Autoportret, Krajobraz, 49, (2/2015)

1. ZMARSZCZKI
Szacunek do siwizny i zmarszczek wpisał się
w historię cywilizacji. „Przed siwizną wsta-
niesz i będziesz szanował oblicze starca” –
głosiła biblijna Księga Kapłańska, wyrażając
fundamentalną postawę moralną.
Dziś negujemy sens starzenia się, farbując
włosy, wygładzając zmarszczki i poddając się
face liftingowi, czyli chirurgicznym ingeren-
cjom w tożsamość.
W historię, kulturę i tożsamość wpisał się
również szacunek dla starości w większym
wy­miarze – dla starych drzew, strzechy,
domu. Przed niemal 180 laty ko­respondent
leszneńskiego „Przyjaciela Ludu” pisał:
„Jakiżby blichtr świeży wapienny zastąpił ów
dziwny obraz rozmaitych zielonych i rudych
porostów okrywających gnące się strzechy;
jakżeż chętniej oko rozeznaje na jednym
dachu różnoletnie naprawy strzępiałéj słomy
i trzciny, aniżeli spojrzy na wyświeżone,
jednostajne pokrycie dachówki”1
.
W XX wieku zdesakralizowaliśmy jednak
strzechę. Dziś jesteśmy skłonni afirmować
raczej mobilność niż zakorzenienie, novum
zamiast pamiątki, modę zamiast pierwotno-
ści. Face lifting zmiata zmarszczki domu.
Naszych antenatów łączył wszakże również
szacunek wobec ojcowizny i pola. Można by,
tak jak powyżej, rozważyć jego dawny sens
i współczesny zanik.
Gdzież jednak są owe „zmarszczki krajobrazu”?
Widzimy je tam, gdzie setki lub tysiące lat cy-
klicznej działalności człowieka, na przykład
uprawy gruntu, nadały krajobrazowi swoiste
niepowtarzalne piętno i piękno, jak w przy-
1
O przyozdobieniach wiejskich ułamek, „Przyjaciel Ludu” 1838,
nr 17, rok V, s. 131–132.
padku pejzażu tara­sów ryżo­wych w chińskiej
prowincji Yunan czy angielskich krajobrazów
bruzdowo-zagonowych typu ridge and furrow.
Są to pola o rytmicznie silnie pofalowanej
powierzchni, przy czym owe fale to dawne
bruzdy orki zagonowej: konne pługi przez
setki lat przemieszczały ziemię w okre-
ślonych kierunkach, stopniowo nadając
płaskiej powierzchni pól przekrój sinusoidy
o ponadmetrowej amplitudzie i kilku- lub
nawet kilkunastometrowej długości fali. Dziś
krajobrazy bruzdowo-zagonowe typu ridge and
furrow są pieczołowicie chronione i opisy-
wane w podręczni­kach geografii, historii,
ekologii i architektury krajobrazu.
Nasz krajobraz również miewał „zmarszcz-
ki” nieustępujące powyższym. Na obsza-
rach wiejskich o przewadze osadnictwa
drobnoszlacheckiego powstała z czasem
(wskutek ciągłych podziałów rodzin­nych)
tak zwana zawikłana szachownica grun-
towa, której monstrualne rozmiary na
Jarosław Szewczyk
Szept pola
autoportret 2 [49] 2015 | 54

2. Białostocczyź­nie opisał w 1926 roku Bohdan
Zaborski: „We wsi Łapy Kołpaki istnieje
gospodarz, je­den z wielu Łapińskich, który
swe kilkudziesięciohektarowe gospodarstwo
rozrzucone miał aż w 1221 parcelach, nie tylko
w swojej wsi, ale i w pozostałych 11 innych
Łapach. W Łapach pospolite były gospodarstwa
złożone z 600–800 parcel. [...] Widzieliśmy pod
Mławą najwęższe parcele po około 1 m szero-
kości”2
. Ów Łapiński – „pan na tysią­cu pól”
– miał grunty jak­by rozsypane wśród gruntów
gospodarzy z kil­kunastu innych sąsiednich
2
B. Zaborski, O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu,
„Prace Komisji Etnograficznej PAU” 1926, s. 75.
szlacheckich wsi (to uzasadniało na­zwanie sza-
chownicy gruntowej mianem „zawikłanej”),
a wiele tych poletek mia­ło de fac­to po kilku
lub kilkunastu właścicieli. Taki stan rzeczy
trwał do okresu międzywojennego lub dłużej,
a w niektórych wsiach przetrwał aż do lat 70.
Nigdzie na świecie poza regio­nem biało-
stockim i pobliską Ziemią Łom­żyńską nie
użytkowano po­letek i łąk tak niewiarygodnie
wąskich i długich, których stosunek szero-
kości do długości sięgał 1:2000, a niekiedy
nawet mógł przekraczać 1:4000. Pod Nowym
Dworem poletka miały 4000 metrów długości
i 1,5 metra szerokości, te zaś koło pobliskiej
Dąbrowy Białostockiej3
– długość 7000 me-
trów. Nigdzie też na świecie nie występowały
gospodarstwa tak „rozproszkowane”4
, że
nawet niewielkie miewały ponad 100 kilo-
metrów miedz, rozdysponowanych w regu-
larnym rytmie co półtora lub dwa metry (bo
taką szerokość miały paski pól). Niektóre
zaś gospodars­twa, jak można obliczyć, mogły
mieć powyżej tysiąca kilometrów miedz.
Taki krajobraz można nazwać „pejzażem
miedz”. Nie miał on sobie równych w historii
cywilizacji ani nigdzie na świecie – ekspresją
i rozdrobnieniem przewyższał nawet pejzaż
tarasów ryżowych w chińskim Yunan.
ZEGAR GEOAGRARNY
Według Władysława Biegajły „w okresie
międzywojennym na terenie powiatów
wysokomazowiec­kiego i łomżyńskiego wystę-
powały gospodarstwa o powierzchni 7–8 ha
[...] w 150–180 działkach [...], zaś układ poje-
dynczych działek miewał nieraz fantastyczne
kształty w postaci łańcucha litery S”. Skąd ten
sinusoidalny kształt? Każda orka – jesienna
czy wiosenna – lekko zmieniała układ pól,
„wybierając” orany grunt po zewnętrznej
i osadzając go po wewnętrznej stronie łuku.
Z czasem struktura takich pól zaczęła przypo-
minać rzeczne meandry. Esowata, meandru-
jąca szachownica gruntowa była więc niejako
geoagrarnym zegarem odmierzającym stulecia
orki na wąskich zago­nach, podobnie jak w przy-
padku angielskich krajobrazów ridge and furrow.
Gdyby pozwolić jej istnieć, utrzymując dawny
sposób gospodarowania, zapewne przez kolejne
setki lat przekształciłaby się w jeszcze bardziej
3
Przed półwieczem opisywał je u nas geograf Władysław
Biegajło (Szachownica gruntów i gospodarka trójpolowa na terenie
województwa białostockiego, „Przegląd Geograficzny” 1957,
t. XXIX, z. 3, s. 533–559).
4
Nazwę tę wprowadzono już w XIX wieku (T. Łuniewski,
Drobna szlachta: przyczynek do poglądu na stan ekonomiczny i po-
trzeby małej własności ziemskiej w Królestwie Polskim, Warszawa:
Niwa, 1892).
fot.e.hartwig/polona
autoportret 2 [49] 2015 | 55

3. mozaikowy patchwork najoryginalniejszych
zawijasów i fantastycznych spi­ral.
AGRARNA REWOLUCJA
WSZECHCZASÓW
Szachownica na gruntach chłopskich również
była powszechna, lecz tak zwana szachownica
zawikłana była już raczej wyjątkiem – na-
tomiast na włościach drobnoszlacheckich
urosła do monstrualnych rozmiarów, toteż już
w XIX wieku mazowiecka i podlaska szlachta
zagrodowa podejmowała próby likwidacji
szachownicowej struktury gruntów poprzez
scalenia i ponowną parcelację. Jeśli jednak
uwzględnimy stopień rozdrobnienia gruntów
i jego międzywioskowe zawikłanie, szlachec-
ką kłótliwość oraz liczbę osób włączonych
w proces scalania i reparcelacji gruntów
nawet na stosunkowo niewielkim obsza-
rze – wówczas okazuje się, że samorzutne,
inicjowane oddolnie przez właścicieli gruntów
akcje scaleniowe5
na Podlasiu i pograniczu
podlasko-mazowieckim należały do najbar-
dziej rewolucyjnych inicjatyw i zapewne były
najbardziej skomplikowanymi procesami
agrarno-społecznymi w historii ludzkości,
oczywiście relatywnie do obszaru, jaki akcje te
objęły. Były one też swoistym socjologicznym
fenomenem, bo w komasację pól dowolnej,
nawet bardzo niewielkiej wsi wciągnięte były
w ten lub inny sposób tysiące osób z kilkuna-
stu lub kilkudziesięciu różnych wsi i osad.
Jednakże poza tymi nielicznymi (choć
socjologicznie fenomenalnymi) oddolnymi
akcjami scalenio­wymi szachownicę zlikwido-
wała w końcu nie samorzutna, lecz planowa
komasacja gruntów, powodując dalsze prze-
5
Zob. S. Rosłoniec, Samorzutne scalanie gruntów wśród ma-
zowieckiej i po­d­­laskiej szlachty zagrodowej (Remembre­ment béné­
vole des terres de la petite noblesse de Masovie et de Podlasie),
Warszawa: Minister­stwo Reform Rol­nych, 1928.
kształcenia krajobrazu. Dopiero więc syste-
mowy, a nie jednostkowy face lifting zmiótł
zmarszczki pól. I wyzerował zegar agrarny.
JĘZYK POLA
Czy dziś potrafimy sobie wyobrazić rozległy
wiejski krajobraz niczym kod paskowy
z tysiącami nitek – niezmiernie wąskich
i długich pól i łąk? Czy dostrzegamy jego ję-
zyk – tkwiący w nim zapis setek lat historii,
zapis tysięcy przebiegów konnego pługa lub
sochy? A przecież częścią tego języka były też
mikrotoponimy – miejscowe nazwy źródeł,
drzew, rozstajów, przydrożnych krzyży
i oczywiście pól oraz miedz. Bo w jaki sposób
nasz Łapiński rozróżniał każde z 1221 swych
niewiel­kich poletek? Robił to tak jak każdy
z pozostałych gospodarzy w swej wsi: nada-
wał każdemu z pól niepowtarzalną nazwę.
Setki tysięcy nazw miejscowych w rodzaju
„pole w dole”, „przy krzyżu”, „łąka pijacka”,
„pole szwedzkie” i tak dalej stanowiły część
zasobu leksykalnego i zarazem definio­wały
przestrzeń, nadając krajobrazowi dodatkowy
wymiar tożsamości.
Dziś – ucywilizowani i wyzbyci atawizmów
– zatraciliśmy ten język. Bo on wyrastał
właśnie z natury i atawizmów, z bezradności
i obaw, z przesądów i skojarzeń. Dziś znów
zwyciężył face lifting – językowy i kulturowy.
SZEPT POLA
Owszem, współcześnie dyskutujemy nad
drastycznymi przemianami pejzażu wsi i nad
kolejnymi „rewolucjami agrarnymi”. Robimy
to metodycznie i spokojnie. Język pola nie
jest już naszym języ­kiem.
Uważam jednak, że ochrona krajobrazu (nawet
ta z punktu widzenia architekta) powinna
uwzględniać także semantykę przestrzeni,
której jednym z przejawów są lokalne tra-
dycje topono­mastyczne, to jest dotyczące
lokalnego nazewnictwa miejsc i przestrzeni:
dróg, strumieni, rozwi­dleń, uroczysk, lasów,
zagajników, źródeł, pagórków i kopców, głazów
narzutowych, poszczegól­nych parcel i siedlisk,
starych drzew itp. Dotyczy to też architektury
i krajobrazu miasta. Bo este­tyczny odbiór prze-
strzeni wynika nie tylko z fizycznych kształ-
tów i proporcji, lecz także z urucho­mienia
wyobraźni kojarzącej formy (w tym zmurszałe
krzywizny i sękate kształty) z „prawdą życia”,
z bo­gactwem nazw i zaprzeszłych wydarzeń.
Arsenał skojarzeń łączony z formą zbyt jedno-
znaczną szybko przeradza się zaś w poczucie
kiczu, ale gdy forma jest stara i niedopowie-
dziana, niewyraźna, nadgryziona zębem czasu,
a nadto obfita w nazwy, przydomki, prze-
zwiska – wtedy pobu­dza wyobraźnię, mnoży
skojarzenia i przywołuje refleksje.
Jeśli zaś chodzi o Podlasie, będące kanwą
całego wywodu, to jego toponimia pozostawała
do nie­dawna głównie w kręgu zainteresowań
pracowników naukowych Instytutu Filologii
Wschodniosło­wiańskiej Uniwersytetu w Bia-
łymstoku, lecz w listopadzie 2005 roku zaini-
cjowano ciekawe, inter­dyscyplinarne badania
wykraczające poza te ramy, mianowicie w kil-
kunastu wiejskich szkołach zlo­kalizowanych
na obszarze „Euroregionu Puszcza Białowie-
ska” zaczęto realizować projekt „Szkolne Koła
GIS”. W rezultacie do 2007 roku opracowano
za pomocą narzędzi GIS (Geographic Informa-
tion System)6
mapę i słownik toponi­mów dzie-
więciu wsi z najbliższego otoczenia Puszczy
Białowieskiej.
To pierwszy krok, by przywrócić krajobrazom
zmarszczki i znów nazwać każdą z nich.
6
Systemy Informacji Przestrzennej – interaktywna
mapa i systemy informatyczne służące analizie prze-
strzennej.
autoportret 2 [49] 2015 | 56

4. fot.e.hartwig/polona