शिक्षामनोविज्ञानस्य सामान्यपरिचयः संस्कृतभाषायाम्

1. डॉ. िब. वे कट ल मी नारायणः
सहायकाचायः, िश ािवभागः
के ीयसं कृतिव िव ालयः
एकल प रसरः, अगरतला

2. िश ा े े मनोिव ान य उपयोिगता बहधा वतते। िश ायाः मनोिव ान य च यवहारेण सह
घिन स ब धः िव ते। िश ामनोिव ानम् िक चन नवीनम् अनासनम् वतते य य अ तगतम्
औपचा रकानौपचा रकरी या आयोिजताः शैि कप र तीः तथा च एतासु स प यमानाः
िश णािधगमसंि याः, िश क यवहार य अिधगमस दभाणां िवषये वणनं या यां भिव यकथनं
िनय णं च ित िविश य यासः ि यते। केनािप िश ामनोिव ािनके न िश क य िश ािथनः च म ये
चा यमानायाः अ तःि यायाः कृतेः अिप च त य तर य अ ययनं ि यते। त य येयं भवित –
िश णेन अिधगमेन मू याङ्कनेन च स ब ि याणाम् अपेि तया सू मतया अवधानपूवकं च
वणनम्। अनया ् असौ िश णे अिधगमे मू याङ्कने च िनिहत वानां या यां कृ वा स यक्
स पादनाय वाि छतं िनय णम् आनेतुं ितमानानां रचनां करोित।।

3. अ िश ायाः नवीनधारणानां यथा – डी- कू िलङ्ग इ य य मु िश ायाः प ाचारिश ण य
िविभ निश ण णालीनां समागमनेन िश ामनोिव ान य िवषय े ेषु उ े येषु महत् प रवतनम्
आगतं वतते । एतदित र य समाजिव ाने अथशा े राजनीितिव ाने यवहारवािदिव ाने भाषाशा े
(िश णे) च यु िविधिभः िश ामनोिव ान य िवषयसंरचना अिप च ितपादनप ितः िवशेषतया
भािवता अभूत् ।
अ यापक य कृते इदमाव यकं यत् छा ाणां िवकासा मक ि यायाः मह वपूणकारकािण
स य या जानीयत् िश कः। अथात् व्.वहारप रवतनो े यानां ाि ः मनोिव ान य
िविधिस ा तानां िवना ानं न स भवित। मनोिव ानेन िश ण य उ मः िविधः कः? छा य
यि विवकासः कथं स भवित ? यवहारं कथं िनय ियतुं श यते ? इ यािद िवषयः ायते।
छा ाणां यो यता- मता- िच-कायकु शलतानामनुसारंशैि क गतेः मनोिव ानं बहपकरोित।

4. िश काणां ारा छा ाणाम् अनगमनाथ, भिव य कािलकपथ दशनाय िश काः वयं
वीयमनोिव ानाथ िश ामनोिव ानं महदुपकरोित। - ि क नर्
एवं िश ामनोिव ानं िश कै ः छा ाणां िवकास ानािभ ानाय वभाव यवहार ानाय
चा र यिनमाणाय आव यकतानां पूतये यि गतिविभ नतानामनगमनाय मूल वृ ीनां प रशीलनाय
सवाङ्गीणिवकासाय अनुशासनसंर णाय सदुपयु पाठ्यिनमाणाय समुिचतिश िवधीनां योगाय
मू याङ्कननवीनिवधी क पनाय उपयु यते।

5. िश ामनोिव ान य िवकासः
य िप िश ामनोिव ानं िवंशितशता ाः िव ानं म यते, िक तु वा तिवकतया ा यभारते
िश ा दानसमये अनेकािन मनोवै ािनकत वािन ि गतािन भवि त म।
ाचीनकाले िश कः यवहार य सम यािभः अवगतः तासां सम यानां िनवारणमिप सः
मनोवै ािनकिविधना करोित म। प चत य कथाः िश ायाः मनोवै ािनकप ितं संके तयि त।
िश ामनोिव ान य िवकासः अ यसामािजकिव ानापे या अिधकं नवीनमि त, िक तु अ य अ ययन े े
अगताः सम याः आिदकालादेव सि त। ाचीनवैिदकवा ये गु िश यस ब ध य, िश ा णा याः
िव ेषण य ि यां दशयि त।
िश ामनोिव ान य िमकिवकासः पेटोमहोदय य समयात् ा यते। अयम् अिधगम य ि याणां
िवचाराणां च िवकासः भवतीित कथयित। सः िश णे संवाद यवादिववाद य अिधकं मह वं ददाित म।
त या तरं अर तूमहोदयः ानेि याणां स ायामुप र िव ासमकरोत्। तदनु दशनशा ात् िभ नो भू वा
मनोिव ान पेण यापकतामा नोत्।
ततः परं िविभ निश ादाशिनकाः िश ामनोवै ािनकाः िमिल वा बालकं िश ायाः के िब दु पेण
सं थािपतव तः।

6. िश ामनोिव ान यो े यािन
1. बालक य वभाव ानम्।
2. बालक य बु ेःिवकास य च ानम्।
3. बालके यः वातावरणेन सह साम ज यं थापियतुं सहयोग दानम्।
4. िश ायाः व पेण, उ े येन सह प रचय दानम्।
5. अिधगम य िविवधैः िस ा तैः िविधिभः च प रचय थापनम्।
6. संवेगानांिनय णं तेषां शै िणकमह व य चा ययनम्।
7. च र िनमाण य िविवधिस ा तैः सह प रचयः।
8. िव ालयीयानां िवषयाणां ान य मापनिवधीनां िश णम्।

7. िश ामनोिव ान यो े यािन
9. छा ाणां िच-अिभ चीनां ान ाि ः।
10. छा ेषु िव मानवैयि किभ नतानाम ययनम्।
11. छा ाणाम् अिधगम ि यायाः एवम् अ ययन ि यायाः अिभ ानम्।
12. िश णसाम याः तथा अिधगमसाम याः िनमाणम्।
13. िश ामनोिव ानिस ा तानां ानाय यु िवधीनां ान दानम्।
14. छा ाणां यो यता- मता-साम यादीनां ान ाि ः।
15. छा ाणां िविश यवहार य अ ययनम्।
16. शैि कसम यानाम ययनम्।
17. िविश बालके यः िश ा दाने सरलतास पादनम्।

8. 1. अिधगमः (LEARNING)
2. अिधग ता (Learner)
3. िश कः (Teacher)
4. िश णम् (Teaching)
5. िश णािधगमप रवेष
(Teaching Learning Environment)
6. मानविवकासः (Human Development)
7. िश णिवधयः (Methods of Study)
8. मू याङ्कनम् (Evaluation)
िश ामनोिव ान य े म्
1. वंशानु मः(Heredity)
2. िवकासः (Development)
3. वैयि किभ नता (Individual Differences)
4. यि वम् (Personality)
5. िविश बालकः (Exceptional Child)
6. अिधगम ि या (Learning Process)
7. पाठ्य मिनमाण (Curriculum Development)
8. मानिसक व थता (Mental Health)
9. िश णिवधयः (Teaching Methods)
10. िनदशनं परामश (Guidance and Counselling)
11. मापन एवं मू यांकन(Measurement and Evaluation)
12. समूिहकगितशीलता (Group Dynamics)
13. अनुस धानम् (Research)
14. िकशोराव था (Adolescence)

10. िश ामनोिव ान य प रिधः
(THE BOUNDARY OF EDUCATIONAL PSYCHOLOGY)
 िश ामनोिव ान य उ े यानां त य िवषव तुनः च िववेचनाधारेण त य सीमारेखायाः प रधेः च
स ब धे पूवाभासः जायते। ात यं यत् मौिलकानां यव ताना च अनुस धानानां मा यमेन अ य
ान े े प रवतनं जायमानं वतते। एतदित र य िश ायाः धारणानां यवहारिव ाने िवकिसतानां
नवीनानां स ययानाम् अनुस धानाना च नवीनिवधीनां साहा येन न के वलं िश ामनोिव ान य
िवषयव तुषुअिप तु अ य सीमारेखायाम् अिप िव तरः अव य भावी वतते।
 बी. लॉड-मैिथसमहोदयेन तथा च अ यैः लैखकै ः 1977 तमे वष क यिचत् लेख य मा यमेन
िश ामनोिव ान य प रिधिवषये एवमुि लिखतम्-
 िश ामनोिव ानम् = यवहारवादीिव ानम् x शैि क ि या x अ ययनिवधेः िवषयव तु इित।
 अ य समीकरणानुसारं िश ामनोिव ान य प रदेः िनधारणं यवहारवािद-िव ान य
(behavioural science) अधुना सं ानवािदमनोिव ान य च िवषयव तुनः शैि क ि यायाः
(educational process) तथा च अ ययनिवधेः (method of enquiry) अ तःि याया भवित।
एतेषु ि षु े ेषु िवकिसतनवीनिव ान य िवधेः एक च प र े य य य पर परं भावः जायते,
त ैव अपरि मन् पा े िश ामनोिव ान य अ ययन े े एव च त य सीमारेखायामिप प रवतनं
भवित।

11. 1. पाठ्य म य िनमाणम्।
2. बालके ि तिश ा
3. िश णािधगमप तीनामम् उपकरणानां च चयनम्।
4. िश ा ि यायाः अवगमनम्।
5. अ येतुःअवगमनम्।
6. िविश बालकानाम् अिभ ानम्
7. पाठ्यसहगािमि याः
8. अनुशासनम्
9. समयसा रणी
10. िश ायाः उ े यानां ा ौ साधकः
11. वैयि कभेदानामुप र बलम्
िश ामनोिव ान य मह वम्

12. िश ामनोिव ानं मनोिव ाने वत शाखा पेण सं थािपतं वतते। िश ण य अिधगम य च प रि थितषु ि यासु तराणा च
िवषये व तुिन ं यवि थतं च वणनं, या याकरणं भिव यकथनं च िव ान या य मु यं येयं वतते। अ मािभः मरणीयं भवित
यत् िश णािधगमयोः इमाः प रि थतयः औपचा रक-अनौपचा रक पेण च दीयमानया िश या यु ाः भिवतुं श नुवि त। अ
एतासाम् अ ययनाय कितपय णालीनाम्/प तीनाम् योगमा यि त। मनोिव ानस् िश ामनोिव ान य प तयः समानाः एव
वत ते। ताः ि धा िवभ ाः यथा –
1. िनरी णप तयः (Methods of Observation)
1. अ तदशनप ितः
2. बिहदशनप ितः
3. योगा मकप ितः
2. िववरणा मकप तयः (Methods of Exposition)
1. यि वृ ा ययनप ितः
2. िनदाना मकप ितः
3. तुलना मकप ितः
4. िवकासा मकप ितः
5. मनोिव ेषणा मकप ितः
6. सांि यक यप ितः
7. मनोभौितक यप ितः
िश ामनोिव ान य अ ययनप तयः