Materiał przygotowany w ramach XX Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2018).

1. Wokół pieca w Płazie
Mapa terenu Wapiennika z przełomu XIX i XX wieku.
Archiwum Narodowe w Krakowie, SYGN. 29/280/0/4.1/602
Wystawa powstała w ramach
XX Małopolskich Dni
Dziedzictwa Kulturowego
Wolność krzepi
Opracowanie tekstów i koncepcja wystawy
na podstawie publikacji Garlicki S., Wapiennik.
Krótka historia osiedla, Płaza 2017:
Paulina Kasprzycka
Opracowanie graficzne: Maciej Grochot
Korekta: Adam Wencel
dnidziedzictwa.plOrganizator: Patronat:
Stowarzyszenie
Za Piecem
Miejska Biblioteka
Publiczna
w Chrzanowie
Gmina Chrzanów
Kans-Pol Sp. z o.o.
Ochotnicza Straż Pożarna
w Płazie
Powiat chrzanowski
Stowarzyszenie KCH
Stowarzyszenie
„Stacja Chrzanów”
Zajazd Rowerowy Nawsie
Gospodarz: Współorganizator: Partnerzy: Partnerzy wystawy:

2. Początki.
Gustaw Baruch i Spółka
W XIX wieku na miejscu obecnego
­zakładu rośnie iglasty las, poprzetyka-
ny gdzieniegdzie pastwiskami i pola-
mi uprawnymi. Przez las biegnie dro-
ga z Płazy do Chrzanowa, przy której
­istnieją pojedyncze zabudowania go-
spodarcze. Taki stan rzeczy utrzymuje
się do lat 90. XiX wieku, kiedy to krakow-
ski adwokat Józef Stanisław Retinger
­(1848–1897) oraz przedsiębiorca i radny
z Podgórza Gustaw Baruch (1838­–1907)
postanawiają uruchomić w tym miej-
scu profesjonalny kamieniołom. Geo-
logiczne położenie Płazy powodowało,
że wydobycie kamienia wapiennego ma
tu swoją długą tradycję. Firma ­Gustaw
Baruch i Spółka wprowadza jednak to
wydobycie na zupełnie nowe tory.
Akt poświęcenia kamienia węgielnego
pod budowę Wapiennika z 1890 roku.
Archiwum zakładowe wapiennika.
Kopia ze zbiorów S. Garlickiego ©

3. 1
3 4
Pełny rozruch zakładu następuje w maju 1891 roku, zaś jego sercem
staje się piec kręgowy typu Hoffmann. ­Nazwa pieca pochodzi od
nazwiska niemieckiego budowniczego Eduarda ­Hoffmanna, który
opatentował ten typ pieca jeszcze w połowie XIX wieku. Jak dowia-
dujemy się z dokumentacji technicznej, pracami przy budowie kie-
ruje krakowski inżynier Adam Boznański herbu Nowina (1836–1906),
­ojciec wybitnej malarki Olgi Boznańskiej. Istniejący do dziś piec
do wypału wapna na pierwszy rzut oka swym wyglądem przy-
pomina sporych rozmiarów stodołę. By zrozumieć, jak
działał, trzeba zajrzeć do jego wnętrza. Za wyjątko-
wością płaziańskiego pieca przemawia też fakt,
że możemy oglądać go w jego naturalnym oto-
czeniu – wśród nadal użytkowanych wyrobisk.
Piec typu Hoffmann
2
Portret Adama Boznańskiego autorstwa jego córki Olgi,
około 1903 roku.
Muzeum Narodowe w Krakowie, CC-BY 3.0
Reklama Wapiennika w Płazie z 1893 roku.
Gazeta codzienna Czas, nr 76
Przekrój pionowy pieca typu Hoffmann, 1949.
Archiwum zakładowe Wapiennika. Kopia ze zbiorów
S. Garlickiego ©
Adam Boznański herbu Nowina (pierwszy od prawej)
z żoną Eugenią i córką Olgą (pierwsza od lewej) przed
drzwiami rodzinnego domu na ul. Wolskiej 21 w Krakowie
(obecnie ul. Piłsudskiego), przełom XIX i XX wieku.
Z archiwum Polskiej Akademii Umiejętności, PAUart ©
DOMENA PUBLICZNA
1
2
3
4

4. 1
2
Od początku swego istnienia Wapiennik w Płazie dostarcza wysokiej
jakości wapna, wykorzystywanego głównie w budownictwie. O jego
jakości świadczy fakt, że używa się go m.in. do wykonania stiuków
w ówczesnym Teatrze Miejskim w Krakowie, budowy ­domów ­według
projektów Teodora Talowskiego, Tadeusza Stryjeńskiego czy do rozbu-
dowy Twierdzy Przemyśl. Pod koniec XIX wieku wapno z Płazy według
opinii Muzeum Przemysłowego w Wiedniu jest najlepszym w Galicji.
W 1900 roku teren Wapiennika wzbogaca się o linię kolejową wiodą-
cą z Jaworzna do Piły. Przed I wojną światową produkcja wapna sięga
nawet 300 ton rocznie. Jak na zakład niedużych rozmiarów, zatrudnia-
jący około 40 pracowników, jest to całkiem niezły ­wynik. Znaczący spa-
dek produkcji następuje wraz z wybuchem ­wielkiej wojny. Budownic-
two zamiera, a wapno tylko w ograniczonym zakresie potrzebne jest
w wojsku i do dezynfekcji.
Najlepsze wapno w Galicji
Reklamy wapna
z Płazy.
1
Tygodnik Rolniczy,
1914, nr 8
2
Czasopismo
Towarzystwa
Technicznego
Krakowskiego,
1892, nr 1

5. Wraz z odzyskaniem niepodległości przez Polskę w 1918 roku nadchodzi
czas odbudowy zniszczeń i tworzenia struktur nowego państwa. Pierw-
sze trzy lata podnoszenia się kraju z porozbiorowej i wojennej traumy
to przede wszystkim „czas wojen na wschodzie oraz plebiscytów
o granice na zachodzie”, a także doraźne zaspokajanie najpilniejszych
codziennych potrzeb. Prawdziwe ożywienie w branży budowlanej roz-
poczyna się dopiero po 1921 roku, wtedy też otwiera się nowy rozdział
historii Wapiennika w Płazie.
W 1922 roku zakład zostaje kupiony przez Towarzystwo Dla Przedsię-
biorstw Górniczych TEPEGE s.a. w Krakowie, które rozpoczyna jego szybką
modernizację. Rozbudowuje zaplecze, pojawiają się nowoczesne urządze-
nia, nowy piec szybowy, powiększa się załoga. Praca nie jest już sezono-
wa jak przed wojną, ale całoroczna. Wszystko to sprawia, że w 1928 roku
­Wapiennik produkuje 50 000 ton wapna, głównie dla branż budow-
lanej, chemicznej i na potrzeby rolnictwa.
Wapiennik tętni życiem, pojawiają się ludzie związani
z biznesem, naukowcy – jak choćby inżynier Jan Naturski,
pracownik Akademii Górniczej w Krakowie, projektant
ładunków wybuchowych. Jednak gospodarczy kryzys
światowy z przełomu lat 20. i 30., którego skutki dosię-
gają także Polskę, przerywa intensywny rozwój ­zakładu.
Nieznaczną poprawę przynosi dopiero druga połowa
lat 30., ale nie trwa ona zbyt długo…
Wapiennik tętniący życiem
W tle budynek administracyjny, dwudziestolecie międzywojenne.
WŁASNOŚĆ P. Olszowskiego. Kopia ze zbiorów S. Garlickiego ©
Widok Wapiennika
w Płazie, dwudzie-
stolecie międzywo-
jenne.
WŁASNOŚĆ
P. Olszowskiego.
Kopia ze zbiorów
S. Garlickiego ©
Inżynier Jan Naturski. Ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego ©

6. Wapiennik w Płazie to nie tylko zakład, to także
niewielkie osiedle pracownicze, zbudowane
w myśl howardowskiej idei miasta ogrodu. Pod-
stawą tego osiedla są dwie komfortowe „kamie-
niczki” (nr 41, 45) z ogródkami, przeznaczone
dla kadry zarządzającej, i dwa jednopiętrowe
budynki mieszkalne nr 33 i 35 – o nieco niższym
standardzie – dla robotników. Z czasem na osie-
dlu zaczynają także powstawać prywatne domy.
Warunki pracy i życia w przedwojennym Wapien-
niku przyciągały ludzi z różnych małopolskich wsi.
Życie na styku miasta i wsi sprawiało, że czuli się
tu „swojsko”, ale jednocześnie podwyższali swój
­status społeczny i ekonomiczny.
Projekt elewacji kamienicy nr 41 z lat 20. XX wieku.
Archiwum zakładowe wapiennika.
Kopia ze zbiorów S. Garlickiego ©
Kamienica nr 45 w międzywojniu.
WŁASNOŚĆ Z. Chrząścika.
Kopia ze zbiorów S. Garlickiego ©
Zakładowa kamienica nr 41 ok. 1960 roku.
Ze zbiorów S. Garlickiego ©
Budowa zakładowych bloków pod koniec lat 50. XX wieku.
WŁASNOŚĆ E. Łenyk. Kopia ze zbiorów S. Garlickiego ©
Zakładowe budynki mieszkalne nr 33 i 35
(obecnie nieistniejące), lata 40. XX wieku.
WŁASNOŚĆ Z. Chrząścika. Kopia ze zbiorów S. Garlickiego ©
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5

7. Po II wojnie światowej znów nadchodzi czas
­odbudowy i kolejnej modernizacji zakładu.
W tzw. czynie społecznym powstaje zakłado-
wa świetlica, w której przez lata toczy się bujne
­życie ­kulturalno-rozrywkowe całej Płazy.
To tu przychodzi Dziadek Mróz, to tu huczne
bale trwają do białego rana, to w niej świętu-
je się Dzień Górnika, Budowlańca czy Wojska
Polskiego – ten głównie za sprawą bliskiego
sąsiedztwa jednostki wojskowej. W czasach
­PRL-u kamieniołom rozrasta się i mechanizuje,
pracę ludzkich mięśni zastępują maszyny. Roz-
budowuje się też osiedle robotnicze. Powstają
duże bloki, już nie tak komfortowe jak te przed-
wojenne, za to pojemne. Pojawiają się zakłado-
wy basen, przedszkole, przychodnia, oczyszczal-
nia ścieków. W miarę trwającej modernizacji
wykorzystanie pieca kręgowego odchodzi do
przeszłości. Ostatni wypał wapna odbywa się
w nim w 1963 roku. W użytku pozostają już
tylko automatyczne piece szybowe.
Ostatni wypał
Piece szybowe oraz młyn do przemiału kamienia, lata 60.-70. XX wieku.
Ze zbiorów S. Garlickiego ©
Wciągarka wózków do przewozu kamienia, druga połowa lat 40. XX wieku.
WŁASNOŚĆ Z. Chrząścika. Kopia ze zbiorów S. Garlickiego ©
2
1
34
Budynek warsztatów na terenie Wapiennika, druga połowa lat 40. XX wieku.
WŁASNOŚĆ Z. Chrząścika. Kopia ze zbiorów S. Garlickiego ©
Na tle pieca kręgowego w Płazie drugi od lewej inż. Władysław Detko,
obok dyrektor Wapiennika Piotr Chrząścik, druga połowa lat 40. XX wieku.
WŁASNOŚĆ Z. Chrząścika. Kopia ze zbiorów S. Garlickiego ©
3
2
1
4

8. 1
43
2
Widok zakładu, druga połowa lat 40. XX wieku.
WŁASNOŚĆ Z. Chrząścika. Kopia ze zbiorów S. Garlickiego ©
Żołnierze podczas zwiedzania Wapiennika, ok. 1961 roku.
Podczas szkoleniowego pobytu zamieszkiwali na kwaterze u rodziny Kocotów.
Ze zbiorów S. Garlickiego ©
Halina Kocot na tle budowy taśmociągu w Wapienniku w 1959 roku.
Ze zbiorów S. Garlickiego ©
Świetlica zakładowa w trakcie budowy ok. 1946 roku.
WŁASNOŚĆ Z. Chrząścika. Kopia ze zbiorów S. Garlickiego ©
1
2
3
4

9. Czyn społeczny na terenie Wapiennika,
obok budynku portierni, lata 60.-70. XX wieku.
WŁASNOŚĆ E. Łenyk.
Kopia ze zbiorów S. Garlickiego ©
Zespół mandolinistów przy zakładzie
w Wapienniku pod koniec lat 50. XX wieku.
Ze zbiorów S. Garlickiego ©
1 Członkowie kółka teatralnego, działającego
przy zakładowej świetlicy, lata 60. XX wieku.
Ze zbiorów S. Garlickiego ©
2 Koncert zakładowej orkiestry podczas Święta Pracy
1 maja w Płazie. Na przodzie orkiestry z trąbką
– Julian Kocot, ok. 1950 roku.
Ze zbiorów S. Garlickiego ©
3
1
2
3

10. Komunizm upadł, a Wapiennik działa
nadal w nowych ­warunkach politycz-
nych, przeżywając kolejne wzloty i upad-
ki. Obecnie jego teren należy do firmy
­Kans-Pol. Zmieniło się także osiedle,
jego byt nie jest już zespojony z zakła-
dem. ­Pojawiają się nowi mieszkańcy,
a ci, których rodziny mieszkają tu od
kilku pokoleń, starają się zachować lo-
kalne dziedzictwo, gromadząc pamiąt-
ki i wciąż jeszcze żywe wspomnienia
o Wapienniku.
Wokół pieca kręgowego w Płazie powsta-
ją społeczne inicjatywy – na poddaszu
rodzinnego domu Stanisława ­Garlickiego
działa prywatne Muzeum Życia Codzien-
nego, od 2017 roku funkcjonuje Stowa-
rzyszenie Za Piecem.
Za sprawą ogromnej pasji członków sto-
warzyszenia poznajemy zarówno histo-
rię powstania zakładu, jak i typową prze-
strzeń mieszkalną osiedla. A bogactwo
zgromadzonych eksponatów w lokal-
nym muzeum i ich aranżacja okraszona
barwną opowieścią właścicieli sprawiają,
że doświadczamy klimatu Wapiennika
sprzed wielu dekad…Wnętrza Muzeum Życia Codziennego w Płazie.
fot. J. Nowostawska-Gyalókay, MIK 2017, CC BY-SA 3.0