид ашиг амьдрахын тулд идэх үү”
тустай нэгдэл,
бодисуудыг нийцтэй
хэмжээгээр агуулсан,
чанар, эрүүл ахуйн бүрэн
баталгаатай хүнс хоолыг
өөрийн хэрэгцээнд
тохиромжтой хэмжээгээр
хэрэглэж занших

“Эрүүл хооллолт” - ид шид биш
• Монгол уламжлал-
гэдэс цайлгах ЭРҮҮЛ АМЬДРАЛЫН ДАДАЛ
• хүн амын 70 хувь нь
ямар нэг байдлаар
суурин амьдралтай
болсон, 75 хувь нь 35-
аас доош насныхан,
ажилгүйдэл, ядуурлын
түвшин өндөр
• уламжлалт хэрэглээнд
“авах-гээх”-ийн
ухаанаар хандах

Өрнө, Дорнын соёл
Дорнын уламжлал Европын хандлага
• Япон, Хятадад байгалийн түүхий • хүнс хоолны амт, үнэр, гадаад
эдээс гаралтай бодис, нэгдлүүдийг үзэмжийг эрхэмлэдэг, тансаг хоол
хүнс хоолонд ашигладаг ундыг шүтдэг
• Хүнсний эрүүлжүүлэх болон анагаах • биотехнологи, хими, байгалийн
увьдсыг Конфуз “сэтгэлийн, эсвэл бусад шинжлэх ухааны тухайн үеийн
мэдрэхүйн” шаардлага гэж ололтод тулгуурласан европын хүнс
тодорхойлж байв. хоолны сургуулиудын туршлагыг
• Дорнын хэрэглэгчийн үзэл олон нийт таатай хүлээн авч эхэлсэн
баримтлалд “энэ миний эрүүл үеэс Европод эрүүл хооллолтын
мэндэд тустай юу” (better for me) үзэл баримтлалын үндэс суурь
• хувь хүн бүр өөрийн онцлог, овор тавигдсан
төрхтэй холбон хоол ундаа сонгодог • Хүн бүрт нийтлэг хүнс хоол хэрэглэх
• Хүнс хоолны зохицуулах үйлчлэл нь зарчим баримталж ирсэн, одоо
тухайн хүний овор төрх (таван өөрчлөгдөж байгаа
махбодь)-тэй нийцсэн тохиодолд үр
дүн нь илүү байдаг гэж Дорнын Монголд уламжлал байгаа ч
хооллолт, хүнсний шим зүйн
мэргэжилтнүүд үздэг
“тансаг амт” шүтэх
хандлага, хоосон магтаал
эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлж
байна

Дорнын уламжлал-шинжлэх ухаан

Задлан шинжилгээний болон цогц
хандлагын хослол

Хүнс хоол-эрүүл мэнд
• Õ¿íñíèé çºâ õýðýãëýý íü ýð¿¿ë
ìýíäýä ÷óõàë íºëººòýé áîëîõûã
Ãèïïîêðàò, Ãàëåí, Àâèöåííà çýðýã
ýðòíèé àëäàðòàé ýì÷ íàð ñóðãàжээ
• Мîíãîë ñóðãààë : “тааруулбал
эм, тааруулахгүй бол там”
• Õîîëíû äýãýý õ¿í ººðºº çîõèöóóëäàã
ó÷ðààñ ýð¿¿ë ìýíäèéí õàðèóöëàãûí
90%-èéã õóâü õ¿í õàðèóöàíà.
• Х¿íд 100 гаруй биологийн
идэвхит бодис шаардлагатай,
òýí õàãàñ íü ¿ë îðëîãäîõ)
• Èéì ó÷ðààñ ýð¿¿ë áàéõäàà çºâ
õîîëëîõ ¸ñòîé.

ХҮНС ХООЛНЫ ҮНДСЭН ҮҮРЭГ

Хооллолт зүй-байгалийн хууль
• Ýíåðãè çàðöóóëàëò,
íºõºëòèéí õóóëü
• Áèîëîãèéí èäýâõèò
хүчин зүйлсийн
õýðýãöýý, õàíãàëòûí
õóóëü
• Эсийн мөхөл, нөхөн
төлжилтийн хууль

Илчийн эх үүсвэр
• хүнс хоолны найрлага дахь
бодис нэгдлүүд илч ялгаруулдаг,
үүнийг тухайн бүтээгдэхүүний
“илчлэг чанар” гэдэг.
• Таны зарцуулсан болон хүнс
хоолноос авч байгаа илчлэг өөр
хоорондоо дүйцэж байх ѐстой
• илчийн хэт илүүдэл нь
таргалахаас улбаатай зүрх
судас, хоол боловсруулах эрхтэн
тогтолцооны өвчний шалтгаан
болдог
• дутал нь жингийн алдагдал,
тураалд хүргэж, биеийн
эсэргүүцэл сулран өвчинд
өртөмгий болгоно.

Биологийн идэвхит бодис
Хүнс хоолны юугаар ч
үл орлуулах үүрэг ач
холбогдол нь хүний
бие махбодийн
бодисын солилцоог
хэвийн байлгах,
аливаа гажуудлыг
зохицуулан засах
үүрэг бүхий
биологийн идэвхит
бодис, нэгдэл,
гэдэсний
микрофлорын
ашигтай бичил
биетний эх үүсвэр
болдогт оршино.

Усан хангамж-хоол
• “ус чандмань эрдэнэ” гэж монголчууд тун
оновчтой томъѐолжээ.
• Насанд хурсэн хуний биеийн жингийн 60% ус,
нас ахих дутам буурна
• 3 сартай ургийн биеийн 95%, нярай хуухдийн
75% ус
• Хун усныхаа 10%-ийг алдвал ухэл
• Усыг хоол унднаас авна, сүүний 87%,
монгол үхрийн махны 75%,
• Ногоо, жимсний 60-99% нь ус

Хүнс, хоолны үнэлгээ
• Тэжээллэг чанар:
бүтээгдэхүүний
найрлага дахь уураг,
тос, нүүрс усны
агууламжаар
• Биологийн үнэт
чанар: аминхүчил, a b c
тосны хүчлийн
бүрэлдэхүүн,
аминдэм, эрдэс
бодисын агууламжаар
• Физиологийн үнэт
чанар: бодисын
солилцоог дэмжигч
бодисууд, ашигтай
бичил биетний
агууламжаар

Эрүүл хооллолтын онолын үндэс
• Хүнс дэх хоолны найрлага Хооллолтын үр нөлөө нь их
идсэнээр бус, харин хүнс
органик /нүүрс ус, өөх тос, хоолонд агуулагдах биологийн
уураг, амин дэм, фермент/ ба идэвхит хүчин зүйлсээр
органик бус /ус, эрдэс бодис/ илэрхийлэгдэнэ.
нэгдэл, бодисуудаас бүрдэнэ.
• Гэдэсний ашигтай
микрофлорын эх үүсвэр
болдог
• Аминхүчил, тосны хүчил,
аминдэм нүүрс ус зэрэг
нэгдлүүд, макро-, микроэрдэс
бодисын солилцоонд чухал
үүрэгтэй, ашигтай биетнийг
бүхэлд нь биологийн идэвхит
хүчин зүйлс гэнэ.

Уураг
• Уураг бие махбодь өсөн төлжих, дархлааны
тогтолцоо бэхжиж, эрүүл мэндийг хамгаалах
гол эх үүсвэр
• Уургийн бүтцэд 20 гаруй амин хүчил
агуулагдах бөгөөд тэдгээрээс найм нь хүний
бие махбодид нийлэгжихгүй учир “үл
орлогдох” гэж нэрлэдэг.
• Амьтны гаралтай уураг нийт хэрэглэсэн
уургийн 60-аас дээш % байвал төгс хооллолт
гэнэ, АНУ, Монгол
• Ургамлын гаралтай уургийн эх үүсвэр нь
буурцагт ургамал, үр тариа

Өөх тос
• Өөх тос нь эсийн чухал материал, илчийн эх
үүсвэр, дотор эрхтэн, биеийг гаднын
нөлөөнөөс хамгаална
• Тосны хүчлүүд нь бодисын солилцооны
чухал хүчин зүйлс
• Ханаагүй тосны хүчил олон улсын хэмжээнд
омега хүчил нь биологийн идэвхит хүчин
зүйлсийн нэг
• Амьтны гаралтай тос нь холестрин ихээр
агуулдаг учир судсыг хатууруулж, зүрх,
судасны эмгэг үүсгэх нөлөөтэй
• Ургамлын тос ийм нөлөө багатай, мөн сүүний
тос хялбар шингэдэг, хайлах Т бага

Тосны ханаагүй хүчлүүд
Химийн томъёо үйлчлэл

Нүүрс ус
• Хүний биед элч үүсгэнэ, уураг нийлэгжих
урвалын эх сурвалж
• Нийлмэл, энгийн нүүрс ус байдаг, зарим огт
шингэхгүй, жишээ нь эслэг
• Эслэг нь гэдэсний гөрвөлзөх хөдөлгөөнийг
эрчимжүүлдэг биологийн идэвхит хүчин зүйл
юм.
• Олон дисахаридын үлдэгдлээс бүрдсэн
олигосахарид, жишээлбэл сүүний чихэр
лактозоос үүссэн лактулоз нь гэдэсний ашигтай
бичил биетний өсөлт, үржлийг дэмждэг чухал
хүчин болно. Ийм бодис нь хөөрүүлсэн сүү,
монгол ээзгий, ааруул, аарц, сүүний шар усанд
агуулагдана.

Эслэг
усанд уусч, цэлцэн үүсгэдэг:
Эслэгийн үйлчлэл пектин, камеди,
гемицеллюлозын зарим фракц
усанд үл уусдаг, харин өөрийн
хэлбэрээ хадгалан хөөдөг:
целлюлез, лигнин,
гемицеллюлезийн хэсэг

Аминдэмүүд
• Аминдэм нь бие махбодид бодисын
солилцоог дэмждэг, түүний дутлын улмаас
бие махбодийн тэнцвэрт үйл ажиллагаа
алдагдаж, элдэв өвчин үүсэх аюултай
• Аминдэмийг усанд уусдаг, тосонд уусдаг гэж
ангилна.
• Тосонд уусдаг аминдэм: А,Д,Е,К
• Усанд уусдаг: В-ийн бүлэг, С, РР,

Аминдэм

Аминдэмүүд
Нэр, үүрэг Эх үүсвэр
С–аскорбины хүчил: исэлдэлтийн эсрэг Хүнсний ногоо, жимс, цагаан идээ,
тогтолцоо, биеийн эсэргүүцэл, чийг бам, ялангуяа айраг, тараг, хоормог
шүдний буйлны өвчин
Тиамин В1: илч үүсэх процесс, мэдрэлийн Бүхэл үр тарины талх, шар буурцаг,
хэвийн үйл ажиллагааг хангах вандуй, бараан мах
Рибофлавин В2: энергийн Бүхэл үр тарины талх, шар буурцаг,
үүсэлт, биеийн үйл ажиллагаа вандуй, бараан мах
Ниацин РР: Мэдрэлийн хэвийн үйл Малын мах, загас, элэг, өндөг, тахианы
ажиллагаа, энерги үүсэлт мах

Аминдэмүүд
Нэр, үүрэг Эх үүсвэр
В12: цусны улаан бөөм үүсэх үйл явц, Мал, загас, тахианы мах, сүү, цагаан
илч үүсэлт, мэдрэлийн үйл ажиллагаа идээ, элэг, өндөг
дэмжих,
В6: дархлааны тогтолцоо бэхжүүлэх, Мал, загас, тахианы мах, сүү, цагаан
дээр дурдсан үүрэг идээ, элэг, өндөг бүхэл үрийн талх, шар
буурцаг, вандуй,
В9 фолийн хүчил: цусны улаан бөөм Амьтны элэг, бүхэл үрийн талх, мах,
үүсэх үйл явцыг дэмхих, зүрхний өндөг
доголдол, төрөхийн согогоос сэргийлэх
Аминдэм А: өсөлт, шүдний хараа, Сүү, тослог цагаан идээ, чацаргана, шар
исэлдэлтийн эсрэг тогтолцоо, арьс, лууван, жүрж, тоор, хулуу
үсний эрүүл байдал
Аминдэм Д: өсөлт, шүд, ясны бэхжилт, Чацаргана, тослог идээ, цөцгийн тос,
кальц шимэгдэх процесс өндөг, нарны нөлөөгөөр нийлэгжинэ
Аминдэм Е: улаан бөөм, эд, эсийн Чацаргана, тослог идээ, вандуй, буурцаг,
төлжилт, исэлдэлтийн эсрэг тоголцоо, самар
бэлгийн үйл ажиллагаа

Зарим эрдсийн үүрэг, ач холбогдол
Нэр, үүрэг Эх үүсвэр
Кальци: яс, шүдний бүтэц, бэхжилт, Сүү, эсэг идээ, бяслаг, ааруул, ногоон
булчин, мэдрэл, зүрхний үйл навчит ургамал, буурцаг
ажиллагааны зохицуулалт
Фосфор: яс, шүдний бэхжилт, илч Загасны мах, өндөг, уураглаг болон эсэг
үүсэлт, кальци, натритай тодорхой цагаан идээ, ингэний сүү, бүхэл тариан
харьцаатай байх ѐстой бүтээгдэхүүн, тахианы мах
Магни: Ясны эдийн бүтээллт, булчин Бүхэл үр тариан бүтээгдэхүүн, ногоон
мэдрэлийн үйл ажиллагаа, исэлдэлтийн навчит ургамал, буурцаг, суль, цулхир
эсрэг тогтолцоо
Натри, кали, хлор: Эсийн шингэний Хоолны давс, хүрэн усан үзэм,
зохицуулалт, биед ус тогтоох, зүрх, байгалийн зарим рашаан, хүнсний ногоо,
булчин, мэдрэлийн үйл ажиллагаа мах, сүү, цагаан идээ
Төмөр: Цусны гемоглобины бүтэц, Төрөл бүрийн малын мах, цус, элэг,
хүчил төрөгч зөөвөрлөлт цусархаг дотор эрхтэн, буурцаг, вандуй,
арвай
Цайр: Исэлдэлтийн эсрэг тогтолцоо, Мах, элэг, тахиа, загас, бүхэл тариан
эсийн төлжилт, шарх аниулах, цус бүтээх бүтээгдэхүүн, суль, цулхир
Фтор: шүдний батжилт, цоорохоос Шүдний оо, ундны ус

Исэлдэлтийн эсрэг тогтолцоо
Аминдэмүүд
Бичил эрдэс бодисууд
vit E

Хүнс хоол шингэх зарчим

Хоол ундаа яаж зохицуулах вэ
• хоол ундаа бие Эрүүл хооллолтын Азийн
махбодидоо тохируулан суврага
тодорхой дэглэм,
журамтайгаар хэрэглэдэг
дадал заншил Азид
уламжлалтай
• Дэлхий дахинд зохистой
хооллолтыг эрхэмлэх
болж, “эрүүл хооллолтын
суврага”-ыг эрдэмтэд
байгаль, цаг уур, хүн
амын уламжлалын
онцлогт тохируулан
бүтээж, хэрэглэгчдэд
зөвлөмж болгож байна.

Эрүүл хооллолтын зарим загвар
Дорнын нийтлэг
Америкийн

Монголын жишиг зөвлөмж

Эрүүл хооллолтын суврагын
зарчим
1. Идэвхитэй, хөдөлгөөнтэй байж, энергийн
тэнцвэрийг хангах
2. Шингэнийг хангалттай хэрэглэх
3. Ургамлын гаралтай бүтээгдэхүүн түлхүү
хэрэглэх
4. Сүү, цагаан идээний хэрэглээг эрхэмлэх
5. Амьтны гаралтай тос, саахар, давсыг
хязгаартай хэрэглэх

Уламжлалт бүтээгдэхүүн
 Хүн үүссэн цагаасаа
хэрэглэсээр ирсэн амьтан
ургамлын гаралтай,
байгалийн бүтээгдэхүүн
 Газар тариалан, мал аж
ахуйд гарц нэмэгдүүлэх
зорилгоор химийн бодис ,
хүнсний үйлдвэрт амт,
үнэр, өнгө оруулагч
ашигладаг
 Монгол байгалийн
уламжлалт
бүтээгдэхүүний
боломжтой, энэ бол
давуу тал