1. MERCER PENSIOENFONDSEN SEMINAR
“Financiële Crisis: Gevolgen en veilige havens”
Behouden van Solvabiliteit
22 SEPTEMBER 2011
Ir. Dennis van Ek AAG, CFA
Nederland

2. Agenda
• Pensioen Belofte
• Economische Inzichten
• Solvabiliteit en Risico Management
MERCER 1

3. Pensioen Belofte
• De pensioen belofte is de hoofddoelstelling
– Startpunt van Solvabiliteitsbeleid en Effectief Risico Management
• Formele pensioen belofte : Defined Benefit uitgedrukt in locale valuta
– bv Nederlandse Pensioen Wet (gebod):
Verbod om pensioen uitkeringen in enig andere valuta uit te drukken dan Euro’s
• Informele pensioen belofte : zorgen voor een goed oude dag pensioen
• Echter, alle valuta, zijn ‘fiat’ geld (bv Euro, USD, NOK, GBP, ZAR, etc), of
hoogstens ‘fractioneel’ geld (CHF), en dus ongedekt
• De zekerheid op een goed oude dag pensioen, die pensioenfondsen en
verzekeraars kunnen bieden, is direct afhankelijk van het vertrouwen en
(stabiliteit van) de koopkracht van de locale valuta
Wat is de natuur van valuta?
MERCER 2

4. Monetaire Aggregaten en Rente (‘de OORZAAK’)
(vergelijkbare patronen in verschillende landen : hier getoond voor Euro/NLG)
M1 = Geld hoeveelheid (cash)
M3 = Geld hoeveelheid (krediet en cash)
• 2010 : Monetaire inflatie en Krediet deflatie
• Over laatste decennium, is de rente van overheidsobligaties lager geweest
(gemiddelde ca 5% p.a.) dan monetaire inflatie (gemiddelde ca 8% p.a.)
MERCER 3

5. Prijs stijgingen en Schuld Inflatie en Deflatie (‘het EFFECT’)
(vergelijkbare patronen in verschillende landen : hier getoond voor US)
US CPI 1780 - 2008
1700
1600
1500
1400
1300
1200
1100
1000
900
800
700
600
500
400
300
200
100
0
1780
1790
1800
1810
1820
1830
1840
1850
1860
1870
1880
1890
1900
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1980
1990
2000
‘Deflation has as its primary cause the following: an enormous build-up of credit expansion.’
Friedrich Hayek
MERCER 4

6. Gebeurtenissen Tijdslijn (Globaal en Eurozone perspectief)
Verleden, Heden en Toekomst
GLOBAAL EUROZONE
• Bretton Woods conferentie 1944 • Europese ‘Slang’ (de ‘Muntslang’) 1972-1978
• Einde van Bretton Woods 1966-1971 – Frankrijk en Engeland devalueren 1974-1976
– De Gaulle eist goud 1966 – Hyperinflatie beëindigt Slang 1978
– London Bullion Exchange 1966-1971
• Europees Monetair Systeem (EMS) 1979-1992
– Goud uit Fort Knox 1966-1971
– Europees unificatie project start 1987
– Dollar wordt fiat valuta 1971
– UK treedt toe 1990
– Amerikanen mogen goud bezitten 1975
– IMF (SDR; geen goud valuta) 1978 – Ineenstorting 1992
• Monetaire Inflatie en Kriediet Inflatie 1971 – • Europese Monetaire Unie (EMU) 1999-?
– Maastricht Verdrag 1992
• Alll fiat valuta deflateren versus Goud 2001 -
– Digitale Euro 1999
• Credit Crunch 2007 – Monetaire Euro 2002
• Krediet Contractie 2010 –
• Problemen (met de Euro) 1999-NOW-
– Eisen Stabiliteits Pact gebroken 1999-
– Een maat voor allen, gericht op Duitsland 1999-
– Geen fiscale en politieke eenheid 1999-
Toekomst ? – Griekenland 2010
– Domino effect andere Overheden / Banken 2010-2012
– Afnemend vertrouwen in Overheid 2007-
– Afnemend vertrouwen in Monetaire Euro 2009 -
Adam Smith:
“No government has ever repaid its debts”
MERCER 5

7. Formele Pensioen Belofte
Solvabilteitsbeleid en Effectief Risico Management
• Verplichtingen zijn locale valuta
• In principe, obligaties / swaps als immuniserende asset class beschouwd
• Solvabilteitsmanagement rond verplichtingen / locale valuta
– ALM Beleid raamwerk, Risico budgettering rond verplichtingen, LDI technieken
– Regelgeving en Toezichthouders focussen op de formele belofte van locale valuta
• In een scenario van continuering van centrale bank beleid van hoge
monetaire inflatie (boven rente of overheidsobligaties) en verder afnemend
vertrouwen in fiat geld, dan kan de formele pensioen belofte uitgedrukt in
een hoeveelheid van locale valuta kan nog steeds worden nagekomen.
Echter, diens waarde in termen van koopkracht kan zijn ‘verdampt’
Waarschijnlijkheid van dit scenario?
Lage kans Staart-risico Significante kans
Hoe dient het risico te worden bezien dat solvabiliteits-
en risico management gericht op veiligstelling van het
formele pensioen de facto kan resulteren in bijna
zekerheid van een pensioen met een onzekere,
MERCER mogelijk lagere waarde op moment van uitbetalen? 6

8. Informele Pensioen Belofte : Safe Havens het antwoord?
Solvabilteitsbeleid en Effectief Risico Management
• Wellicht interessant, of anders tenminste vermakelijk : dit is wat ik thans
beschouw als een goede veilige haven portefeuille:
gold 30%
silver 10%
Noot : goud is monetaire waarde, zilver monetair geld, de 5 valuta
CHF 20% allen met AAA overheden (zoals gerate door de 3 US en Dagong
NOK 10% rating agencies), met CHF 25% goud gedekt, NOK/CAD/AUD
CAD 10% grondstoffen gedekt en SGD handels overschot gedekt
AUD 10%
SGD 10%
• Goud is safe haven voor alle beleggers: USD, GBP, ZAR, EUR, NOK, CHF, …
Goud prijs in USD/GBP/ZAR/EUR/NOK/CHF -- callibratie 271 USD per ounce bij start
1 september 2001 - 1 september 2011
2000
1800 USD GBP ZAR EUR NOK CHF
1600 kapitaal nu bij 1 inleg 10 jaar geleden 7 6 6 4 4 3
1400
GRR 21% 20% 19% 16% 15% 12%
1200 USD
kapitaal nu bij inleg 1 in 1971 52 77 505 22 39 10
GBP
ZAR
GRR 10% 11% 17% 8% 10% 6%
1000
EUR
NOK
800 CHF
600
400
200
0
MERCER31-8-2001 31-8-2002 31-8-2003 31-8-2004 31-8-2005 31-8-2006 31-8-2007 31-8-2008 31-8-2009 31-8-2010 31-8-2011 7

9. Veilige Havens :
In tijden van Crisis én Laagste Risico én Hoogste Rendement
Ultieme veilige haven portefeuille
prijs prijs prijs totaal
1-1-2009 21-9-2011 RENDEMENT RENTE RENDEMENT
1 goud 30% 600 1320 120% 0% 120%
2 zilver 10% 8 29 263% 0% 263%
3 CHF 20% 1.49 1.21 19% 5% 24%
… zullen we nog vele jaren
4 NOK 10% 9.7 7.8 20% 10% 30% gaan voelen
CAD 10% 1.7 1.36 20% 8% 28%
AUD 10% 1.99 1.33 33% 10% 43%
5 SGD 10% 2.00 1.72 14% 5% 19%
100% 75% 4% 79%
6 GERMANY
LUXEMBOURG
Vraag aan u : de crisis …
7 FRANCE … gaat nog wel even duren
NETHERLANDS
AUSTRIA
FINLAND
8 ITALY
SPAIN
BELGIUM
9 IRELAND … is zo goed als voorbij
PORTUGAL
10
MERCER GREECE 8

10. Huwelijk van Formele en Informele Pensioen Belofte
• Natuurlijk, dollars, euros en andere valuta zijn wettig betaalmiddel. Maar,
onder bepaalde scenario’s kunnen ze het noodzakelijke vertrouwen
verliezen om te dienen als degelijk waardemiddel. Nu reeds, is dit
vertrouwen minder, en minder stabiel, dan een decennium geleden nog
geval was
• Om de informele pensioen belofte te bereiken, betwistbaar de eigenlijke
doelstelling van sparen voor de oude dag, om in een (meer) voorspelbare
gewenste standaard van leven te voorzien, zou de pensioen belofte en
verplichting dienen te worden uitgedrukt in termen van waarde, typisch
goud
• Dit zou de noodzaak elemineren om te focussen op een onzekere uitkomst
en subjectieve discounting, waarvan de ultieme consequentie
mogelijkerwijs zal blijken te zijn om mensen achter te laten met een
pensioen dat niet voorziet in enig redelijke levensstandaard …
MERCER 9

11. DISCLAIMERS - Belangrijke informatie
1. Intern en vertrouwelijk
Dit document bevat vertrouwelijke en aan Mercer toebehorende informatie en is uitsluitend bestemd voor de partijen
waaraan het door Mercer ter beschikking is gesteld. De inhoud mag niet worden gewijzigd of aan andere personen of
organisaties worden verkocht of ter beschikking gesteld, noch geheel, noch gedeeltelijk, tenzij hiervoor door Mercer
schriftelijk toestemming is gegeven.
2. Verklaringen – geen garanties
De conclusies, beoordelingen en/of verklaringen zijn het intellectuele eigendom van Mercer en kunnen zonder
voorafgaande kennisgeving worden gewijzigd. Ze bieden geen garantie met betrekking tot de toekomstige performance
van de besproken beleggingsproducten, soorten activa of kapitaalmarkten. In het verleden behaalde resultaten bieden
geen garantie voor de toekomst.
3. Geen beleggingsadvies
Dit document bevat geen beleggingsadvies. De informatie kan niet als basis dienen voor een beleggingsbeslissing.
Hiervoor dient eerst kundig professioneel advies te worden ingewonnen, waarbij rekening dient te worden gehouden met
uw omstandigheden.
4. Informatie van derden
De hierin gegeven informatie is afkomstig van verschillende derde partijen. Hoewel Mercer van mening is dat de
informatie betrouwbaar is, heeft Mercer de informatie niet gecontroleerd. Derhalve kan Mercer geen verklaringen doen of
garanties geven omtrent de juistheid van de verstrekte informatie en kan derhalve niet verantwoordelijk of aansprakelijk
worden gesteld voor enige fout, omissie of onnauwkeurigheid (waaronder begrepen voor indirecte schade, gevolgschade
of incidentele schade).
© 2009 Mercer. Alle rechten voorbehouden.
MERCER 10

12. RISK WARNINGS - Belangrijke informatie
• This report contains confidential and proprietary information of Mercer and is intended for your sole use. The
report, and any opinions on or ratings of investment products it contains, may not be modified, sold, or
otherwise provided, in whole or in part, to any other person or entity without Mercer's written permission.
• This report contains information on investment management firms that has been obtained from those
investment management firms and other sources. Mercer research documents and opinions on investment
products (including product ratings) are based on information that has been obtained from the investment
management firms and other sources. Mercer gives no representations or warranties as to the accuracy of
such information, and accepts no responsibility or liability (including for indirect, consequential or incidental
damages) for any error, omission or inaccuracy in such information other than in relation to information which
Mercer would be expected to have verified based on generally accepted industry practices.
• Any opinions on or ratings of investment products contained herein are not intended to convey any
guarantees as to the future investment performance of these products. In addition:
– Past Performance cannot be relied upon as a guide to future performance.
– The value of stocks and shares, including unit trusts, can go down as well as up and you may not get
back the amount you have invested.
– The value of Gilts, bonds, and other fixed income investments including unit trusts can go down as well
as up and you may not get back the amount you have invested.
– Investments denominated in a foreign currency will fluctuate with the value of the currency.
– The value of investments in real property can go down as well as up, and you may not get back the
amount you have invested. Valuation is generally a matter of a valuer’s opinion, rather than fact. It may be
difficult or impossible to realise an investment because the property concerned may not be readily
saleable.
– The performance of with-profit policies depends on the profits declared by the Insurance Company and
how these are distributed. Deductions for charges and expenses incurred by the Insurance Company are
greater in the early years, and this affects the amount payable on early surrender.
© Copyright Mercer 2009
MERCER 11

14. MERCER PENSIOENFONDSEN SEMINAR
“Financiële Crisis: Gevolgen en veilige havens”
Het is niet alles goud dat er blinkt
SEPTEMBER 22 2011
Jelle Beenen
Business Leader Benelux, Investment Consulting
Amstelveen

15. We zitten in de problemen, maar de toekomst leidt niet onheroepelijk
naar de afgrond.
MERCER 14

16. Veilige havens zijn voor degenen die niet willen beleggen.
• Bij beleggen in veilige havens richt je je op waardebehoud.
• Beleggingen in veilige havens delen niet mee in economische groei, er is
geen waarde-ontwikkeling
• Rationale voor pensioenfondsen om te beleggen is juist om mee te delen in
de economische groei
MERCER 15

17. Veilige havens
• Goud: het ligt diep in de aarde. Uit de grond halen, bewerken tot munten
en staven om het vervolgens weer in de grond te stoppen (Fort Knox) en er
permanente bewaking bij zetten is een kapitaalvernietigend proces. Er is
geen toegevoegde waarde.
• Goud: eigenschappen als veilige haven zijn grotendeels gebaseerd op
kuddegedrag. Omdat we elkaar vertellen dat goud een veilige haven is en
bij crisis als reflex goud kopen werkt het als een veilig haven.
MERCER 16

18. Veilige havens
• Degelijke landen (Zwitserland, Scandinavië, Canada, Australië…..)
• Zwitserland: gegarandeerd negatief rendement op obligaties
• Canada, Australië: indirecte belegging in grondstoffen
• Noorwegen: staatsbeleggingsfonds van meer dan € 400 miljard!
• Zweden: overweegt om meer te lenen dan nodig om een
staatsbeleggingsfonds op te zetten.
• Dilemma institutionele belegger: je geld naar een safe haven brengen zodat zij er in
kunnen beleggen? Kun je het dan niet beter zelf doen?
MERCER 17

19. Hoe navigeer je zonder veilige havens te gebruiken veilig door de crisis?
• Struikel niet over onnodige risico’s:
– Monitor tegenpartijen
– Zorg voor een goede liquiditeitsanalyse om gedwongen verkopen te
voorkomen
– Wees je bewust van je eigendomsrechten op/ toegang tot je beleggingen
• Geen impulsieve paniekacties: gebruik strategisch beleid als baken
• Blijf alert
– Voorkom ontkenning en ‘wishful thinking’
– Analyseer (nieuwe) risico’s
– Erken dat oude waarheden niet altijd meer opgaan
– Wees voorbereid: begin nu met denken, niet als de problemen er al zijn
MERCER 18

20. Het is niet altijd meer zoals het was
• Staatsobligaties vervullen een rol als risicovrije belegging in een
portefeuille
– verkleining LDI universum, of
– acceptatie dat LDI gepaard gaat met additionele risico’s
• Valuta in opkomende markten moet nu meer gezien worden als een kans
op extra rendement, in plaats van een te vermijden risico
• De Euro zelf is nu de bron van wisselkoersvolatiliteit, in plaats van de
‘andere valuta’ heroverwegen van valuta hedging strategie
MERCER 19

21. Te overwegen aanpassingen in de portefeuille
Mercer’s aanbevelingen van de laatste jaren zijn steeds actueel, soms zelfs
meer dan ooit:
– Exposure naar bedrijven door middel van schuld in stabiele en solide
bedrijven, in plaats van aandelen
– Belegging in Emerging Market Debt, local currency
– Vergroot het gewicht van opkomende markten binnen de aandelen
portefeuille. Volg de (demografische) groei!
Overweeg ook: allocaties aan beleggingen die (mede) gedreven worden
door niet-financiële factoren:
– catastrofe obligaties
– landbouwgrond, bosbouw
– grondstoffen
MERCER 20

22. Blijf voorbereid: scenario analyse
MERCER 21

23. Belangrijke informatie
© 2011 Mercer LLC. All rights reserved
This contains confidential and proprietary information of Mercer and is
intended for the exclusive use of the parties to whom it was provided by
Mercer. Its content may not be modified, sold or otherwise provided, in
whole or in part, to any other person or entity, without Mercer’s written
permission.
The findings, ratings and/or opinions expressed herein are the intellectual
property of Mercer and are subject to change without notice. They are not
intended to convey any guarantees as to the future performance of the
investment products, asset classes or capital markets discussed. Past
performance does not guarantee future results.
This does not constitute an offer or a solicitation of an offer to buy or sell
securities, commodities and/or any other financial instruments or
products.
MERCER 22

24. Mercer (Nederland) B.V. has offices in Amstelveen, Apeldoorn, Groningen, 's-Hertogenbosch and Rotterdam and is registered under number 33272848 with the Amsterdam Chamber of
Commerce. VAT: NL 0076.52.975.B.01. AFM-licence: 12007473