Przewodnik po obiekcie przygotowany w ramach XIII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2011).

1. ZAMEK
W OŚWIĘCIMIU
dnidziedzictwa.pl
Eufrozyna

2. ZAMEK W OŚWIĘCIMIU
Najstarsze ślady osadnictwa na położonym nad Sołą wzgórzu zamkowym pochodzą
z XI w. Gród, będący siedzibą kasztelana, był po raz pierwszy wzmiankowany w 1179 r.
W 1241 r. został spalony w czasie najazdu mongolskiego. Odbudowując gród ze znisz-
czeń, wzmocniono jego obronność poprzez wzniesienie murowanej wieży, którą – po
krótkiej przerwie w budowie – ostatecznie ukończono w 1. poł. XIV w. W 1503 r. zabudo-
wania zamkowe strawił ogień. Po pożarze zamek został odbudowany z inicjatywy króla
Aleksandra Jagiellończyka; z tego czasu pochodzi główny budynek (rozbudowany nieco
w kierunku wschodnim po kolejnym pożarze na początku XVII w.) oraz fragment muru
obronnego z okrągłą basteją na północ od niego (eksponowane w przejściu z budynku
zamkowego do wieży).
Zniszczony w czasie potopu szwedzkiego i kilkakrotnie podmyty wodami Soły zamek
zaczął popadać w ruinę. W XIX w. znajdowały się w nim magazyny handlowe (m.in. skład
solny) i – przez jakiś czas – urząd pocztowy. Na początku XX w. zarówno główny budynek,
jak i wieża zostały odrestaurowane z inicjatywy ówczesnego właściciela Karola Kaszne-
go. Zamek podwyższono o jedną kondygnację, a na jego wschodniej ścianie umieszczono
podobiznę orła piastowskiego; wieżę nakryto dachem namiotowym. Obecny kształt
zamek uzyskał w latach 1928–1931, kiedy to nowo wzniesionym budynkiem połączono
wolno stojącą dotychczas wieżę z głównym gmachem. W 2004 r. Urząd Miasta Oświęcim
przeprowadził kapitalny remont zabytku, dofinansowany ze środków unijnych, który
zakończył się w 2006 r.

3. Jako siedziba książąt oświęcimskich, a od 1457 r. królewskich starostów, zamek był
często odwiedzany przez królów i możnowładców. Wielokrotnie były tutaj witane przez
polskich dostojników zdążające do Krakowa oblubienice królewskie: na przełomie
stycznia i lutego 1454 r. przyszła żona Kazimierza Jagiellończyka, Elżbieta Rakuszanka;
11 i 12 kwietnia 1518 r. Bona Sforza, małżonka Zygmunta Starego; pod koniec kwietnia
1543 r. zaś Elżbieta Habsburżanka, jadąca wziąć ślub z Zygmuntem Augustem. Od 27 do
29 lipca 1471 r. Kazimierz Jagiellończyk z Elżbietą tu właśnie, razem z trzema biskupami,
siedmioma książętami śląskimi i kilkoma tysiącami rycerstwa żegnali syna Władysława,
wyjeżdżającego objąć tron czeski. Trzy lata później na zamku oświęcimskim schronienia
przed królem węgierskim Maciejem Korwinem szukał książę rybnicki Wacław.
Od 1993 r. w zamku mieściły się Zbiory Historyczno-Etnograficzne Oświęcimskiego Cen-
trum Kultury. Działalność tej instytucji kontynuuje powołane 1 stycznia 2010 r. Muzeum
Zamek w Oświęcimiu. W odrestaurowanych pomieszczeniach prezentowane są ekspo-
zycje ukazujące sztukę sakralną społeczności żydowskiej i chrześcijańskiej zamiesz-
kujących okolice Oświęcimia, dzieje księstwa oświęcimskiego, wnętrza mieszczańskie
oraz wygląd i życie miasta przed II wojną światową. Na zamku są pokazywane wystawy
czasowe, znajduje się tu również sala konferencyjna. (Muzeum organizuje konferencje
naukowe i inne wydarzenia kulturalne). Wieża jest udostępniona jako punkt widokowy.
W zrekonstruowanej sali tzw. rycerskiej zbierają się członkowie miejscowego bractwa
„Milites Illuminati”. Zamek oświęcimski wraz z wieżą, murami obronnymi oraz zabudo-
wą wzgórza zamkowego stanowi jeden z ważniejszych zabytków miasta poświadczają-
cych jego osiemsetletnie korzenie.

4. BURZLIWE DZIEJE KSIĘSTWA OŚWIĘCIMSKIEGO
Położona na pograniczu Małopolski i Śląska ziemia oświęcimska wielokrotnie zmieniała
swoją przynależność państwową. W 1179 r. została przez księcia Kazimierza Sprawie-
dliwego oderwana od Małopolski i podarowana (wraz z Bytomiem i terenami na zachód
od Skawy) księciu opolsko-raciborskiemu Mieszkowi Plątonogiemu. Pod koniec XIII w.
wyodrębniło się księstwo cieszyńskie, które z kolei około 1314–1315 r. uległo podziałowi
na dwie części – jedną z nich stanowiło księstwo oświęcimskie.
Na początku XIV w. o zwierzchnictwo nad Śląskiem rywalizowali władcy Czech i Polski.
Podobnie jak wielu innych książąt śląskich, również Jan I Scholastyk z Oświęcimia uznał
w 1327 r. władzę króla czeskiego Jana Luksemburskiego. Po ostatecznym zrzeczeniu się
pretensji do ziem śląskich przez Kazimierza Wielkiego na mocy traktatów z 1335 i 1339 r.
księstwo oświęcimskie przez ponad wiek było zależne od królestwa Czech.
W 1445 r. z księstwa oświęcimskiego wyodrębniły się księstwa zatorskie i toszeckie. Po
wojnach prowadzonych z Polską książę oświęcimski Jan IV musiał w 1454 r. złożyć hołd
Kazimierzowi Jagiellończykowi, a trzy lata później odsprzedać mu swoje ziemie. Tereny
księstwa oświęcimskiego – podobnie jak tereny zatorskiego, które również w podob-
nym czasie weszły w posiadanie królów polskich – ostatecznie zostały inkorporowane
(tj. oficjalnie włączone) do Polski na mocy uchwały sejmowej z 1564 r.; z przyłączonych
ziem utworzono wówczas powiat śląski ze stolicą w Oświęcimiu.

5. Eufrozyna
KSIĘŻNA EUFROZYNA
W klasztorze Cystersów w podkrakowskiej Mogile zachował się dokument wystawiony
w 1324 r., opatrzony pieczęcią księżnej Eufrozyny – żony pierwszego samodzielnego
władcy Oświęcimia, Władysława I. W polu pieczęci jest ukazana scena Zwiastowania
NMP; pomiędzy postaciami Marii i archanioła Gabriela została przedstawiona klęczą-
ca Eufrozyna. Dokoła biegnie napis: S. EUFRASIE DUCISSE OSSVENCIMENSIS („Pieczęć
Eufrozyny księżnej oświęcimskiej”). Kim była owa kobieta i jaką rolę odegrała w dziejach
księstwa?
Na podstawie zachowanych źródeł historycznych trudno dokładnie określić datę naro-
dzin Eufrozyny; historycy sądzą, że urodziła się pomiędzy latami 1292 i 1294. Była córką
księcia mazowieckiego Bolesława II i jego drugiej żony Kunegundy czeskiej; jej bratem
był książę płocki Wacław. Z Władysławem I miała kilkoro dzieci: syna Jana, późniejszego
księcia oświęcimskiego znanego jako Jan I Scholastyk; córkę Annę, przyszłą żonę węgier-
skiego możnowładcy Tomasza Széchenyiego; oraz nieznaną z imienia córkę, zakonnicę
w klasztorze Dominikanek w Raciborzu. Zmarła – według nekrologu w kościele Domini-
kanów w Krakowie, gdzie została pochowana – 26 grudnia, prawdopodobnie w 1328 lub
1329 r.
MAGNA FRATRUM BENEFACTRIX
Z niewielu zachowanych wzmianek historycznych dotyczących księżnej Eufrozyny
wyłania się obraz kobiety aktywnie uczestniczącej w wydarzeniach politycznych i życiu
społecznym księstwa oświęcimskiego. Po śmierci męża współrządziła księstwem wraz
z synem Janem, aż do czasu uzyskania przez niego pełnoletności pozwalającej na sa-
modzielne sprawowanie władzy. Eufrozyna przeprowadzała również fundacje religijne
– jakże ważny wówczas element wizerunku władcy, który miał dbać zarówno o potrzeby
materialne, jak i duchowe poddanych. Wraz z mężem Władysławem I zaangażowała się
w powstanie klasztoru Dominikanów w Oświęcimiu; a w nekrologu klasztoru domini-
kańskiego w Krakowie została określona jako „magna fratrum benefactrix” – „wielka
dobrodziejka zakonników”.
Wzorem dla Eufrozyny w jej działalności politycznej i fundatorskiej była jej matka Kune-
gunda. Córka potężnego króla Czech, Przemysła Ottokara II, i siostra nie mniej ambitne-
go Wacława II, po rozwodzie z Bolesławem II w 1302 r. została przeoryszą klasztoru Bene-
dyktynek św. Jerzego na praskim zamku: czołowego ośrodka kulturalnego i religijnego
w królestwie czeskim. Ufundowany przez nią pod koniec życia, bogato zdobiony
tzw. Pasjonał Kunegundy jest jednym z najwspanialszych zachowanych dzieł średnio-
wiecznego piśmiennictwa i iluminatorstwa.

7. KOBIETA W ŚREDNIOWIECZU
Wbrew powszechnemu stereotypowi życie niewiasty w średniowieczu nie ograniczało
się do opiekowania się dziećmi, kuchni i modlitwy w domowym zaciszu. Jak podkreśla
historyczka Régine Pernoud, kobiety „brały udział w zamorskich wyprawach, przyjmo-
wały hołdy wasali i wymierzały sprawiedliwość”. Cesarzowa Teofano, Alienor z Akwitanii,
Brygida szwedzka, Katarzyna ze Sieny czy Joanna d’Arc w zachodniej Europie, a w Polsce
Jadwiga śląska, księżna krakowska Kinga czy Jadwiga Andegaweńska – jak wiele innych
kobiet – sprawowały rządy, zakładały miasta, opactwa i uniwersytety, organizowały
życie religijne, a w razie potrzeby stawały na czele armii. Dzięki swojemu wykształceniu,
cechom i sile charakteru na równi z mężczyznami wpływały na dzieje polityczne, gospo-
darcze i kulturę swoich czasów.

8. współpraca:
Muzeum Zamek
w Oświęcimiu
(w organizacji)
tekst: Krzysztof Magnowski
opieka merytoryczna: Karolina Pachla-Wojciechowska
koncepcja graficzna projektu Twarze Małopolski. XIII Dni Dziedzictwa Kulturowego:
Agnieszka Buława-Orłowska
opracowanie graficzne: Sabina Francuz
© by MIK, Kraków 2011
Projekt Twarze Małopolski. XIII Dni Dziedzictwa Kulturowego realizowany przez
Małopolski Instytut Kultury jest współfinansowany przez Unię Europejską w ramach
Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007–2013 oraz ze środków
Województwa Małopolskiego.
Bibliografia:
Horwat, Piastowie górnośląscy, „Rocznik
Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Histo-
ria” 2007, z. 8.
K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich,
t. III: Piastowie opolscy, cieszyńscy i oświę-
cimscy, Wrocław 1977.
Książęta i księżne Górnego Śląska,
red. A. Barciak, Katowice 1995.
R. Pernoud, Kobieta w czasach katedr,
Warszawa 1990.
E. Skalińska-Dindorf, Kronika Oświęcimia,
t. I: Dzieje Oświęcimia na tle dziejów Ziemi
Oświęcimsko-Zatorskiej do 1772 roku,
Oświęcim 2007.
Ilustracje:
Na okładce: wieża zamkowa oraz zdjęcia
Zamku w Oświęcimiu,
fot. Marcin Łukaszewicz / Graphia
Fotografie dokumentu z pieczęcią księżnej
Eufrozyny, fot. Paweł Pomykalski
Urząd Miasta
Oświęcim