ปัญหาเรื่อง ขอพระองค์โปรดตรัสบอกสันติบท

1. 1
ปัญหาของพราหมณ์ ๑๖ คน ตอนที่ ๑๒ ชตุกัณณิปัญหา
ปัญหาเรื่อง ขอพระองค์โปรดตรัสบอกสันติบท
พลตรี มารวย ส่งทานินทร์
๑๖ มีนาคม พ.ศ. ๒๕๖๖
(๑๑) ชตุกัณณิปัญหา
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๗ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ขุททกปาฐะ-ธรรมบท-อุทาน-อิติวุตตกะ-สุตตนิบาต
๑๑. ชตุกัณณิมาณวกปัญหา
ว่าด้วยปัญหาของชตุกัณณิมาณพ
[๑๑๐๓] (ชตุกัณณิมาณพทูลถามดังนี้ ) ข้าแต่พระวีระ ข้าพระองค์ได้ยินว่า พระองค์ไม่มีความ
ใคร่กาม ล่วงพ้นห้วงกิเลส จึงมาเฝ้าเพื่อทูลถามพระองค์ผู้ไม่มีกาม ข้าแต่พระสหชเนตร (พระสหช
เนตร ในที่นี้ หมายถึงผู้มีพระเนตร คือ พระสัพพัญญุตญาณ) ขอพระองค์โปรดตรัสบอกสันติบท ข้าแต่
พระผู้มีพระภาค ขอพระองค์โปรดตรัสบอกธรรม อันแท้จริงนั้นแก่ข้าพระองค์ด้วยเถิด
[๑๑๐๔] อนึ่ง พระผู้มีพระภาคทรงครอบงากามทั้งหลายด้วยพระเดช เคลื่อนไหว(อิริยาบถ)
อยู่ เหมือนดวงอาทิตย์มีแสงสว่างส่องแสงปกคลุมทั่วปฐพี พระองค์ผู้มีพระปัญญาอันไพบูลย์ ขอ
พระองค์โปรดตรัสบอกธรรมเป็นเครื่องละชาติ และชราในโลกนี้ ซึ่งข้าพระองค์จะพึงรู้แจ้ง แก่ข้า
พระองค์ผู้มีปัญญาน้อยด้วยเถิด
[๑๑๐๕] (พระผู้มีพระภาคตรัสตอบว่า ชตุกัณณิ) เธอจงกาจัดความติดใจในกามทั้งหลายเสีย
เห็นเนกขัมมะ (เนกขัมมะ ในที่นี้ หมายถึงนิพพาน และข้อปฏิบัติที่ให้ถึงนิพพาน) โดยความเป็นธรรม
เกษมแล้ว ควรสลัดกิเลสเครื่องกังวลที่ยึดถือ หรือว่ากิเลสเครื่องกังวลอย่าได้มีแก่เธอ
[๑๑๐๖] เธอจงทากิเลสที่ปรารภสังขารในส่วนเบื้องต้นให้เหือดแห้งไป กิเลสเครื่องกังวลที่
ปรารภสังขารในส่วนภายหลังอย่าได้มีแก่เธอ ถ้าเธอจักไม่ถือสังขารในส่วนท่ามกลางไว้ ก็จักเป็นผู้เข้า
ไปสงบเที่ยวไป
[๑๑๐๗] พราหมณ์ อาสวะทั้งหลายอันเป็นเหตุให้ถึงอานาจแห่งมัจจุ ไม่มีแก่บุคคลนั้น ผู้
คลายความติดใจในนามรูป โดยประการทั้งปวง

2. 2
ชตุกัณณิมาณวกปัญหาที่ ๑๑ จบ
---------------------------------------------------
ชตุกัณณิมาณวปัญหานิทเทส
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๐ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๒๒ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย จูฬนิทเทส
๑๑. ชตุกัณณิมาณวปัญหานิทเทส
ว่าด้วยปัญหาของชตุกัณณิมาณพ
(คาอธิบายเพิ่มเติมนี้ นามาจากบางส่วนของนิทเทส)
[๖๕] (ท่านชตุกัณณิทูลถาม ดังนี้ )
ข้าแต่พระวีระ ข้าพระองค์ได้ยินว่า
พระองค์ไม่มีความใคร่กาม ล่วงพ้นห้วงกิเลส
จึงมาเฝ้าเพื่อทูลถามพระองค์ผู้ไม่มีกาม
ข้าแต่พระสหชเนตร ขอพระองค์โปรดตรัสบอกสันติบท
ข้าแต่พระผู้มีพระภาค ขอพระองค์โปรดตรัสบอกธรรม
อันแท้จริงนั้นแก่ข้าพระองค์
(๑) คาว่า ข้าแต่พระวีระ ข้าพระองค์ได้ยินว่า พระองค์ไม่มีความใคร่กาม อธิบายว่า ข้าพระองค์ได้ยิน คือ
สดับ เรียน ทรงจา เข้าไปกาหนดไว้ว่า “แม้เพราะเหตุนั้น พระผู้มีพระภาคพระองค์นั้น เป็นพระอรหันต์
ฯลฯ เป็นพระพุทธเจ้า เป็นพระผู้มีพระภาค” รวมความว่า ข้าพระองค์ได้ยินว่า
ว่าด้วยพระผู้มีพระภาคชื่อว่าวีระ
คาว่า ข้าแต่พระวีระ อธิบายว่า
พระผู้มีพระภาคผู้วีระ มีพระวิริยะ จึงชื่อว่าวีระ
พระผู้มีพระภาคทรงองอาจ จึงชื่อว่าวีระ
พระผู้มีพระภาคทรงให้ผู้อื่นพากเพียร จึงชื่อว่าวีระ
พระผู้มีพระภาคทรงสามารถ จึงชื่อว่าวีระ

3. 3
พระผู้มีพระภาคทรงกล้าหาญ จึงชื่อว่าวีระ
คือ ทรงก้าวไปข้างหน้า ไม่ขลาด ไม่หวาดเสียว ไม่สะดุ้ง ไม่หนี ทรงละภัยและความหวาดกลัวได้
แล้ว หมดความขนพองสยองเกล้า จึงชื่อว่าพระวีระ
พระผู้มีพระภาคทรงเว้นขาดจากบาปธรรมทั้งปวงในโลกนี้
ก้าวล่วงทุกข์ในนรก ทรงอยู่ด้วยความเพียร
ทรงมีความเพียร มีความมุ่งมั่น แกล้วกล้า มั่นคง
เรียกได้ว่า ทรงเป็นอย่างนั้น
คาว่า ข้าแต่พระวีระ ข้าพระองค์ได้ยินว่าพระองค์ไม่มีความใคร่กาม อธิบายว่า
คาว่า กาม ได้แก่ กาม ๒ อย่าง แบ่งตามหมวด คือ (๑) วัตถุกาม (๒) กิเลสกาม ฯลฯ เหล่านี้
เรียกว่า วัตถุกาม ฯลฯ เหล่านี้ เรียกว่ากิเลสกาม
พระผู้มีพระภาคพุทธเจ้าทรงกาหนดรู้วัตถุกาม ทรงละกิเลสกามได้แล้ว เพราะเป็นผู้ทรงกาหนดรู้
วัตถุกาม เพราะทรงละกิเลสกามได้แล้ว พระผู้มีพระภาคจึงไม่ทรงใคร่ในกาม คือ ไม่ปรารถนา ไม่มุ่งหมาย
ไม่มุ่งหวังในกาม
ชนเหล่าใดใคร่กาม ปรารถนา มุ่งหมาย มุ่งหวังกาม ชนเหล่านั้น ชื่อว่ายังใคร่กาม กาหนัดใน
ราคะ มีความสาคัญในสัญญา
พระผู้มีพระภาคไม่ทรงใคร่กาม ไม่ทรงปรารถนา ไม่มุ่งหมาย ไม่มุ่งหวังกาม ฉะนั้น พระพุทธเจ้า
จึงชื่อว่าไม่มีกาม คือ ทรงปราศจากกาม สละกามแล้ว คายกามแล้ว ปล่อยกามแล้ว ละกามแล้ว สลัดทิ้งกาม
แล้ว คลายราคะแล้ว ปราศจากราคะแล้ว สละราคะแล้ว คายราคะแล้ว ปล่อยราคะแล้ว ละราคะแล้ว สลัด
ทิ้งราคะแล้ว เป็นผู้หมดความอยากแล้ว ดับแล้ว เย็นแล้ว มีตนอันประเสริฐ เสวยสุขอยู่ รวมความว่า ข้าแต่
พระวีระ ข้าพระองค์ได้ยินว่าพระองค์ไม่มีความใคร่กาม
คาว่า ชตุกัณณิ เป็นโคตรของพราหมณ์นั้น ฯลฯ ชื่อเรียกเฉพาะ รวมความว่า ท่านชตุกัณณิทูล
ถาม ดังนี้
คาว่า ล่วงพ้นห้วงกิเลส ในคาว่า ล่วงพ้นห้วงกิเลส จึงมาเฝ้าเพื่อทูลถามพระองค์ผู้ไม่มีกาม
อธิบายว่า ล่วงพ้นห้วงกิเลส คือ ก้าวล่วง ก้าวพ้น ล่วงพ้นห้วงกิเลสแล้ว รวมความว่า ล่วงพ้นห้วงกิเลส
คาว่า เพื่อทูลถาม ได้แก่ เพื่อทูลถาม คือ เพื่อทูลปุจฉา ทูลขอ ทูลอัญเชิญ ทูลให้ทรงประกาศ
คาว่า จึงมาเฝ้า ... ผู้ไม่มีกาม อธิบายว่า จึงมาเฝ้า คือ เป็นผู้มาเฝ้าแล้ว มาเข้าเฝ้าแล้ว ถึงพร้อม
แล้ว เป็นผู้มาถึงพร้อมกับพระองค์แล้ว เพื่อทูลถามพระองค์ผู้ไม่มีกาม คือ ทรงปราศจากกาม สละกามแล้ว
คายกามแล้ว ปล่อยกามแล้ว ละกามแล้ว สลัดทิ้งกามแล้ว ได้แก่ คลายราคะแล้ว ปราศจากราคะแล้ว สละ

4. 4
ราคะแล้ว คายราคะแล้ว ปล่อยราคะแล้ว ละราคะแล้ว สลัดทิ้งราคะแล้ว รวมความว่า ล่วงพ้นห้วงกิเลส จึง
มาเฝ้าเพื่อทูลถามพระองค์ผู้ไม่มีกาม
คาว่า ข้าแต่พระสหชเนตร ขอพระองค์โปรดตรัสบอกสันติบท อธิบายว่า
คาว่า สันติ ได้แก่ ทั้งสันติและสันติบท มีความหมายอย่างเดียวกัน สันติบทนั้นเอง คือ อมต
นิพพาน ได้แก่ ธรรมเป็นที่ระงับสังขารทั้งปวง เป็นที่สลัดทิ้งอุปธิทั้งหมด เป็นที่สิ้นตัณหา เป็นที่คลาย
กาหนัด เป็นที่ดับกิเลส เป็นที่เย็นสนิท
สมจริงดังที่พระผู้มีพระภาคตรัสไว้ว่า “บทนี้ สงบ บทนี้ ประณีต คือ ธรรมเป็นที่ระงับสังขารทั้งปวง
เป็นที่สลัดทิ้งอุปธิทั้งหมด เป็นที่สิ้นตัณหา เป็นที่ดับกิเลสเป็นที่เย็นสนิท”
อีกประการหนึ่ง ธรรมเหล่าใด เป็นไปเพื่อบรรลุความสงบ ถูกต้องความสงบ ทาให้แจ้งความสงบ
คือ สติปัฏฐาน ๔ สัมมัปปธาน ๔ อิทธิบาท ๔ อินทรีย์ ๕ พละ ๕ โพชฌงค์ ๗ อริยมรรคมีองค์ ๘ เหล่านี้ ก็
ตรัสเรียกว่า สันติบท
ขอพระองค์โปรดตรัส คือ โปรดบอก แสดง บัญญัติ กาหนด เปิดเผย จาแนก ทาให้ง่าย ประกาศ
สันติบท คือ ตาณบท เลณบท สรณบท อภยบท อัจจุตบท อมตบท นิพพานบท
คาว่า ข้าแต่พระสหชเนตร อธิบายว่า พระสัพพัญญุตญาณตรัสเรียกว่า พระเนตร พระเนตรและ
ความเป็นพระชินเจ้าของพระผู้มีพระภาคพุทธเจ้า เกิดขึ้นในขณะเดียวกัน ไม่ก่อน ไม่หลังกัน ที่โคนต้นโพธิ์
ฉะนั้น พระพุทธเจ้า จึงมีพระนามว่าพระสหชเนตร รวมความว่า ข้าแต่พระสหชเนตร ขอพระองค์โปรดตรัส
บอกสันติบท
คาว่า ข้าแต่พระผู้มีพระภาค ขอพระองค์โปรดตรัสบอกธรรมอันแท้จริงนั้นแก่ข้าพระองค์ อธิบาย
ว่า อมตนิพพานตรัสเรียกว่า ธรรมแท้จริง ได้แก่ ธรรมเป็นที่ระงับสังขารทั้งปวง เป็นที่สลัดทิ้งอุปธิทั้งหมด
เป็นที่สิ้นตัณหา เป็นที่คลายกาหนัด เป็นที่ดับกิเลส เป็นที่เย็นสนิท
คาว่า พระผู้มีพระภาค นี้ เป็นคากล่าวโดยความเคารพ ฯลฯ คาว่า พระผู้มีพระภาค นี้ เป็นสัจฉิ
กาบัญญัติ
คาว่า ขอพระองค์โปรดตรัสบอก...นั้นแก่ข้าพระองค์ ได้แก่ ขอพระองค์โปรดตรัส คือ โปรดบอก
ฯลฯ ประกาศ รวมความว่า ข้าแต่พระผู้มีพระภาค ขอพระองค์ โปรดตรัสบอกธรรมอันแท้จริงนั้นแก่ข้า
พระองค์ ด้วยเหตุนั้น พราหมณ์นั้นจึงกราบทูลว่า (ท่านชตุกัณณิทูลถาม ดังนี้ )
ข้าแต่พระวีระ ข้าพระองค์ได้ยินว่า
พระองค์ไม่มีความใคร่กาม ล่วงพ้นห้วงกิเลส
จึงมาเฝ้าเพื่อจะทูลถามพระองค์ผู้ไม่มีกาม
ข้าแต่พระสหชเนตร ขอพระองค์โปรดตรัสบอกสันติบท

5. 5
ข้าแต่พระผู้มีพระภาค ขอพระองค์โปรดตรัสบอกธรรม
อันแท้จริงนั้นแก่ข้าพระองค์
[๖๖] (ท่านชตุกัณณิทูลถามว่า)
อนึ่ง พระผู้มีพระภาคทรงครอบงากามทั้งหลาย
ด้วยพระเดช ทรงเคลื่อนไหว(อิริยาบถ)อยู่
เหมือนดวงอาทิตย์มีแสงสว่าง ส่องแสงปกคลุมทั่วปฐพี
พระองค์ผู้มีพระปัญญาดุจภูริ
ขอพระองค์โปรดตรัสบอกธรรมเป็นเครื่องละชาติ
และชราในโลกนี้ ซึ่งข้าพระองค์จะพึงรู้แจ้ง
แก่ข้าพระองค์ผู้มีปัญญาน้อยด้วยเถิด
(๒) คาว่า พระผู้มีพระภาค ในคาว่า อนึ่ง พระผู้มีพระภาคทรงครอบงากามทั้งหลาย (ด้วยพระเดช) ทรง
เคลื่อนไหว (อิริยาบถ) อยู่ เป็นคากล่าวโดยความเคารพ ฯลฯ คาว่า พระผู้มีพระภาค นี้ เป็นสัจฉิกาบัญญัติ
คาว่า กาม ได้แก่ กาม ๒ อย่าง แบ่งตามหมวด คือ (๑) วัตถุกาม (๒) กิเลสกาม ฯลฯ เหล่านี้
เรียกว่า วัตถุกาม ฯลฯ เหล่านี้ เรียกว่า กิเลสกาม
พระผู้มีพระภาคทรงกาหนดรู้วัตถุกาม ทรงละ ครอบงา คือ ข่มขี่ ท่วมทับ ควบคุม ย่ายีกิเลสกาม
ได้แล้ว เสด็จไป ประทับอยู่ ทรงเคลื่อนไหว ทรงเป็นไป ทรงเลี้ยงพระชนมชีพ ทรงดาเนินไป ทรงยังพระ
ชนมชีพให้ดาเนินไปอยู่ รวมความว่า อนึ่ง พระผู้มีพระภาคทรงครอบงากามทั้งหลาย (ด้วยพระเดช) ทรง
เคลื่อนไหว (อิริยาบถ)อยู่
คาว่า เหมือนดวงอาทิตย์มีแสงสว่าง ส่องแสงปกคลุมทั่วปฐพี อธิบายว่า พระสุรียะเรียกว่า ดวง
อาทิตย์ พื้นแผ่นดินเรียกว่า ปฐพี ดวงอาทิตย์มีแสงสว่าง คือ ประกอบด้วยแสงสว่าง ครอบงา ข่มขี่ ท่วมทับ
ปกคลุม แผดเผาแผ่นดิน ขจัดความมืด คือกาจัดความมืดมิดในอากาศทั้งหมดแล้ว ส่องแสงสว่างโคจรไปใน
อากาศบนท้องฟ้าอันโปร่งใส ฉันใด พระผู้มีพระภาคมีพระเดชคือญาณ คือ ประกอบด้วยพระเดชคือญาณ
ทรงกาจัดอภิสังขารสมุทัยทั้งปวง ฯลฯ ความมืดคือกิเลส ความมืดคืออวิชชา ทรงส่องแสงสว่างคือพระญาณ
ทรงกาหนดรู้วัตถุกาม ทรงละ ครอบงา ข่มขี่ ท่วมทับ ควบคุม ย่ายีกิเลสกามได้แล้ว เสด็จไป ประทับอยู่ ทรง
เคลื่อนไหว ทรงเป็นไป ทรงเลี้ยงพระชนมชีพ ทรงดาเนินไป ทรงยังพระชนมชีพให้ดาเนินไป ฉันนั้น รวม
ความว่า เหมือนดวงอาทิตย์มีแสงสว่าง ส่องแสงปกคลุมทั่วปฐพี

6. 6
คาว่า พระองค์ผู้มีพระปัญญาดุจภูริ... แก่ข้าพระองค์ผู้มีปัญญาน้อยด้วยเถิด อธิบายว่า ข้า
พระองค์เป็นผู้มีปัญญาน้อย คือ มีปัญญาต่าทราม มีปัญญาน่ารังเกียจ มีปัญญาหยาบ ส่วนพระองค์มีพระ
ปัญญามาก คือ มีพระปัญญากว้างขวาง มีพระปัญญาอาจหาญ มีพระปัญญาฉับไว มีพระปัญญาเฉียบคม มี
พระปัญญาเพิกถอนกิเลส
แผ่นดินท่านเรียกว่า ภูริ พระผู้มีพระภาคทรงประกอบด้วยปัญญาอันกว้างขวาง แผ่ไป เสมอด้วย
แผ่นดินนั้น รวมความว่า พระองค์ผู้มีพระปัญญาดุจภูริ...แก่ข้าพระองค์ผู้มีปัญญาน้อยด้วยเถิด
คาว่า ขอพระองค์โปรดตรัสบอกธรรม ในคาว่า ขอพระองค์โปรดตรัสบอกธรรม ... ซึ่งข้าพระองค์
จะพึงรู้แจ้ง อธิบายว่า ขอพระองค์โปรดตรัสบอก คือ แสดง บัญญัติ กาหนด เปิดเผย จาแนก ทาให้ง่าย
ประกาศธรรม คือ พรหมจรรย์ ที่มีความงามในเบื้องต้น มีความงามในท่ามกลาง มีความงามในที่สุด พร้อม
ทั้งอรรถและพยัญชนะ บริสุทธิ์บริบูรณ์ครบถ้วน สติปัฏฐาน ๔ ฯลฯ นิพพาน และปฏิปทาเครื่องดาเนินไปสู่
นิพพาน
คาว่า ซึ่งข้าพระองค์จะพึงรู้แจ้ง ได้แก่ ซึ่งข้าพระองค์พึงรู้ คือ พึงรู้ทั่ว รู้แจ่มแจ้ง รู้เฉพาะ รู้แจ้ง
เฉพาะ แทงตลอด บรรลุ ถูกต้อง ทาให้แจ้ง รวมความว่า โปรดตรัสบอกธรรม... ซึ่งข้าพระองค์จะพึงรู้แจ้ง
คาว่า ธรรมเป็นเครื่องละชาติและชราในโลกนี้ อธิบายว่า ธรรมเป็นเครื่องละ คือ ธรรมเป็น
เครื่องเข้าไปสงบ เป็นเครื่องสลัดทิ้ง เป็นเครื่องระงับชาติชราและมรณะในโลกนี้ คืออมตนิพพาน รวมความ
ว่า ธรรมเป็นเครื่องละชาติและชราในโลกนี้ ด้วยเหตุนั้น พราหมณ์นั้นจึงกราบทูลว่า
อนึ่ง พระผู้มีพระภาคทรงครอบงากามทั้งหลาย
ด้วยพระเดช ทรงเคลื่อนไหว(อิริยาบถ)อยู่
เหมือนดวงอาทิตย์มีแสงสว่าง ส่องแสงปกคลุมทั่วปฐพี
พระองค์ผู้มีพระปัญญาดุจภูริ
ขอพระองค์โปรดตรัสบอกธรรมเป็นเครื่องละชาติ
และชราในโลกนี้ ซึ่งข้าพระองค์จะพึงรู้แจ้ง
แก่ข้าพระองค์ผู้มีปัญญาน้อยด้วยเถิด
[๖๗] (พระผู้มีพระภาคตรัสตอบว่า ชตุกัณณิ)
เธอจงกาจัดความติดใจในกามทั้งหลายเสีย
เธอเห็นเนกขัมมะโดยความเกษมแล้ว
ควรสลัดเครื่องกังวลที่ยึดถือ
หรือว่าเครื่องกังวลอย่าได้มีแก่เธอ

7. 7
(๓) คาว่า ในกามทั้งหลาย ในคาว่า เธอจงกาจัดความติดใจในกามทั้งหลายเสีย ได้แก่ กาม ๒ อย่าง แบ่ง
ตามหมวด คือ (๑) วัตถุกาม (๒) กิเลสกาม ฯลฯ เหล่านี้ เรียกว่า วัตถุกาม ฯลฯ เหล่านี้ เรียกว่า กิเลสกาม
คาว่า ความติดใจ อธิบายว่า ตัณหาตรัสเรียกว่า ความติดใจ ได้แก่ ความกาหนัด ความกาหนัด
นัก ฯลฯ อภิชฌา อกุศลมูลคือโลภะ
คาว่า เธอจงกาจัดความติดใจในกามทั้งหลายเสีย อธิบายว่า เธอจงกาจัด คือ ขจัด ละ บรรเทา
ทาให้หมดสิ้นไป ให้ถึงความไม่มีอีกซึ่งความกาหนัดในกามทั้งหลาย รวมความว่า เธอจงกาจัดความติดใจใน
กามทั้งหลายเสีย
คาว่า ชตุกัณณิ เป็นคาที่พระผู้มีพระภาคตรัสเรียกพราหมณ์นั้นโดยโคตร
คาว่า พระผู้มีพระภาค นี้ เป็นคากล่าวโดยความเคารพ ฯลฯ คาว่าพระผู้มีพระภาค นี้ เป็นสัจฉิกา
บัญญัติ รวมความว่า พระผู้มีพระภาตตรัสตอบว่า ชตุกัณณิ
ว่าด้วยธรรมอันเกษม
คาว่า เนกขัมมะ ในคาว่า เธอเห็นเนกขัมมะโดยความเกษมแล้ว อธิบายว่า เธอเห็นแล้ว คือ แล
เห็น เทียบเคียง พิจารณา ทาให้กระจ่าง ทาให้แจ่มแจ้งซึ่งการปฏิบัติชอบ การปฏิบัติเหมาะสม การปฏิบัติที่
ไม่เป็นข้าศึก การปฏิบัติที่เอื้อประโยชน์ การปฏิบัติธรรมถูกต้องตามหลักธรรม การรักษาศีลให้บริบูรณ์
ความเป็นผู้สารวมอินทรีย์ ๖ (ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ) ความเป็นผู้รู้จักประมาณ ในการบริโภคอาหาร
ความเป็นผู้มีความเพียรเป็นเครื่องตื่นอยู่เสมอ สติสัมปชัญญะ สติปัฏฐาน ๔ สัมมัปปธาน ๔ อิทธิบาท ๔
อินทรีย์ ๕ พละ ๕ โพชฌงค์ ๗ อริยมรรคมีองค์ ๘ นิพพาน และปฏิปทาเครื่องดาเนินไปสู่นิพพาน โดย
ความเป็นธรรมเกษม คือ เป็นที่ปกป้อง เป็นที่หลีกเร้น เป็นที่พึ่ง ที่อาศัย ที่ปลอดภัย ที่ไม่จุติ ที่ไม่ตาย ที่ดับ
เย็น รวมความว่า เธอเห็นเนกขัมมะโดยความเกษมแล้ว
คาว่า เครื่องกังวลที่ยึดถือ ในคาว่า ควรสลัดเครื่องกังวลที่ยึดถือ หรือว่า อธิบายว่า เครื่องกังวลที่
ถือแล้ว ยึดมั่นแล้ว ถือมั่นแล้ว ติดใจแล้ว น้อมใจเชื่อแล้วด้วยอานาจตัณหา ด้วยอานาจทิฏฐิ
คาว่า ควรสลัด ... หรือว่า อธิบายว่า ควรสลัด คือ ควรเปลื้อง ละ บรรเทา ทาให้หมดสิ้นไป ให้ถึง
ความไม่มีอีก หรือว่า รวมความว่า ควรสลัดเครื่องกังวล ที่ยึดถือ หรือว่า
คาว่า เครื่องกังวลอย่าได้มีแก่เธอ อธิบายว่า เครื่องกังวลคือราคะ เครื่องกังวลคือโทสะ เครื่อง
กังวลคือโมหะ เครื่องกังวลคือมานะ เครื่องกังวลคือทิฏฐิ เครื่องกังวลคือกิเลส เครื่องกังวลคือทุจริต เครื่อง
กังวลนี้ อย่าได้มี คือ อย่าได้ประสบ อย่าได้ปรากฏแก่เธอเลย ได้แก่ เธอจงละ บรรเทา ทาให้หมดสิ้นไป ให้
ถึงความไม่มีอีก รวมความว่า เครื่องกังวลอย่าได้มีแก่เธอ ด้วยเหตุนั้น พระผู้มีพระภาคจึงตรัสว่า (พระผู้มี
พระภาคตรัสตอบว่า ชตุกัณณิ)

8. 8
เธอจงกาจัดความติดใจในกามทั้งหลายเสีย
เธอเห็นเนกขัมมะโดยความเกษมแล้ว
ควรสลัดเครื่องกังวลที่ยึดถือ
หรือว่าเครื่องกังวลอย่าได้มีแก่เธอ
[๖๘] (พระผู้มีพระภาคตรัสตอบว่า)
เธอจงทากิเลสที่ปรารภสังขารในส่วนเบื้ องต้นให้เหือดแห้งไป
เครื่องกังวลที่ปรารภสังขารในส่วนภายหลังอย่าได้มีแก่เธอ
ถ้าเธอจักไม่ถือสังขารในส่วนท่ามกลางไว้
ก็จักเป็นผู้เข้าไปสงบ เที่ยวไป
(๔) คาว่า เธอจงทากิเลสที่ปรารภสังขารในส่วนเบื้องต้นให้เหือดแห้งไป อธิบายว่า กิเลสเหล่าใดพึงปรารภ
สังขารที่เป็นอดีตเกิดขึ้น เธอจงทากิเลสเหล่านั้น ให้แห้งไป เหือดแห้งไป คือ แห้งเหือดไป แห้งหายไป ทาให้
หมดพืชพันธุ์ จงละ บรรเทา ทาให้หมดสิ้นไป ให้ถึงความไม่มีอีก รวมความว่า เธอจงทากิเลสที่ปรารภ
สังขารในส่วนเบื้องต้นให้เหือดแห้งไป อย่างนี้ บ้าง
อีกนัยหนึ่ง กัมมาภิสังขารที่เป็นอดีตซึ่งให้ผลเหล่าใด เธอจงทากัมมาภิสังขารเหล่านั้นให้แห้งไป
เหือดแห้งไป คือ แห้งเหือดไป แห้งหายไป ทาให้หมดพืชพันธุ์ จงละ บรรเทา ทาให้หมดสิ้นไป ให้ถึงความ
ไม่มีอีก รวมความว่า เธอจงทากิเลสที่ปรารภสังขารในส่วนเบื้องต้นให้เหือดแห้งไป อย่างนี้ บ้าง ว่าด้วย
อนาคตตรัสเรียกว่าส่วนภายหลัง
คาว่า เครื่องกังวลที่ปรารภสังขารในส่วนภายหลังอย่าได้มีแก่เธอ อธิบายว่า เครื่องกังวลส่วน
อนาคต ตรัสเรียกว่า ภายหลัง เครื่องกังวลคือราคะ เครื่องกังวลคือโทสะ เครื่องกังวลคือโมหะ เครื่องกังวล
คือมานะ เครื่องกังวลคือทิฏฐิ เครื่องกังวลคือกิเลส เครื่องกังวลคือทุจริต อันปรารภสังขารที่เป็นส่วนอนาคต
เครื่องกังวลนี้ อย่าได้มี คือ อย่าได้มีแล้วแก่เธอ ได้แก่ เธออย่าให้เกิด อย่าให้เกิดขึ้น อย่าให้บังเกิด จงละ
บรรเทา ทาให้หมดสิ้นไปให้ถึงความไม่มีอีก รวมความว่า เครื่องกังวลที่ปรารภสังขารในส่วนภายหลังอย่าได้
มีแก่เธอ
คาว่า ถ้าเธอจักไม่ถือสังขารในส่วนท่ามกลางไว้ อธิบายว่า รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ที่
เป็นปัจจุบัน ตรัสเรียกว่า ส่วนท่ามกลาง
เธอจักไม่ถือ คือ ไม่ถือ ไม่ยึดถือ ไม่ใยดี ไม่พูดถึง ไม่ติดใจสังขารที่เป็นปัจจุบันด้วยอานาจตัณหา
ด้วยอานาจทิฏฐิ คือ จักละ บรรเทา ทาให้หมดสิ้นไป ให้ถึงความไม่มีอีกซึ่งความยินดี การบ่นถึง ความติด
ใจ ความถือ ความยึดมั่น ความถือมั่น รวมความว่า ถ้าเธอจักไม่ถือสังขารในส่วนท่ามกลางไว้

9. 9
คาว่า ก็จักเป็นผู้เข้าไปสงบ เที่ยวไป อธิบายว่า ชื่อว่าเป็นผู้สงบ เพราะสงบราคะ ชื่อว่าเป็นผู้สงบ
เพราะสงบโทสะ ฯลฯ ชื่อว่าเป็นผู้สงบ เพราะสงบโมหะ ฯลฯ ชื่อว่าเป็นผู้สงบ เข้าไปสงบ คือ สงบเย็น ดับ
ระงับ เพราะสงบ ระงับ สงบเย็น เผา ดับ ปราศจาก สงบระงับโกธะ ฯลฯ อุปนาหะ ฯลฯ อกุสลาภิสังขารทุก
ประเภทเที่ยวไป คือ อยู่ เคลื่อนไหว เป็นไป เลี้ยงชีวิต ดาเนินไป ยังชีวิตให้ดาเนินไป รวมความว่า ก็จักเป็น
ผู้เข้าไปสงบ เที่ยวไป ด้วยเหตุนั้น พระผู้มีพระภาคจึงตรัสตอบว่า
เธอจงทากิเลสที่ปรารภสังขารในส่วนเบื้องต้นให้เหือดแห้งไป
เครื่องกังวลที่ปรารภสังขารในส่วนภายหลังอย่าได้มีแก่เธอ
ถ้าเธอจักไม่ถือสังขารในส่วนท่ามกลางไว้
ก็จักเป็นผู้เข้าไปสงบ เที่ยวไป
[๖๙] (พระผู้มีพระภาคตรัสตอบว่า)
พราหมณ์ อาสวะทั้งหลาย
อันเป็นเหตุให้ถึงอานาจแห่งมัจจุ ไม่มีแก่บุคคลนั้น
ผู้คลายความติดใจในนามรูป โดยประการทั้งปวง
(๕) คาว่า โดยประการทั้งปวง ในคาว่า พราหมณ์... ผู้คลายความติดใจในนามรูปโดยประการทั้งปวง ได้แก่
ทุกสิ่งโดยอาการทั้งหมด ทุกอย่าง ไม่เหลือ ไม่มีส่วนเหลือโดยประการทั้งปวง คาว่า โดยประการทั้งปวง นี้
เป็นคากล่าวรวมๆ ไว้ทั้งหมด
คาว่า นาม ได้แก่ อรูปขันธ์ ๔
คาว่า รูป ได้แก่ มหาภูตรูป ๔ และรูปที่อาศัยมหาภูตรูป ๔-
ตัณหา ตรัสเรียกว่า ความติดใจ
ได้แก่ ความกาหนัด ความกาหนัดนัก ฯลฯ อภิชฌาอกุศลมูลคือโลภะ
คาว่า พราหมณ์ ... ผู้คลายความติดใจในนามรูป โดยประการทั้งปวง อธิบายว่า พราหมณ์ พระ
อรหันตขีณาสพ ผู้คลายความติดใจแล้ว คือ ผู้ปราศจากความติดใจแล้ว สละความติดใจแล้ว คายความติดใจ
แล้ว ปล่อยความติดใจแล้ว ละความติดใจแล้ว สลัดทิ้งความติดใจได้แล้ว รวมความว่า พราหมณ์ ... ผู้คลาย
ความติดใจในนามรูป โดยประการทั้งปวง
คาว่า อาสวะทั้งหลาย ในคาว่า อาสวะทั้งหลาย ... ไม่มีแก่บุคคลนั้น ได้แก่ อาสวะ ๔ อย่าง คือ
๑. กามาสวะ
๒. ภวาสวะ
๓. ทิฏฐาสวะ
๔. อวิชชาสวะ

10. 10
คาว่า แก่บุคคลนั้น ได้แก่ พระอรหันตขีณาสพ
คาว่า ไม่มี อธิบายว่า อาสวะเหล่านี้ ไม่มี คือ ไม่มีอยู่ ไม่ปรากฏ หาไม่ได้แก่พระอรหันตขีณาสพ
นั้น ได้แก่ อาสวะทั้งหลายท่านละได้แล้ว ตัดขาดได้แล้ว ทาให้สงบได้แล้ว ระงับได้แล้ว ทาให้เกิดขึ้นไม่ได้อีก
เผาด้วยไฟคือญาณแล้ว รวมความว่า อาสวะทั้งหลาย ... ไม่มีแก่บุคคลนั้น
คาว่า อันเป็นเหตุให้ถึงอานาจแห่งมัจจุ อธิบายว่า อาสวะทั้งหลาย ที่เป็นเหตุให้ไปสู่อานาจแห่ง
มรณะ หรือ ไปสู่อานาจของมรณะ หรือ ไปสู่อานาจของพรรคพวกมาร ไม่มี คือ ไม่มีอยู่ ไม่มีปรากฏ หา
ไม่ได้แก่พระอรหันตขีณาสพนั้น ได้แก่ อาสวะทั้งหลายท่านละได้แล้ว ตัดขาดได้แล้ว ทาให้สงบได้แล้ว ระงับ
ได้แล้ว ทาให้เกิดขึ้นไม่ได้อีก เผาด้วยไฟคือญาณแล้ว รวมความว่า อันเป็นเหตุให้ถึงอานาจแห่งมัจจุ ด้วย
เหตุนั้น พระผู้มีพระภาคจึงตรัสตอบว่า
พราหมณ์ อาสวะทั้งหลาย
อันเป็นเหตุให้ถึงอานาจแห่งมัจจุ ไม่มีแก่บุคคลนั้น
ผู้คลายความติดใจในนามรูป โดยประการทั้งปวง
พร้อมกับการจบคาถา ฯลฯ ชตุกัณณิมาณพ ... โดยประกาศว่า “ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ พระผู้มี
พระภาคเป็นศาสดาของข้าพระองค์ ข้าพระองค์เป็นสาวก”
ชตุกัณณิมาณวปัญหานิทเทสที่ ๑๑ จบ
------------------------------------------------------