แผนบริหารการสอนบทที่ 6
หัวขอเนื้อหาประจําบท
1. ความรูเบื้องตนเกี่ยวกับการคุมกําเนิด
2. ประเภทของยา และกลไกการออกฤทธิ์
3. การพิจารณาเลือกใชยาคุมกําเนิด
4. อาการขางเคียง และแนวทางการดูแลตนเอง
วัตถุประสงคเชิงพฤติกรรม
เมื่อนักศึกษาไดศึกษาจบบทที่ 6 แลว นักศึกษาควรมีความสามารถดังตอไปนี้
1. อธิบายกลไกการปองกันการตั้งครรภของยาคุมกําเนิดได
2. ระบุชนิดของยาที่ใชในความการคุมกําเนิดได
3. บอกความแตกตางของยาคุมกําเนิดชนิดรับประทานได
4. อธิบายวิธีการใชยาคุมกําเนิดชนิดรับประทานได
5. ใหคําแนะนําเรื่องผลขางเคียงที่สําคัญของยาคุมกําเนิดได
วิธีสอนและกิจกรรมการเรียนการสอน
วิธีสอนและกิจกรรมการเรียนการสอนประจําบทที่ 6 ประกอบดวยรายละเอียดดังนี้
1. บรรยายตามเนื้อหา โดยใชโปรแกรมการนําเสนอ (power point) ประกอบคําอธิบาย
2. แสดงตัวอยางยา และใหนักศึกษาอภิปรายประเด็นเกี่ยวกับชนิดและกลไกการออกฤทธิ์
รวมถึงวิธีการใชยาคุมกําเนิด
3. รวมกันสรุปประเด็นสําคัญของการเรียน
4. มอบหมายงานใหศึกษาคนควาดวยตนเองผานระบบออนไลนที่
http://www.youtube.com/watch?v=exatSuj9Mws และทําใบงาน เรื่อง ยาคุมกําเนิด
สื่อการเรียนการสอน
1. เอกสารประกอบการสอนรายวิชา เภสัชวิทยาเบื้องตน บทที่ 6 ยาคุมกําเนิด
2. โปรแกรมนําเสนอ เรื่อง ยาคุมกําเนิด
3. ตัวอยางยาคุมกําเนิดชนิดรับประทาน

วิธีวัดผลและการประเมินผล
1. สังเกตพฤติกรรมผูเรียน
1.1 พฤติกรรมความตรงตอเวลาในการเขาเรียน และการสงงานที่ไดรับมอบหมาย
1.2 พฤติกรรมการมีสวนรวมแสดงความคิดเห็นของผูเรียนในระหวางเรียน
2. ประเมินผลงานที่มอบหมาย
2.1 ใบงาน

บทที่ 6
ยาคุมกําเนิด
ความรูเบื้องตนเกี่ยวกับการคุมกําเนิด
การคุมกําเนิด เปนวิธีการปองกันการตั้งครรภ โดยอาจเปนการปองกันการปฏิสนธิ หรือ
ปองกันการฝงตัวของตัวออนที่ถูกผสมแลว ซึ่งความปลอดภัยของวิธีการคุมกําเนิดนั้น สามารถ
พิจารณาไดจากองคประกอบ 3 อยาง คือ ประสิทธิภาพของวิธีคุมกําเนิด ประโยชนตอสุขภาพของ
ผูใช และอันตรายตอสุขภาพของผูใช วิธีคุมกําเนิดแตละวิธียอมแตกตางกัน และในสถานการณ
บางอยางวิธีการคุมกําเนิดวิธีนั้น ๆ ยอมใหผลแตกตางกันดวย สามารถแบงกลุมของวิธีการคุมกําเนิด
แบบตาง ๆ ที่ใชบอยออกเปน 5 กลุม ดังนี้
(1) การคุมกําเนิดที่มีประสิทธิภาพสูง ไมมีประโยชนตอสุขภาพ และไมมีอันตรายตอสุขภาพ
ผูใช ไดแก การงดรวมเพศในชวงเวลาหนึ่ง เชน การงดรวมเพศชวงหลังคลอด
(2) การคุมกําเนิดที่มีประสิทธิภาพต่ํา ไมมีประโยชนตอสุขภาพ และไมมีอันตรายตอสุขภาพ
ผูใช ไดแก การหลั่งภายนอกชองคลอด และการงดรวมเพศบางชวงเวลา เชน การนับระยะปลอดภัย
(3) การคุมกําเนิดที่มีประสิทธิภาพปานกลาง มีประโยชนตอผูใชบางแตไมมีอันตรายตอ
สุขภาพ ไดแก การคุมกําเนิดโดยวิธีขวางกั้น เชน ถุงยางอนามัย หมวกยางครอบปากมดลูก เปนตน
สําหรับประโยชนที่พบตอผูใชคือ การปองกันโรคติดตอทางเพศสัมพันธ
(4) การคุมกําเนิดที่มีประสิทธิภาพสูง มีประโยชนและมีอันตรายตอสุขภาพของผูใชอยูบาง
เนื่องจากผลขางเคียงของฮอรโมน ไดแก การคุมกําเนิดโดยใชฮอรโมน เชน ยาเม็ดคุมกําเนิด ยาฉีด
คุมกําเนิด และยาฝงคุมกําเนิด
(5) การคุมกําเนิดที่มีประสิทธิภาพสูง ไมมีประโยชนตอสุขภาพ และมีอันตรายตอสุขภาพ
ของผูใชอยูบาง เนื่องจากเปนหัตถการ ไดแก หวงอนามัย และการทําหมัน
ประเภทของยา และกลไกการออกฤทธิ์
1. ยาคุมกําเนิดชนิดรับประทาน
ยาคุมกําเนิดชนิดรับประทานยา เปนยาชนิดเม็ดที่มีฮอรโมนสังเคราะหซึ่งมีสวน
ประกอบของเอสโตรเจน (Estrogen) และโพรเจสโตเจน (Progestogen) ดังนั้นเมื่อรับประทานยาเขา
ไป ฮอรโมนเหลานี้จึงไปทําหนาที่เลียนแบบฮอรโมนภายในรางกาย ซึ่งปกติมีการควบคุมกันเองโดย
ธรรมชาติสงผลยับยั้งการตกไข ปองกันการเจริญและการสุกของไข มูกที่ปากมดลูกขนเหนียว เชื้ออสุจิ

จึงไมสามารถผานเขาสูโพรงมดลูกได หรือเยื่อบุโพรงมดลูกฝอตัวไมเหมาะตอการเจริญของตัวออน
เปนตน ยาคุมกําเนิดชนิดรับประทาน สามารถแบงออกเปน 3 ประเภท ดังนี้
1.1 ยาคุมกําเนิดชนิดฮอรโมนรวม (Low-dose combined oral contraceptive หรือ
Combination pills) ซึ่งยาแตละเม็ดประกอบดวยฮอรโมนเอสโตรเจนและโพรเจสโตเจนรวมกัน แบง
ออกเปน 2 ชนิดคือ
1.1.1 Monophasic หรือ Fixed dose pills ยาเม็ดคุมกําเนิดชนิดนี้มีฮอรโมน
สังเคราะหของเอสโตรเจนและโปรเจสโตเจนในขนาดเทากันทุกเม็ด ในหนึ่งแผงอาจเปนชนิด 21 เม็ด
ซึ่งมีฮอรโมนทุกเม็ด หรือชนิด 28 เม็ด ซึ่งมีฮอรโมน 21 เม็ดแรกสวน 7 เม็ดสุดทายไมมีฮอรโมน
1.1.2 Multiphasic pills ยาคุมกําเนิดชนิดนี้มีฮอรโมนสังเคราะหของเอสโตรเจน
และโปรเจสโตเจนในขนาดที่ไมเทากันทุกเม็ด สามารถแบงไดเปน 2 ชนิดคือไบเฟสิค (Biphasic) ที่มี
ฮอรโมนตางกัน 2 ระดับและชนิดไตรเฟสิค (Triphasic) มีฮอรโมนตางกัน 3 ระดับ ซึ่งยาคุมกําเนิด
ประเภทนี้ตองรับประทานเรียงตามลําดับ หามรับประทานขามโดยเด็ดขาด
1.2 ยาคุมกําเนิดชนิดฮอรโมนตัวเดียว (Progestogen-only pills หรือ Mini-pill) ซึ่งมี
แตฮอรโมนโพรเจสโตเจนอยางเดียวในขนาดต่ํา ๆ เทากันทุกเม็ด แผงละ 28 หรือ 35 เม็ด ไดผลใน
การตั้งครรภนอยกวายาคุมกําเนิดชนิดฮอรโมนรวม ยานี้เหมาะสําหรับผูที่ไมสามารถรับประทานยาคุม
กําเนิดชนิดฮอรโมนรวมได เชน ขณะใหนมบุตร หรือไมสามารถทนตอผลขางเคียงของเอสโตรเจนได
ตัวอยางยาที่มีใชในประเทศไทยคือ Exluton
บรรจุแผงละ 28 เม็ด ผลขางเคียงคือ บางรายอาจพบ
เลือดออกกระปริบกระปรอย หรือขาดระดูได
1.3 ยาคุมกําเนิดฉุกเฉิน (Postcoital contraception หรือ Morning after pill) เปน
ยาคุมกําเนิดที่ใชสําหรับปองกันการตั้งครรภโดยไมเจตนา สามารถใชไดเมื่อเกิดความลมเหลวที่อาจ
เกิดจากการคุมกําเนิดวิธีอื่น เชน ถุงยางอนามัยหลุดหรือใชไมถูกตอง รับประทานยาคุมกําเนิดชาหรือ
ขาดชวง การขับอุปกรณที่อยูในมดลูกออกบางสวนหรือทั้งหมด ไมไดคุมกําเนิดระหวางการมีเพศ
สัมพันธหรือมีเพศสัมพันธโดยไมปองกัน โดยยาอาจเปนชนิดที่มีโพรเจสโตเจนในปริมาณสูง เชน
Levonorgestrel (Postinor
, Madonna
) ใชรับประทาน 1 เม็ดภายใน 72 ชั่วโมงหลังมี
เพศสัมพันธ และอีก 1 เม็ดหางจากเม็ดแรก 12 ชั่วโมง หากเริ่มรับประทานยาชาประสิทธิภาพของยา
ก็จะลดลงตามชั่วโมงที่ผานไป หลังจากรับประทานยา 4 – 5 วันอาจมีเลือดออกได ใชยานี้แลวอาจทํา
ใหรอบเดือนแปรปรวนได หรือยาที่มีเอสโตรเจนขนาดสูงจะทําใหทอนําไขเคลื่อนไหวมากขึ้น ทําใหไข
ที่ผสมแลวเคลื่อนถึงโพรงมดลูกเร็วกอนที่จะเจริญถึงระยะฝงตัวในมดลูกไดดี และเยื่อบุมดลูกยังอาจ
เจริญมากผิดปกติ (Hyperplasia) ไมเหมาะสมตอการฝงตัวของไข อาการขางเคียงที่พบ เชน คลื่นไส
อาเจียน เลือดออกกระปริบกระปรอย เตานมคัดตึง ปวดศีรษะ เวียนศีรษะ และเหนื่อยงาย ยาเม็ด

คุมกําเนิดฉุกเฉินใหใชกรณีจําเปนเทานั้น ไมแนะนําใหใชเปนประจํา เพราะอาจเกิดการตั้งครรภและมี
อาการขางเคียงสูง เมื่อเปรียบเทียบกับการใชวิธีคุมกําเนิดทั่วไป
2. ยาฉีดคุมกําเนิด
ยาฉีดคุมกําเนิด สามารถแบงเปน 2 ชนิดดังนี้
2.1 Depo-Provera หรือ Depot-Medroxy-Progesterone-Acetate (DMPA) เปน
โพรเจสโตเจนสังเคราะหชนิดหนึ่งคลายกับฮอรโมนโพรเจสเตอโรนซึ่งผลิตโดยรังไขของรางกาย มีฤทธิ์
อยูไดนาน เมื่อฉีดเขากลามเนื้อ ฮอรโมนจะคอย ๆ ถูกดูดซึมเขาสูกระแสเลือด ฮอรโมนจะปองกันการ
ตกไขถาระดับของฮอรโมนในเลือดสูง 7 นาโนกรัมตอมิลลิลิตร แตถาต่ํากวา 0.5 นาโนกรัมตอ
มิลลิลิตรจะมีการตกไขเกิดขึ้นได ขนาดที่ใช 150 มิลลิกรัม ฉีดเขากลามเนื้อทุก 12 สัปดาห
2.2 Norethisterone enanthate (NET-EN) เปนฮอรโมนโพรเจสโตเจนเหมือน DMPA
แตกตางกันเฉพาะกลุมของสเตียรอยด นิยมใชนอยกวายา DMPA เนื่องจากจะยับยั้งการตกไขไดไม
เกิน 60 วัน ทําใหตองฉีดยาบอย
การฉีดยาคุมกําเนิดจะตองเริ่มฉีดภายใน 5 วันแรกของการมีประจําเดือน หรือหลังคลอด
1 เดือนครึ่ง หามใชยาฉีดคุมกําเนิดในผูที่ยังไมเคยมีบุตร ผูที่มีเลือดออกผิดปกติไมทราบสาเหตุ ผูที่
สงสัยหรือกําลังตั้งครรภ อาการขางเคียงคือ เลือดออกกระปริบกระปรอย ขาดระดู น้ําหนักตัวเพิ่ม
เปนตน
3. ยาคุมกําเนิดชนิดฝงใตผิวหนัง
ยาคุมกําเนิดชนิดฝงใตผิวหนัง มีตัวยาเปนฮอรโมนสังเคราะหโพรเจสเตอโรนที่บรรจุอยู
ในหลอดไซลาสติค (Silastic) ใชฝงใตผิวหนัง และฮอรโมนจะถูกดูดซึมในอัตราที่สม่ําเสมอเปน
เวลานาน อาจอยูในรูปแคปซูลที่ใชฝงไมละลาย (Non-biodegradable implants) หรือในรูปแคปซูล
ที่ใชฝงละลาย (Biodegradable implants) ฮอรโมนที่ฝงอยูจะปองกันการตกไข และเปลี่ยนแปลง
เยื่อบุโพรงมดลูก และเปลี่ยนแปลงมูกบริเวณปากมดลูก ระยะการฝงยาที่เหมาะสมควรทําภายใน 7
วันแรกของการมีประจําเดือน หรือหลังคลอด 4-6 สัปดาห โดยยาชนิดที่นิยมใชคือลีโวนอรเจสเทรล
(Levonorgestrel)
นอรแพลนท (Norplant R) เปนยาคุมกําเนิดชนิดฝงที่ประกอบดวยฮอรโมนลีโวนอรเจส
เทรล บรรจุในหลอดไซลาสติคที่ไมละลายจํานวน 6 หลอด สงผลในการคุมกําเนิดเปนระยะเวลานาน
ติดตอกันถึง 5 ป แตเนื่องจากมีปริมาณหลอดมากและการถอดยากความนิยมในการใชจึงลดลง
ปจจุบันมีการใชยาฝงคุมกําเนิดชนิดหลอดเดียวชื่ออีโทแพลน (Etoplan) หรืออิมพลานอน

(Implanon) ซึ่งประกอบดวยฮอรโมนอีโทโนเจสเทรล (Etonogestrel) โดยยาฝงคุมกําเนิดชนิดนี้
การฝงและถอดออกงายกวา และสามารถคุมกําเนิดไดนาน 3 ป อาการขางเคียงที่พบไดคือ เกิดการ
เปลี่ยนแปลงของรอบระดู มีเลือดออกกระปริบกระปรอย คลื่นไส เบื่ออาหาร ปวดศีรษะ น้ําหนักเพิ่ม
อารมณเปลี่ยนแปลง มีสิวฝาไดในบางราย
4. กลไกการออกฤทธิ์ของยาคุมกําเนิด
4.1 ยับยั้งการตกไข (Inhibit ovulation) เปนกลไกสําคัญที่สุดในการปองกันการ
ตั้งครรภ โดยยาออกฤทธิ์ขัดขวางการหลั่งฮอรโมนของรางกาย ซึ่งถูกควบคุมการทํางานจากไฮโปทา
ลามัส (Hypothalamus) ตอมใตสมอง (Pituitary) และรังไข (Ovary) ทําใหยับยั้งการหลั่งฮอรโมน
FSH และ LH จึงทําใหไมมีการตกไข
4.2 การเปลี่ยนแปลงเยื่อบุมดลูก ยามีผลใหเยื่อบุมดลูกมีลักษณะบางลงและไมเหมาะสม
ตอการฝงตัวของไขที่ไดรับการปฏิสนธิ
4.3 การเปลี่ยนแปลงมูกที่ปากมดลูก ทําใหสารคัดหลั่งบริเวณปากมดลูกขนและเหนียว
มากขึ้น ทําใหอสุจิเคลื่อนที่ผานเขาไปในมดลูกไดยาก
4.4 เปลี่ยนแปลงการเคลื่อนไหวของทอนําไข ทําใหเกิดผลกระทบตอการเดินทางของ
อสุจิหรือไข อาจทําใหไขที่ผสมแลวเดินทางไปถึงมดลูกเร็วผิดปกติจนไมสามารถฝงตัวได รวมทั้งมีผล
ตอความสามารถของอสุจิที่จะผสมกับไขดวย
การพิจารณาเลือกใชยาคุมกําเนิด
สําหรับผูที่เริ่มรับประทานยาควรเริ่มใชยาเม็ดแรกในที่มีประจําเดือนวันแรก สําหรับผูที่
เปลี่ยนชนิดยาเม็ดคุมกําเนิดใหรับประทานยาชนิดเดิมจนหมดแผงกอน จากนั้นจึงเริ่มรับประทานยา
ชนิดใหม โดยรับประทานยาเม็ดแรกในวันแรกที่มีประจําเดือน
การรับประทานยาชนิดที่ยาทุกเม็ดในแผงจะประกอบดวยฮอรโมนทั้งหมด (ชนิด 21 เม็ด)
การเริ่มรับประทานยาเม็ดแรก ใหเริ่มตรงกับวันของสัปดาหที่ระบุบนแผงยา เชน ประจําเดือนมาวัน
แรก คือวันศุกร ก็ใหเริ่มรับประทานยาเม็ดแรกที่ระบุไววา "ศ" รับประทานยาวันละ 1 เม็ด เปน
ประจําทุกวันตามลูกศรชี้จนหมดแผง สําหรับ ชนิด 28 เม็ด เริ่มรับประทานยาแผงใหม โดย
รับประทานยาเม็ดแรกในวันแรกที่มีประจําเดือน ในแผงหนึ่งจะประกอบดวยฮอรโมน 21 เม็ด และ
สวนที่ไมใชฮอรโมนเพศอีก 7 เม็ด ซึ่งจะมีขนาดตางจาก 21 เม็ดแรก การเริ่มรับประทานยาแผงแรก
ใหเริ่มรับประทานยาเม็ดแรกในวันแรกที่มีประจําเดือนมา รับประทานยาเม็ดแรกในสวนที่ระบุบนแผง
วาเปนจุดเริ่มตนใชยา และรับประทานยาวันละ 1 เม็ดเปนประจําทุกวัน ตามลูกศรชี้จนหมดแผง

หากลืมรับประทานยาหรือรับประทานยาไมตรงเวลา อาจมีผลทําใหประสิทธิภาพในการคุม
กําเนิดของยาลดลง และอาจทําใหเกิดเลือดออกกะปริบกระปรอยได จึงควรรับประทานยาเม็ด
คุมกําเนิดในเวลาเดียวกันทุกวัน และควรเก็บยาในบริเวณที่เห็นไดงาย เพื่อชวยเตือนไมใหลืม
รับประทานยา ในกรณีที่ลืมรับประทานยา มีหลักปฏิบัติดังนี้ คือ
1) หากลืมรับประทานยา 1 เม็ด ใหรับประทานยาเม็ดที่ลืมทันทีที่นึกได และรับประทานยา
เม็ดตอไปตามเวลาเดิม
2) หากลืมรับประทานยาตั้งแต 2 เม็ดขึ้นไป ใหรับประทานยา 1 เม็ดทันทีที่นึกได จากนั้นนับ
จํานวนเม็ดยาที่มีฮอรโมนที่เหลืออยูในแผง ถามีตั้งแต 7 เม็ดขึ้นไป ใหรับประทานยาวันละ 1 เม็ด
ตอไปตามปกติ ถามีเหลืออยูนอยกวา 7 เม็ด ใหรับประทานยาที่มีฮอรโมนวันละ 1 เม็ดทุกวันจนหมด
โดยทิ้งยาที่ไมใชฮอรโมนไป และเริ่มรับประทานยาแผงใหมทันที โดยไมตองเวนระยะใหมีประจําเดือน
มา โดยในกรณีที่ลืมรับประทานยาตั้งแต 2 เม็ดขึ้นไป จะตองใชวิธีการคุมกําเนิดอื่นรวมดวย เชน
ถุงยางอนามัยอยางนอย 7 วันในชวงถัดมา
อาการขางเคียง และแนวทางการดูแลตนเอง
ผูที่รับประทานยาเม็ดคุมกําเนิดบางรายอาจมีอาการขางเคียงบางในการใชยาในชวง 3 เดือน
แรก หากมีการใหคําแนะนําในการใชยา ก็จะชวยใหเกิดความเขาใจและไมหยุดการรับประทานเอง
อาการขางเคียง แนวทางการปองกันและแกไข
1. คลื่นไส อาเจียน
สวนมากเกิดจากการรับประทานยาชนิด
ที่มีฮอรโมนเอสโตรเจนขนาดสูง หรือเปน
ผลขางเคียงที่พบไดในระยะเริ่มรับประทานยา 1-
2 แผงแรกของการรับประทานยา อาการนี้จะ
คอย ๆ หายไป
- แนะนําใหรับประทานยาหลังอาหารเย็น หรือ
กอนนอน และอาการคลื่นไส เวียนศีรษะ
อาเจียน จะลดนอยลงหลังจากที่รับประทานยา
ไปแลวประมาณ 1-2 เดือน
- ปรับลดขนาดของยาคุมกําเนิดชนิดฮอรโมน
รวมลง เปลี่ยนเปนชนิดที่มีฮอรโมนเอสโตรเจน
ต่ํา
- ทดสอบการตั้งครรภเมื่อสงสัย ถาตั้งครรภให
ผูรับบริการหยุดรับประทานยา และอธิบายวา
ปริมาณของฮอรโมนที่อยูในยาเม็ดที่รับประทาน
เขาไปกอนหนานี้มีปริมาณนอยมาก ไมเปน
อันตรายตอทารกในครรภ

อาการขางเคียง แนวทางการปองกันและแกไข
2. ปวดศีรษะ ตึงคัดเตานม
อาจเกิดจากฮอรโมนเอสโตรเจน และโป
รเจสโตเจน โดยเฉพาะเอสโตรเจนอาจทําใหมีการ
คั่งของน้ํา และเกลือทําใหเกิดอาการปวดศีรษะ
และตึงคัดเตานมได
- อาการเจ็บคัดเตานม มักพบในระยะแรกของ
การใชยา สวนใหญอาการจะลดลงหรือหายไปใน
เวลาตอมา
- เลือกใชยาเม็ดคุมกําเนิดที่มีเอสโตรเจนต่ํา หรือ
หยุดใชยาเม็ดคุมกําเนิด
3. สิว ฝา
ยาเม็ดคุมกําเนิดที่มีฮอรโมนเอสโตรเจน
สูง อาจกระตุนการทํางานของเซลลที่สกัดสี การ
ถูกแสงแดดเปนประจําทําใหเกิดฝาไดงาย มี
ประมาณ 10-15% ที่จะเกิดฝาจากฤทธิ์ของ
ฮอรโมนไปกระตุนเม็ดสีของ ผิวหนัง และจะมาก
ขึ้นเมื่อถูกแสงแดดจัด อาการนี้จะหายไปเมื่อหยุด
ยา ในขณะที่ฮอรโมน โปรเจสโตเจนอาจทําให
เกิดสิวได
- ถาเปนฝา ควรใชยาเม็ดคุมกําเนิดที่มีเอสโตร
เจนขนาดต่ํา หลีกเลี่ยงการถูกแสงแดด ใชครีม
กันแดด หรือครีมปองกันฝา
- ถาเปนสิว ควรเปลี่ยนเปนยาเม็ดคุมกําเนิดชนิด
ที่มีฮอรโมน โปรเจสโตเจนที่มีฤทธิ์ใกลเคียง
ธรรมชาติมากที่สุด
4. เลือดออกกะปริบกะปรอย
มักเกิดกับผูที่เริ่มใชยาเม็ดคุมกําเนิดแผง
แรกๆ และเปนอาการขางเคียงที่พบไดในการใชยา
เม็ดคุมกําเนิดที่มีเอสโตรเจนต่ํา หรืออาจมาจาก
สาเหตุอื่นๆ เชน รับประทานยาไมตรงเวลา
รับประทานยาไมสม่ําเสมอ ลืมรับรับประทานยา
รวมถึงการใชยาฉีดคุมกําเนิด
- รับประทานยาเม็ดคุมกําเนิดในเวลาเดียวกันทุก
วันและสม่ําเสมอ
- อาการเลือดออกทางชองคลอดเปนสิ่งปกติที่
เกิดขึ้นไดในชวง 3 เดือนแรก หลังจากนั้นก็จะ
ปกติหรือลดนอยลง
- หากมีเลือดออกกะปริบกะปรอย เกิน 3 เดือน
ควรปรึกษาแพทย เพื่อตรวจดูสาเหตุของ
เลือดออกผิดปกติ เชน มะเร็งปากมดลูก และ
เลือดออกผิดปกติ เชน มะเร็งปากมดลูก และ
สาเหตุอื่น ๆ
5. ไมมีประจําเดือน
ผูที่รับประทานยาเม็ดคุมกําเนิดที่มี - ในรายที่สงสัยวามีการตั้งครรภ ควรทดสอบ

อาการขางเคียง แนวทางการปองกันและแกไข
ฮอรโมนต่ํานานๆ อาจทําใหไมมีประจําเดือน
นอกจากนี้ผูที่ใชยาฉีดคุมกําเนิดเปนระยะ
เวลานาน แลวไมมีประจําเดือน เมื่อเปลี่ยนมาใช
ยาเม็ดคุมกําเนิดแผงแรกๆ อาจทําใหยังไมมี
ประจําเดือน เนื่องจากฤทธิ์ของยาฉีดคุมกําเนิด
หรือในบางรายอาจมีการตั้งครรภ จากการ
รับประทานยาไมถูกตอง
การตั้งครรภ
- ถาไมตั้งครรภและรับประทานยาอยางถูกตอง
ยาอาจทําใหยังไมมีประจําเดือน เนื่องจากไมมี
การสรางเยื่อบุมดลูก
- ถาตั้งครรภใหหยุดรับประทานยา ซึ่งปริมาณ
ของฮอรโมนที่อยูในยาเม็ดที่รับประทานเขาไป
กอนหนานี้มีปริมาณนอยมาก จะไมเปนอันตราย
ตอทารกในครรภ
6. การเปลี่ยนแปลงความดันโลหิต
ผูที่รับประทานยาเม็ดคุมกําเนิดนาน
หลายป มีแนวโนมที่จะเกิดความดันโลหิตสูง
- เปลี่ยนไปใชยาเม็ดคุมกําเนิดที่มีเอสโตเจน
ขนาดต่ํา ๆ
- หมั่นตรวจติดตามวัดความดันโลหิตอยาง
สม่ําเสมอ
- ควบคุมและดูแลเรื่องอาหาร การออกกําลังกาย
และการพักผอนลดความเครียด
7. น้ําหนักตัวเพิ่ม
การรับประทานยาเม็ดคุมกําเนิดที่มี
ฮอรโมนเอสโตรเจน ทําใหเกิดการคั่งของน้ําและ
ไขมันใตผิวหนัง จึงมีแนวโนมน้ําหนักตัวเพิ่มขึ้น
และฮอรโมนโปรเจสโตเจนที่มีฤทธิ์ฮอรโมนเพศ
ชาย รวมถึงยาฉีดคุมกําเนิดทําใหอยาก
รับประทานอาหารมากขึ้น
- ควบคุมเรื่องการรับประทานอาหาร และการ
ออกกําลังกาย
- เปลี่ยนไปใชยาเม็ดคุมกําเนิดที่มีเอสโตเจน
ขนาดต่ํา ๆ และโปรเจสโตเจนซึ่งไมมีผลตอการ
คั่งของน้ํา
8. อารมณเปลี่ยนแปลง
บางรายที่รับประทานยาเม็ดคุมกําเนิด
อาจไดรับผลจากโปรเจสโตเจนหรือเอสโตรเจน
ทําใหไดเกิดอาการซึมเศรา วิตกกังวล
- หากมีอาการมากควรหยุดรับประทานยา
- แนะนําใหผูใชยาไปปรึกษาจิตแพทย
9. อาการอาเจียนทองเสียรุนแรง ขณะใชยา
เม็ดคุมกําเนิด
อาเจียนดวยเหตุผลใดก็ตามภายใน 2 ชั่วโมง
หลังรับประทานยาเม็ดที่มีฮอรโมน
- ควรรับประทานยาเม็ดที่มีฮอรโมนซ้ําอีก

อาการขางเคียง แนวทางการปองกันและแกไข
อาเจียนอยางรุนแรง หรือทองเสียเปน
เวลานานกวา 24 ชั่วโมง
- ควรรับประทานยาเม็ดที่มีฮอรโมนตอไป (หาก
ทําได) แมวาจะรูสึกไมสบาย
- หากอาการอาเจียนอยางรุนแรง หรือทองเสีย
ตอเนื่องตั้งแต 2 วันขึ้นไป ควรรับประทานยา
ตามคําแนะนํา สําหรับผูที่ลืมรับประทานยา ใช
วิธีคุมกําเนิดอื่นเสริมจนกวาจะหายอาเจียน
หรือทองเสีย
สําหรับการคุมกําเนิดในเพศชาย วิธีที่ใชกันมากคือ การใชถุงยาง (condom) และการทํา
หมันชายโดยการตัดทอนําเชื้ออสุจิ ซึ่งคอนขางจะมีความยุงยาก ปจจุบันไดมีการวิจัยเพื่อพัฒนายา
หรือสารที่ปลอดภัยและมีประสิทธิภาพ มีผลตอตัวอสุจิแตกตางกัน เพื่อใชเปนยาคุมกําเนิดเพศชาย
เชน ฮอรโมนที่มีผลยับยั้งการสรางตัวอสุจิ โดยการใช GnRH analogues เพื่อกดการทํางานของตอม
ใตสมอง สงผลใหระดับของเทสโทสเตอโรน (Testosterone) และอสุจิลดลง หรือสารที่ไมใชฮอรโมน
ที่มีผลยับยั้งการสรางอสุจิ เปนตน ซึ่งในขณะนี้ก็ยังไมมียาคุมกําเนิดในเพศชายรูปแบบใดที่ใหผล
แนนอนออกมาวางจําหนาย ซึ่งยังอยูในชวงของการศึกษาวิจัย
สรุป
ยาคุมกําเนิด มีประโยชนใชเพื่อปองกันการตั้งครรภ โดยมีสวนประกอบคือฮอรโมนเพศหญิง
ทั้งนี้สามารถปองกันการตั้งครรภไดจากกลไกหลายอยาง เชน การยับยั้งการตกไข การเพิ่มปริมาณ
และความหนืดของมูกบริเวณปากมดลูก สงผลใหลดโอกาสการปฏิสนธิ เปนตน ยาคุมกําเนิดแบงเปน
2 กลุมใหญคือ ยาชนิดรับประทานและยาฉีด การเลือกใชยาจะพิจารณาจากความเหมาะสมของแตละ
บุคคล ผูใชยาควรใชยาใหถูกตองการคําแนะนําเพื่อใหสามารถคุมกําเนิดไดอยางมีประสิทธิภาพ
คําถามทบทวน
1. จงอธิบายกลไกการปองกันการตั้งครรภของยาเม็ดคุมกําเนิด
2. จงระบุชื่อยาที่ใชในการคุมกําเนิดมาจํานวน 2 ชนิด
3. จงอธิบายความแตกตางของยาคุมกําเนิดฮอรโมนรวมชนิด 21 เม็ด และชนิด 28 เม็ด

4. จงอธิบายวิธีการใชยาคุมกําเนิดฉุกเฉิน
5. ยาฉีดคุมกําเนิดชนิด DMPA สามารถคุมกําเนิดไดเปนระยะเวลานานเทาใด
6. ผลขางเคียงที่สําคัญของการใชยาคุมกําเนิดมีอะไรบาง
เอกสารอางอิง
กองอนามัยการเจริญพันธุ กรมอนามัย. (2551). คูมือการใหบริการวางแผนครอบครัวสําหรับ
เจาหนาที่สาธารณสุข. กรุงเทพฯ: โรงพิมพองคการสงเคราะหทหารผานศึก.
ธันยารัตน วงศวนานุรักษ. (ม.ป.ป.). การคุมกําเนิด. [ออนไลน]. แหลงที่มา : http://www.si.
mahidol.ac.th/sidoctor/epl/admin/article_files/575_1.pdf [20 มกราคม 2557].
นันทวรรณ กิติกรรณากรณ. (ม.ป.ป.). ยาคุมกําเนิด. เอกสารประกอบการสอน คณะเภสัชศาสตร
มหาวิทยาลัยนเรศวร.
บุญเกิด คงยิ่งยศ และวีรพล คูคงวิริยพันธุ. (2541). เภสัชวิทยา สําหรับนักศึกษาวิทยาศาสตร
สุขภาพเลม 1. พิมพครั้งที่ 3. ขอนแกน: โรงพิมพ คลังนานาวิทยา.
วิศรุต บูรณสัจจะ. (ม.ป.ป.). ยาเม็ดคุมกําเนิดฉุกเฉิน. [ออนไลน]. แหลงที่มา : http://161.
200.184.9/Clinic101_5/article/Radio110.pdf [20 มกราคม 2557].
อัญชลี งานขยัน. (มิถุนายน 2546). “ยาคุมกําเนิดฉุกเฉิน.” สารสาระจากหองยา. 1(3) : 1-3.