Nếu chỉ biết viết lách một tí là có thể trở thành nhà báo thì nhà báo khác nhà văn hay blogger ở chỗ nào? Một phóng viên ảnh khác anh thợ chụp ảnh ở đâu? Tại sao báo chí và PR không thể và không nên là "anh em chung nhà"? Cái gì khiến báo chí ta đang sa nhanh vào cơn suy thoái chuẩn mực hiện nay? Vai trò trường đại học ở đâu? Dưới đây là tóm lược bài nói chuyện của tôi với giảng viên Bộ môn Truyền thông, Trường ĐH Sư phạm Đà Nẵng ngày 1/8/2015:  Một nền báo chí chuyên nghiệp được xây dựng trên năm thành tố: (a) tinh thần công vụ (đặt công chúng trên mọi lợi ích khác); (b) một hệ thống tri thức và kỹ năng chuyên biệt; (c) một hệ thống lý luận đạo đức nghề nghiệp đặc thù; (d) tính tự trị trong chuyên môn; và (e) một tổ chức nghề nghiệp mạnh mẽ. Do nhiều lý do có tính lịch sử, phần lớn những yếu tố này đều chưa định hình một cách hệ thống và rành mạch ở VN, khiến báo chí ta như một tòa lâu đài trên cát, dễ lung lay và có thể đổ sập trong cơn khủng hoảng kinh tế, vòng xoáy công nghệ số và môi trường thông tin hỗn độn. Để vượt qua cơn suy thoái hiện nay và để phát triển bền vững trong một tương lai mà trào lưu báo chí công dân ngày càng đóng vai trò nòng cốt, giới báo chí chính thống và giáo dục báo chí cần bắt tay thật chặt để ấp ủ và phát triển hệ thống giá trị chuyên nghiệp. Hệ thống này cần được gầy dựng từ gốc và trong từng nhà báo, từng tin bài, từng hành vi tác nghiệp nhỏ hay lớn.

1. Báo chí chuyên nghiệp trong
và ngoài giảng đường
PGS.TS Nguyễn Đức An (ĐH Bournemeouth, Anh)
Trao đổi chuyên đề với giảng viên báo chí-truyền thông
Trường ĐH Sư phạm Đà Nẵng
Ngày 01/08/2015

2. Giáo dục báo chí: cuộc “khủng
hoảng hình ảnh”
n “Còn một khoảng cách lớn giữa cái họ [cử nhân báo
chí] có và cái chúng tôi cần”.
n “Họ dạy sinh viên những cái họ có sẵn, không phải
những cái sinh viên cần được trang bị”.
n “Báo chí thì ít mà chính trị, triết học, văn học, ngôn
ngữ học thì nhiều”.
n “Họ nghe về nghề báo nhiều hơn là học nghề báo”
n “Quá nhiều cử nhân báo chí và quá ít nhà báo” (10%)
n “Một mớ kiến thức hổ lốn và giáo điều! Cái gì cũng
học nhưng chẳng hiểu gì cả”.
n “Dạy báo chí như thế thì khác nào giết báo chí!”

3. Nội dung
1. Trách nhiệm xã hội giáo dục báo chí VN
2. Luận thuyết chuyên nghiệp hóa như nền tảng giáo
dục báo chí
3. Thảo luận

4. “Lâu đài trên cát”
n Một nền báo chí thiếu tính chuyên nghiệp
n Vào nghề quá dễ, không cần qua trường lớp báo chí quy củ
nào
n đào tạo trong các tòa soạn lâu nay bị xem nhẹ hoặc, nếu có,
chỉ theo kiểu “truyền tay”, dựa trên kinh nghiệm (không đủ
để làm nên một hệ thống kiến thức chuẩn)
n Dễ lung lay và có thể sụp đổ trước các xu hướng kinh
tế và công nghệ chóng mặt hiện nay

5. Vài biểu hiện (1)
n Chưa xác định rõ ranh giới và đặc thù nghề báo
n e.g. mù mờ giữa báo chí và văn học
n xem báo chí chẳng khác gì PR hay một công cụ cho PR (e.g.
thản nhiên nhận bì thư hay đi du lịch miễn phí)
n Còn xa lạ với rất nhiều kỹ thuật báo chí hiện đại
n e.g. sự vắng bóng cấu trúc tin tháp ngược đã tồn tại hàng
trăm năm nay trên thế giới
n thiếu khả năng theo kịp xu hướng xã hội và công nghệ mới
(e.g. hiểu biết phiến diện và chậm chạp về báo chí đa phương
tiện)

6. Vài biểu hiện (2)
n Ý thức đạo đức nghề mờ ảo hoặc gần như không tồn
tại ở nhiều nơi
n e.g. sự thiếu cân bằng trong tin/bài là chuyện thường ngày
n “cuộc đua xuống đáy”: câu view bằng bất cứ cái gì có thể đánh
vào những tò mò, dục vọng thầm kín, bất kể chuẩn mực
n tình trạng bán tin/bài ngày càng tràn lan
n Không nhiều nhà báo hiểu rõ luật pháp liên quan đến
báo chí

7. Cơ hội lớn cho giáo dục báo chí
n Chuyên nghiệp hóa là cột trụ tồn vong và phát triển
cho bất kỳ báo nào.
n Cấp thiết hơn bao giờ trong bối cảnh truyền thông
xã hội
n làm lu mờ dần biên giới giữa trào lưu báo chí công dân và
báo chí chính thống
n trở thành “quyền lực thứ năm” theo dõi và giám sát báo chí
n GDBC trong trường ĐH cần xem đó như là một cơ
hội để khẳng định vai trò và vị thế của mình

8. Trách nhiệm xã hội của GDBC
n Hai mục tiêu trọng tâm:
(1) đáp ứng yêu cầu lao động báo chí trước mắt; và
(2) nâng cao chuẩn mực báo chí vì lợi ích lâu dài của toàn xã hội.
n Cụ thể hơn, tạo ra những nhà báo không chỉ biết làm
báo mà còn biết suy nghiệm nghiêm túc về nghề
n không chỉ đủ kỹ năng tác nghiệp , mà còn biết am hiểu và lý
giải kỹ thuật-xã hội đằng sau những kỹ năng đó
n để họ hành nghề cùng lúc với bảo vệ, cải thiện và phát triển
các chuẩn mực nghề.
n Lấy luận thuyết chuyên nghiệp hóa làm nền tảng

9. Luận thuyết chuyên nghiệp hóa
n Một học thuyết xã hội học đóng vai trò nền tảng cho sự
vận hành một nhóm nghề có tác động xã hội sâu rộng.
n Bác sĩ, luật sư, quan tòa, kỹ sư, nhà giáo, nhà báo, nhà khoa
học…
n Năm thuộc tính cơ bản: (1) tính công vụ; (2) một hệ
thống tri thức chuyên biệt; (3) quyền/khả năng tự chủ;
(4) một quy chế đạo lý nghề nghiệp; và (5) một tổ chức
nghề đại diện.

10. Tính công vụ (public service)
n Dịch vụ xã hội trực tiếp cho một cộng đồng rộng lớn,
đặt lợi ích cộng đồng lên trên lợi ích một tổ chức hay
cá nhân nào, tạo cái tốt nhất cho số đông nhất.
n e.g. nhà báo phục vụ công chúng (thông tin, giáo dục và giải
trí cho công chúng) nhưng PR thì không.
n Hiểu và sát cánh cùng những nhu cầu từ cộng đồng và
đời sống cộng đồng.

11. Hệ thống tri thức chuyên biệt
n Tác động xã hội rất lớn nên phải được làm kỹ lưỡng
và nghiêm túc, hạn chế mọi rủi ro do thiếu hiểu biết
hay hiểu biết mập mờ.
n Muốn vào nghề phải nắm vững một hệ thống tri
thức và cách tư duy chuyên ngành phức tạp, vừa cụ
thể vừa trừu tượng.
n Phải qua quy trình giáo dục bài bản, thường là trong
trường đại học, chứ không phải chỉ dựa trên năng
khiếu, kinh nghiệm, hay quan sát.

12. Quyền và khả năng tự trị
n Làm việc tương đối độc lập, dựa trên phán xét
chuyên môn; đồng nghiệp ít can thiệp vào
n Nhà báo: sản phẩm cuối cùng mang tính tập thể nhưng công
việc ở mỗi khâu (thu thập dữ kiện và viết bài; biên tập; trình
bày…) đều mang tính tự trị.
n Với đối tượng phục vụ: như quan hệ giữa chuyên gia
và người không biết gì
n Nhà báo: chưa hẳn là chuyên gia nhưng là người thiết lập
nghị trình cho công chúng, quyết định sự hiểu biết chung và
các cuộc tranh luận/phản biện xã hội.

13. Đạo lý nghề nghiệp
n Vì có quyền tự trị lớn trong một nghề có tác động xã
hội lớn nên phải luôn tuân thủ những tiêu chí đạo
đức nghề nghiệp trong bất cứ hành vi lớn nhỏ nào
(để bảo đảm chất lượng cũng như hạn chế sự lạm
dụng/lũng đoạn quyền lực).
n Không phải là đạo đức theo nghĩa thông thường
(morality) mà là hệ thống lý luận đạo đức nghề
nghiệp (ethics), ăn sâu trong tiềm thức để nhà
chuyên nghiệp tư duy và đưa ra quyết định nghề
nghiệp phù hợp.
n Đôi khi có thể xung đột với đạo đức thông thường.

14. Một tổ chức chuyên nghiệp
n Mục tiêu bao trùm là giữ cho nghề mình ở vị thế độc tôn
trong xã hội thông qua việc bảo đảm chất lượng nghề.
n Cụ thể: (1) nối cầu và thống nhất các thành viên; (2)
hoạch định/phát triển qui chế đạo đức; (3) theo dõi việc
tuân thủ qui chế đạo đức; (4) cập nhật chuyên môn cho
thành viên; (5) chứng nhận cho trình độ chuyên nghiệp
thông qua việc cấp (hoặc treo) thẻ/bằng hành nghề.

15. Tóm lại, một nền GDBC lý tưởng tạo
ra các nhà báo…
n nắm vững hệ thống kỹ năng phức tạp được xây dựng
trên nền tảng lý luận vững chắc
n thu thập tin tức (tìm hiểu, phân tích, đánh giá, tổng hợp
thông tin thô)
n tường thuật và thể hiện tin tức sao cho hiệu quả truyền thông
là tối ưu.
n sử dụng thành thạo công nghệ phục vụ các quá trình
tác nghiệp trên;
n áp dụng tiêu chí đạo đức, luật pháp nghề một cách tự
nhiên vào từng bản tin/bài ký

16. Tóm lại, một nền GDBC lý tưởng tạo
ra các nhà báo…
n hiểu biết sâu rộng các học thuyết và xu hướng truyền
thông đương đại để có thể
n lý giải và theo dõi những chuyển biến tích cực và tiêu cực
trong nghề của mình
n kết nối báo chí với các hoạt động liên quan khác trong xã hội
loài người
n am hiểu thế giới chung quanh báo chí – e.g. sự vận
hành các thể chế kinh tế-chính trị-xã hội trong nước
và thế giới, lịch sử và địa lý

17. Bốn nhóm kỹ năng/tri thức
không thể thiếu (UNESCO)
n Khả năng tư duy phê bình, bao gồm
n kỹ năng đọc hiểu, phân tích, tổng hợp và thẩm định các tư liệu
không quen thuộc và
n hiểu biết cơ bản về logic, bằng chứng và p/pháp nghiên cứu.
n Khả năng viết rõ ràng và mạch lạc qua các phương
pháp tường thuật, mô tả và phân tích.
n Sự hiểu biết các thiết chế chính trị, kinh tế, văn hóa,
tôn giáo và xã hội quốc gia và quốc tế.
n Sự hiểu biết về các vấn đề và sự kiện đương thời và
một sự hiểu biết chung chung về lịch sử và địa lý.