Basics of Social Policy In India

1. Social Policy In India
Dr. Manisha P. Shukla
Associate Professor
MVP’s College of Social Work, Nashik

2. विषय : भारतातील सामाविक आवि
आवथिक वियोििाच्या प्रवियेबाबत
संविस्तर वलहा.

3. प्रस्तावना
• वियोििाची प्रविया अखंडपिे चालू असते. प्रशासकीय आवि व्यिस्थापिाच्या प्रवियेत ज्या
विविध गोष्ींिा महत्त्वाचे स्थाि प्राप्त झाले आहेत. त्यापैकी वियोिि ही अत्यंत महत्त्वाची गोष् आहे.
• कोितेही कायि करायचे असेल तर ते प्रशासकीय असो की दैिंवदि िीििातील व्यक्तिगत कायि.
त्या सिि गोष्ीसाठी वियोिि हे अत्यंत महत्त्वपूिि आहे.
• अविकवसत देशांच्या विकासाच्या प्रवियेत तर वियोििाचे महत्त्व विशेष असते.
• साधिसामग्रीच्या कमी ि मयािवदत कालािधीत विकास साध्य करायचा असेल तर अविकवसत
देशाला वियोििाचा विचार करण्यावशिाय पयािय िाही.

4. ननयोजन व्याख्या
1] निलेथ
सुविक्तित ध्येय साध्य करण्यासाठी पूिि विचारांिी वििडलेली आवि विकवसत क
े लेली कायि
प्रिालीची प्रविया म्हििे 'वियोििा' होय.
भारतातील ननयोजन
• वियोििाचा मागि सििप्रथम रवशयािे अिुसरला.रावशयात 1927ला वियोििास सुरुिात झाली.
• भारतीय राष्र ीय सभेिे सि 1938 मध्ये राष्र ीय वियोिि सवमतीची िेमिूक क
े ली.

5. ननयोजनाची उनिष्टे
✓समािातील सिि व्यिींिा विकासाची समाि संधी वमळिूि देिे.
✓िैयक्तिक आवि सामाविक विकास घडिूि आििे.
✓शक्य वततक्या अल्पािधीत शक्य वततक्या िलद गतीिे आवथिक विकास घडिूि आििे.
प्रादेनिक ननयोजन राष्टरीय ननयोजन
वियोििाचे प्रकार

6. आनथिक ननयोजन
व्याख्या
प्रो. रॉवबन्सच्या मते
देशाचे कल्यािकारी राज्याचे उविष् साध्य करण्याचे
एक साधि म्हििे आवथिक वियोिि होय

7. आनथिक ननयोजनाची वैनिष्ट्ये
•आवथिक वियोििाच्या अंमलबिाििीसाठी एक विवशष् यंत्रिा विमािि क
े ली िाते. •संपूिि
अथिव्यिस्थेच्या दीघिकालीि विकासासाठी काही आवथिक प्रश्ांिा प्राधान्यिम वदला िातो.
•आवथिक वियोििासाठी एक विवशष् कालखंड विवित क
े ला िातो.
•आवथिक वियोििात उविष् विवित करूि लक्ष्ये विवित क
े ली िातात.
•वियोििात सामाविकदृष्ट्या िबाबदार सत्तेची महत्त्वपूिि भूवमका असते.
•वियोििात वििेकशीलतेिे आवथिक विििय घेतले िातात.
•आवथिक वियोिि ही सतत चालिारी प्रविया आहे.

8. • भारतातील आनथिक ननयोजनाचा इनतहास
✓1934 विश्वेश्वरैय्या योििा
विक्की योििा
✓1938 कााँग्रेस योििा
✓1944 मुंबई योििा
गांधी योििा
✓1945 ििता योििा
✓1950 सिोदय योििा

9. आनथिक ननयोजनाची गरज
✓संसाधिांचा पयािप्त िापर
✓आवथिक विषमता कमी करण्यासाठी
✓समािकल्यािासाठी
✓शोषि थांबविण्यासाठी
✓सामाविक सुरविततेसाठी
✓अथिव्यिस्थेला योग्य वदशा देण्यासाठी

10. आनथिक ननयोजनाची उनिष्टये
(अ) आनथिक उनदष्टे
• आवथिक विकास
• दरडोई आवि राष्र ीय उत्पन्नात िाढ
• अथिव्यिस्थेची पुिउिभारिी
• औद्योवगकीकरि करिे
• रोिगार संधी विमािि करिे
• संसाधिाचा कायििमतेिे िापर
• आवथिक विषमता कमी करिे

11. (ब) राजकीय उनदष्टे
•देशाचे संरिि करिे
•आंतरराष्र ीय सीमेिर शांतता ठे ििे
•कल्यािकारी राज्याची विवमिती करिे
•आंतरराष्र ीय स्तरािर सहकायि िाढवििे

12. सामाविक वियोिि
• व्याख्या
सामाविक संस्था आवि विकासाची विवभन्न साधिे यांच्या भविष्यातील तरतुदींचा आलेख वक
ं िा
आराखडा समािउन्नतीसाठी, समािवहत लिात घेऊि आराखड्यातील तरतुदींची विवशष् उविष्े
ठरविली िातात. यालाच सामविक वियोिि असे म्हितात.
सािानजक ननयोजन संकल्पना
✓समािाच्या आवि व्यापक अथाििे राष्र ाच्या गरिांच्या पूतीसाठी सामाविक वियोििासा उपिम
अपररहायि ठरतो. त्यासाठी आराखड़ा तयार करिे, वदशा विवित करिे थोडक्यात योििा आखिे
महत्त्वाचे असते.

13. ✓ सामाविक वियोििाच्या कायििमाला दुसऱ्या िागवतक महायुद्धािंतर विशेष महत्त्व प्राप्त झाले.
✓विकासासाठी आिश्यक असिाऱ्या पायाभूत सोयी विशेषतः पररिहि,पािी, वििास,िीि
िैगैरेंच्या वियोििाला अद्यावप पूिित्व प्राप्त झालेले आढळत िाही. या वियोििासाठी ििगििेच्या
अहिालचा आवि त्यातील लोकसंख्येच्या आकडेिारीचा उपयोग होतो. तसेच विवशष् प्रश्ािर
सिेिि करूि वमळिलेल्या मावहतीचा उपयोग त्या प्रश्ािर िव्यािे विचार करण्यासाठी होतो.
✓ सामाविक वियोििाची आखिी करण्यापूिी सत्य घटिांचा पद्धतशीर शोध लाििे, हा
महत्त्वाचा भाग ठरतो. स्वतंत्र विििय आवि धोरि,आखिी आवि त्यामागील हेतू यांच्या मध्ये योग्य
तो समतोल राखण्याचा विचार त्यांिा करािा लागतो, तरच सामाविक वियोिि यशस्वी ठरण्याची
शक्यता असते.

14. • सारांश
प्रत्येक युगात वियििाला वक
ं िा योििेला महत्त्व वदले गेले आहे. राज्याच्या ििीि संकल्पिेच्या
संदभाित वियोििाचे महत्त्व वकत्येक पटीिे िाढले आहे. वियोििाचा संबंध भविष्यकाळाची गरि
आहे.शासिािे कोितेही धोरि ठरिल्यािंतर त्याची अंमलबिाििी करण्यासाठी आवथिक ि
सामाविक वियोििाची आिश्यकता असते.धोरिाच्या अंमलबिाििीत वियोििाचा िार मोठा
कायिभाग असतो.आवथिक ि सामाविक वियोिि ही भािी कायििाहीची तयारी असते.वियोििही
एक हेतुपूििक बुक्तद्धविष्ठ प्रविया आहे.सििव्यापी सिि गामी ि सांवघक प्रविया आहे. प्रशासकीय
उविष् ि ती साध्य करण्यासाठी उपयोगी पडिाऱ्या साधिांची आखिी म्हििे वियोिि होय.

15. • संदभि सूची
1) वबरािदार शैला (डॉ), वबरािदार विश्विीत (प्रा.) भारतीय अथिव्यिस्था,अथिि
पक्तिक
े शन्स,धुळे .
2) देसले वकरि (डॉ)- अथिशास्त्र - १, दीपस्तंभ प्रकाशि िळगाि.
3) ढमढेरे. एस. व्ही (डॉ), मगरे, एस. क
े (डॉ) - (2015), आवथिक विकास आवि वियोिि,
डायमंड पक्तिक
े शन्स, पुिे.

16. कॉलेज ऑफ सोिल वक
ि
नवषय :- भारतातील सामाविक धोरि
उप-नवषय :- सामाविक धोरि आवि व्यािसावयक
समािकायि यातील सहसंबंध उदाहरिाथि स्पष् करा.
िराठा नवद्या प्रसारक,सिाज (नानिक)

17. प्रस्तावना
सामाविक धोरि आवि व्यािसावयक समािकायि यामधील सहसंबंध म्हििे िेव्हा
एखादे धोरि तयार क
े ले िाते तेव्हा ते धोरि लोकांची एखादी समस्या सोडविण्यासाठी
वक
ं िा गरि भागिण्यासाठी तयार करण्यात येते तर धोरि तयार करत असतािा वक
ं िा त्या
धोरिाची अंमलबिाििी करत असतािा व्यिसावयक समािकायि हे महत्त्वाची भूवमका
बिाित असते लोकांच्या समस्या वक
ं िा लोकांची गरि ही व्यिसावयक समािकायि िािूि
घेते त्यािर सिि पद्धतीिे विचार विविमय करूि त्या लोकांच्या गरिांचे वक
ं िा समस्येचे
वियोिि करूि त्यािर उपाययोििा करते त्यािंतरच सामाविक धोरि हे विमािि क
े ले
िाते.

18. सािानजक धोरण
लोकांची एखादी समस्या सोडिण्यासाठी वक
ं िा गरि भागिण्यासाठी "धोरि" हा
शब्द िापरला िातो. म्हििेच लोकांच्या गरिा ि समस्या सोडिण्यासाठी सामाविक धोरि
विमािि क
े ले िाते.
सामाविक धोरि म्हििे कायद्याचे धोरि यात िितेच्या वहताच्या दृवष्िे
धोरिात्मक विििय घेतले िातात. हे धोरि तयार करतािा समािातील विविध घटकांचा
विचार सामाविक धोरिात क
े ला िातो. धोरि व्यापक स्वरूपात असते, तसेच हे विविध
दृवष्कोिाच्या माध्यमातूि तयार क
े ले िाते. त्यात व्यिस्था दृवष्कोि, संस्थात्मक दृवष्कोि,
खेळ दृवष्कोि, गट दृवष्कोि इ. विविध दृवष्कोिाचा िापर होतो. हा िापर धोरिाच्या
विवमितीच्या विविध टप्प्यािर होत असतो. त्यामुळे याला सामाविक धोरि म्हंटले िाते.

19. व्यवसानयक सिाजकायि
व्यिसावयक समािकायि ही एक व्यिसावयक सेिा आहे. ज्यामध्ये लोकांच्या
इिे िुसार, िमतेिुसार, समाधािकारक संबंध प्रस्थावपत करण्यासाठी ि त्यांचे िीििमाि
उंचािण्यासाठी उपयोगी पडते.
सामाविक अन्याय दू र करिे, दुःखांचे विराकरि करिे, वपळििूक थांबििे ि
समािातील कमक
ु ित घटकांिा मदत करिे. या सिि कायािसाठी व्यिसावयक समािकायि हे
उपयोगी पडते. व्यिसावयक समािकायािचा उपयोग िैयिीक वक
ं िा सामुदावयक सहाय्य
करण्यासाठी क
े ला िातो. आपल्या विवशष् इिा ि योग्यतेिुसार सामाविक इिा ि
योग्यतेला समाधािकारक समािकायि क
े ले िाते आवि त्यांचा अपेवित मोबदला घेतला
िातो. त्याला व्यािसावयक समािकायि असे म्हितात.

20. * सािानजक धोरण आनण व्यवसानयक सिाजकायि यातील सहसंबंध *
सामाविक धोरि आवि वियोिि यात महत्त्वाच्या दोि बाबी आहेत. योग्य धोरि विवमिती त्यांचे
योग्य प्रकारे वियोिि आवि अंमलबिाििी धोरि बिवििे हे काम सरकारचे आहे परंतु त्यात
लोकसहभाग असिे. अत्यंत महत्त्वाचे आहे धोरि विवमितीत िेव्हा लोक प्रशासिाची भूवमका महत्त्वाची
ठरते. शासिामाि
ि त िेव्हा धोरि तयार करण्यात येते तेव्हा धोरिांमध्ये अिेक घटक आपला प्रभाि
टाकत असतात. त्यापैकी व्यिसावयक समािकायि हा घटक मोठ्या प्रमािात प्रभाि टाकतो.
व्यिसावयक समािकायिकताि हा धोरि विवमितीची महत्त्वाची भूवमका पार पाडत असतो.
व्यिसावयक समािकायिकताि हा प्रत्यि लोकांमध्ये समािामध्ये राहूि काम करतो ि त्यासाठी लोकांची
गरि काय आहे. हे त्याच्या लिात येते ि त्यासाठी लोकांच्या गरिेिुसार सामाविक धोरि कसे तयार
करायचे हे व्यिसावयक सामािकायिकताि सरकारला सूवचत करतो. व्यिसावयक समाि कायािच्या
ज्ञािाचा िायदा सरकारला होत असतो. कारि सामाविक धोरि विवमितीच्या सामाविक कायाित
सरकारला प्रोत्सावहत करण्याचे काम हे व्यिसावयक समािकायि करत असते.

21. * सािानजक धोरण आनण व्यवसानयक सिाजकायि यातील सहसंबंध *
१. सरकारच्या चुकांकडे लक्ष वेधणे
२. संिोधन करून नवीन व जुन्या धोरणांिध्ये बदल
३. ननष्कषि निफारिी
४. प्रत्येक कायाित सहभागी होणे
५. प्रिासकीय ज्ञान व िानहती पुरवणे
६. अथि लावण्याची पात्रता
७. िूल्ांकनाची पात्रता
८. जनतेिी जवळीक
९. सािानजक धोरणात सनियता

22. सारांि
अशाप्रकारे सामाविक धोरि आवि व्यिसावयक समािकायि यामधील सहसंबंध
स्पष् करता येईल व्यिसावयक समािकायि हे सामाविक धोरि विवमितीपासूि ते सामाविक
धोरिाच्या अंमलबिाििी पयंत महत्त्वाची भूवमका पार पाडत असते लोकांच्या समस्या ि
गरिा ओळखूि त्यािर उपाययोििा म्हिूि सामाविक धोरि विमािि क
े ली िातात.
व्यिसावयक समािकायिकताि हा धोरि विवमितीची महत्त्वाची भूवमका पार पाडत असतो.
संदभिसूची
• व्यिसावयक समािकायि , वशिि ि व्यिसाय, डायमंड पक्तिक
े शि,
लेखक – डॉ.देिािंद वशंदे.
• सािििविक धोरि, वशिािी विद्यापीठ कोल्हापूर (PDF)

23. धन्यवाद......!!

24. नवषय : धोरण संिोधनाची भारतातील गरज
सनवस्तर स्पष्ट करा.

25. Concept Note:
१) प्रस्तावना
२) अथि
३) संकल्पना
४) व्याख्या
५) उिेि
६) धोरण संिोधन क
ें द्र (CPR)
७) धोरण संिोधनाची गरज
८) धोरण संिोधनाचे प्रकार
९) धोरण संिोधनाचे िहत्त्वाचे िुिे
१०) धोरण संिोधनात सहभागी
घटक
११) सारांि
१२) संदभि

26. प्रस्तावना :
धोरि संशोधि म्हििे धोरि विमाित्यांिा धोरि तयार करण्यासाठी आवि संशोधिाचा िापर ि
मावहती प्रदाि करते. भारत एक विकसिशील देश असल्यािे धोरि तयार करिे आवि धोरि संशोधि
म्हििे “विकास” आवि “वियोिि” होय. धोरि संशोधि हे धोरिात्मक समस्यांच्या प्रभािाचे परीिि
आवि विश्लेषि करण्यासाठी तसेच इतर प्रकारच्या संशोधिाची उपयुिता आवि विष्कषि
िाढिण्यासाठी आवि विस्ताररत करण्यासाठी एक महत्त्वाचा भाग आहे.
धोरि संशोधि हे प्राथवमक संशोधि वक
ं िा दुय्यम संशोधि वक
ं िा दोन्ही असू शकतात साधारिपिे
दोि प्रकारचे धोरि संशोधि असते. धोरि मूल्यमापि करत असतािा विवशष् धोरि, कायििम वक
ं िा
कायिपद्धतीचा प्रभाि विवित करण्यासाठी संशोधि पद्धती िापरल्या िातात. धोरि वक
ं िा कायििमाच्‍
या
अंमलबिाििीिंतर संशोधि मूल्यमापि सुरू क
े ले िाते. ि योग्य अभ्यासिमासाठी िापरले िाते. धोरि
संशोधिे धोरि विमाित्यांची समस्या कमी करण्यासाठी व्यिहारीक, क
ृ ती-क
ें वित करण्यासाठी मूलभूत
सामाविक समस्येिर संशोधि करण्याची प्रविया म्हिूि पररभावषत क
े ले िाते

27. धोरण संिोधन अथि :
धोरि संशोधिात धोरि विवमितीची प्रविया आवि धोरिातील घटकांचा समािेश होतो. धोरि
संशोधि म्हििे धोरि विवमितीसाठी मावहती गोळा करिे. कायििम मूल्यांकि आवि पररिामकारकता
तपासिी तसेच धोरिाचा आराखडा तयार करिे होय.
संकल्पना :
धोरि संशोधि म्हििे यामध्ये आपि सििप्रथम धोरि विवमितीसाठी मावहती गोळा करतो. त्यािंतर
मावहती गोळा क
े ल्यािंतर तपासतो आवि त्यािर ती धोरिाचा आराखडा तयार करत असतो. त्यािंतर
धोरि तयार होत असते त्यािुसार धोरि संशोधिात त्या धोरिाची अंमलबिाििी योग्य होत आहे वक
ं िा
िाही हे धोरि संशोधिातूि समित असते. म्हिूि धोरि विवमितीपासूि तर धोरिाची अंमलबिाििी
होईपयंत धोरि संशोधि महत्त्वाचे असते.
व्याख्या :
धोरि संशोधि म्हििे धोरि विवमितीसाठी मावहती गोळा करिे, कायििम मूल्यांकि आवि
पररिामकारक तपासिी तसेच धोरिाचा आराखडा तयार करिे होय.

28. धोरण संिोधनाचा उिेि :
आवथिक, सामाविक वक
ं िा इतर सािििविक समस्या सुधारण्याच्या उिेशािे तत्व वक
ं िा क
ृ तीचा मागि
तयार करिे आवि अंमलबिाििी करिे होय.
धोरण संिोधन क
ें द्र (CPR) :
1973 मध्ये स्थावपत आवि ििी वदल्ली येथे क्तस्थत, ही भारतीय सामाविक विज्ञाि संशोधि पररषद
(ICSSR) द्वारे मान्यताप्राप्त राष्र ीय सामाविक विज्ञाि संशोधि संस्थािपैकी एक आहे. (CPR) ची उविष्े
भारतीय रािकारि, अथिव्यिस्था आवि समािाशी संबंवधत बाबींिर ठोस धोरिात्मक पयािय विकवसत
करिे आहेत सरकार, सािििविक संस्था आवि इतर संस्थांिा सल्लागार सेिा प्रदाि करण्यासाठी आवि
विविध माध्यमाद्वारे धोरिात्मक समस्यांिरील मावहती प्रसाररत करिे म्हििेच धोरि संशोधि क
ें ि होय

29. धोरण संिोधनाची गरज :
ज्यािेळी धोरिाची विवमिती क
े ली िाते त्यािेळी धोरि संशोधिात ज्या सामाविक समस्या
आहेत त्या लिात येतात तसेच त्या समस्यांचा अभ्यास करिे सोपे िाते. संशोधिामुळे धोरि
विवमितीसाठी लागिारी मावहती उपलब्ध होते.धोरि संशोधिात धोरिाविषयी मावहती वमळिली िाते
धोरि संशोधिात सामाविक समस्या विषय अभ्यास क
े ला िातो त्या सामाविक समस्या कोित्या
आहेत याचा सखोल अभ्यास क
े ला िातो. अंमलबिाििीसाठी लागिारी मावहती वमळिली िाते ि
त्यािर समस्या सोडिण्यासाठी उपाययोििा क
े ल्या िातात धोरि संशोधिात विविध गट सहभागी
होतात त्यामध्ये धोरिाचा अभ्यास करिारे विद्याथी संशोधक, सामाविक कायिकते, स्वयंसेिी आवि
अशासकीय संस्था संघटिा यांच्यामाि
ि त मावहती वमळिली िाते ि धोरि संशोधिात आराखडा
तयार क
े ला िातो.
म्हिूि धोरि विवमितीसाठी धोरि संशोधि हे गरिेचे आहे.

30. 1.क
े स स्टडी : संस्था ककं वा समुदायाच्या अनुभवाचे ववश्लेषण करणे
2.काययक्षेत्र प्रयोग : ददलेल्या गोष्टी आणण मादिती गोळा करण्याचे ववश्लेषण पररणामांचे ननरीक्षण करणे आणण
मूल्यांकन करणे.
3.दुय्यम ववश्लेषण : डेटाबेसमधील डेटाची सांख्ययकीय तपासणी करणे.
4.सवेक्षण : प्रश्नावली ककं वा मतदानाद्वारे लोक आणण समुदायाची मते ककं वा समस्या जाणून घेणे.
5.संशोधनाचे पुनरावलोकन : संशोधन ननष्कषायवर आधाररत लेखा, चचाय, अनुभव स्मरणपत्र करणे.
6.गुणात्मक पद्धत : मुलाखत, ननरीक्षणे, लक्ष क
ें दित गट, यांच्याकडून वणयनात्मक डेटा चे ववश्लेषण करणे.
7.खचय-लाभ ववश्लेषण : पयाययी धोरण पयाययांचा खचय आणण लाभ यांची तुलना करणे.
धोरण संशोधनाचे प्रकार :

31. धोरण संिोधनाचे िहत्त्वाचे िुिे :
1.सािानजक सिस्येची ननवड : धोरि ठरिीत असतािा, सििप्रथम संशोधिाच्या साहाय्यािे आपि समस्या
शोधत असतो आवि त्यािर उपाययोििा म्हिूि धोरि तयार करत असतो. धोरिविवमिती पूिी समस्येचा
अभ्यास क
े ला िातो. ि सामाविक समस्यांची वििड क
े ली िाते. ि धोरि विवमिती होत असते.
2.सािानजक धोरणातील िहत्त्वाचे घटक ओळखणे : समस्येची वििड क
े ल्यािंतर त्यातील महत्त्वाचे
घटक ि गरिेिुसार असलेले घटक िेगळे क
े ले िातात ि त्यािर उपाययोििाही क
े ल्या िात असतात. ि
धोरिातील महत्त्वाच्या घटकांची अंमलबिाििी तातडीिे क
े ली िाते.
3.सािानजक धोरणांचा व त्यातील प्रश्ांचा सिकालीन आढावा घेणे : सामाविक धोरिात समस्या
विमािि होतात ि सद्यकालीि पररक्तस्थती यांचा अभ्यास धोरि संशोधिात क
े ला िातो. सामाविक धोरि यांचा
उपयोग सामाविक समस्या सोडविण्यासाठी क
े ला िातो ि विविध उपाययोििा क
े ल्या िातात. तसेच
सामाविक धोरिातील उपाययोििा ि सद्य पररक्तस्थतीतील लोकांच्या समस्या यामधील संबंध धोरि
संशोधिातूि प्रभािीपिे मांडता येतो.
4.या नवषयावरील अगोदर झालेल्ा संिोधनाचा आढावा घेणे : धोरि विवमिती सामाविक प्रश्
सोडिण्यासाठी क
े ला िातो धोरि तयार करण्यासाठी विविध माध्यमांचा उपयोगािे मावहती वमळिली िाते.
प्राथवमक ि दुय्यम मावहतीचे सखोल अभ्यास धोरि विवमिती क
े ली िाते.

32. 5.कायिकारी िंडळाचे या बाबतीतील ननणिय अभ्यासणे : धोरि संशोधिात प्रत्येक व्यिीच्या वििियाचा
संबंधाविषयी विगवडत विचार क
े ला िातो. धोरि सामाविक समस्या सोडिण्यासाठी असल्यामुळे समािातील
महत्त्वाच्या व्यिींच्या मतांचे अध्ययि करिे आिश्यक असते. या समािातील कायिकारी मंडळातील व्यिींचा
िाटा महत्त्वाच्या असतो कायिकारी मंडळातील व्यिींचे समािाची िास्त संबंध असल्यामुळे त्यांचे सामाविक
समस्या विषयी अभ्यास चांगला असतो त्यामुळे संशोधि करत असतािा कायिकारी मंडळाची वििियाचे अध्ययि
क
े ले िाते.
6.लाभार्थ्ाांच्या ितांचे नवश्लेषण करणे : समाि धोरि विवमितीचे लाभाथी गट असतो त्यामुळे धोरि विवमितीतूि
वक
ं िा धोरि अंमलबिाििीमधूि सामाविक समस्या कमी होत आहे की िाही धोरिांची अंमलबिाििी
व्यिक्तस्थतरीतीिे होत आहे की िाही हे पडताळिी गरिेचे असते यासाठी धोरि विवमितीपूिी तसेच धोरि
अंमलबिाििीिंतर लाभार्थ्ांची गटांचे अध्ययि करिे गरिेचे असते धोरि संशोधिातूि लाभार्थ्ांच्या मतांचे
अध्ययि क
े ले िाते.
7.धोरण अंिलबजावणी यि अपयिाचे िुिे िोधणे : धोरिांचा लाभाथी गटाला वकती प्रमािात िायदा होत
आहे तसेच धोरि अंमलबिाििी वकती प्रमािात होत आहे या संबंधीचा अभ्यास धोरि संशोधिात क
े ला िातो
यामुळे संशोधिातूि धोरिांमधील गुिदोष समिले िातात त्यामुळे धोरिाला ििीि वदशा वमळते. यासाठी धोरि
विवमितीतील वक
ं िा धोरि अंमलबिाििीिंतर धोरि संशोधि करिे गरिेचे आहे.
8.अहवाल तयार करणे : सामाविक समस्यांचा अभ्यास क
े ल्यािंतर लाभार्थ्ांच्या मतांचे अध्ययि क
े ल्यािंतर धोरि
संबंवधत मावहती वमळिल्यािंतर धोरि संबंवधत मावहतीचा अहिाल करिे गरिेचे असते त्यातूि धोरिाची यशक्तस्वता
समिली िाते म्हिूि धोरि संशोधिाचा अहिाल तयार क
े ला िातो.

33. धोरण संिोधनात सहभागी घटक :
1.िासन : धोरि विवमिती ि धोरि अंमलबिाििी ही दोन्ही महत्त्वाची कायि शासि पार पाडत असते. धोरि विवमिती
करण्यासाठी शासि ि धोरि अंमलबिाििीसाठी विविध घटकांचा आधार घेत असते कायिकारी मंडळाच्या माि
ि त
धोरिासंबंधी अभ्यास क
े ला िातो.
2.नवद्यापीठ : वशििविषयक धोरि विवमितीसाठी विद्यापीठाचा आधार घेतला िातो. विद्यापीठामाि
ि त विविध
सामाविक समस्यांिर अध्ययि क
े ले िाते त्यात सामाविक संशोधि प्रकल्पाचा आधार धोरि विवमिती प्रवियेमध्ये क
े ला
िातो विद्यापीठात सामाविक समस्या विगवडत विविध तज्ञ मंडळी असतात त्यांच्या माि
ि त संशोधिाचे विविध अहिाल
तयार क
े ले िातात त्याचा िापर धोरि विवमितीसाठी क
े ला िातो.
3.व्यक्ती : धोरि विवमितीचा लाभाथी गट व्यिी असतो समािातील लोकांच्या समस्या िुसार धोरि विवमिती क
े ली िाते
म्हिूि धोरि संशोधिात व्यिी हा महत्त्वाचा घटक असतो.
4.सिुदायातील संघटना : धोरि विवमितीसाठी लागिारी मावहती समुदाय संघटिेच्या माध्यमातूि वमळिली िाते
समुदायातील लोक ि प्रशासि यांच्यातील दुिा म्हिूि समुदाय संघटि काम करत असते समुदायातील समस्या
धोरिांची अंमलबिाििी योग्यरीत्या झाली की िाही हे तपासण्याचे काम समुदाय संघटिा करत असते.
5.स्वयंसेवी संस्था : धोरिांशी संबंवधत प्राथवमक ि दुय्यम मावहती गोळा करण्यासाठी स्वयंसेिी संस्थांचा उपयोग
क
े ला िातो सामाविक सिेिि सारख्या पद्धती स्वयंसेिी संस्थांचा उपयोग िास्त प्रमािात क
े ला िातो. लाभार्थ्ांच्या
मतांचे विश्लेषि िािूि घेण्यासाठी स्वयंसेिी संस्थांचा उपयोग क
े ला िातो.

34. सारांि :
संशोधिातूि विवमितीसाठी लागिारी िी मावहती आहे ती धोरि संशोधिातूि वमळिली िाते ि
वमळिलेल्या मावहतीचे विश्लेषि क
े ले िाते. धोरि संशोधिातूि धोरि विवमितीपूिी काय सामाविक
समस्या आहे हे धोरि संशोधिातूि कळत असते.
धोरि विवमितीसाठी वियोिि प्रविया महत्वाची आहे. त्याचप्रमािे धोरि संशोधि देखील महत्त्वाचे
आहे. त्यामुळे धोरि विवमितीसाठी संशोधिाची गरि आहे.
संदभि :
https://youtu.be/kdAhZq5KZ78
https://epgp.inflibnet.ac.in
https://methods.sagepub.com
https://www.britannica.com
www.cprindia.org
https://www.sciencedirect.com
betterthesis.dk
Slideshare.net

35. िराठा नवद्या प्रसारक सिाजाचे, सिाजकायि
िहानवद्यालय,नानिक.
भारतातील आनथिक धोरणे

36. प्रस्तावना
• 1997ते1980 मधील भारताचा सरासरी आवथिकविकास दर हा भारताबरोबरच स्वतंत्र झालेल्या
बाकी आवशयाई देशांपेिा आवि मुख्यतः आवशयाई िाघ म्हंटल्या िािाऱ्या देशांपेिा बराच कमी होता ह्या
तुलिात्मक कमी विकास दराची कथकवथत वहंदू विकास दर अशी क
ु चेष्ा क
े ली गेली.
• 21 िूि 1991 रोिी पी व्ही िरवसंहराि यांच्या ििवििािवचत सरकारिे अथिव्यिस्थेतील सुधारिेसाठी
अिेक धोरिात्मक विििय घेतले त्यांिा एकवत्रतरीत्या आवथिक सुधारिा असे संबोधले गेले.
• अथिव्यवस्थांचे प्रकार
भूमी, श्रम,भांडिल ि उद्योिकता ही अथिव्यिस्थेची साधिे आहेत यांच्या मालकी िुसार
अथिव्यिस्थेचे तीि प्रकार क
े ले िातात.
1. भांडिलशाही अथिव्यिस्था
2. समाििादी अथिव्यिस्था
3. वमश्र ि सवमश्र अथिव्यिस्था

37. • नवकासाच्या अथिव्यवस्थे नुसार अथिव्यवस्थेचे प्रकार
1. विकवसत अथिव्यिस्था
2. विकसिशील अथिव्यिस्था
1991 च्या आवथिक सुधारिांची दोि मुख्य उविष्े
1. अथिव्यिस्थेस स्थैयि प्राप्त करूि देिे
• रािकोषीय तूट कमी करिे
• व्यिहार तोलात ि चलि िाढीत स्थैयि विमािि करिे
• संरचिा बदल(LPG)

38. धोरण ि.१ औद्योनगक धोरण
वमवश्रत अथिव्यिस्थेच्या तत्त्वािर पवहले उद्योग धोरि 1948 मध्ये घोवषत करण्यात आले ि याची
पुिरिचिा 1956 मध्ये करण्यात आली त्यामुळे सािििविक िेत्राच्या विस्ताररत भूवमक
े िर अवधक भर देण्यात
आला ि दुतीय पंचिावषिक योििा 1956 ते 1961 धोरिाची पूतिता क
े ली
ज्यािे स्पष्पिे सािििविक आवि खािगी िेत्राचे कायिप्रिालीचे िेत्र विधािररत करण्यात आले
1991 मध्ये औद्योवगक धोरिाची घोषिा क
े ली यामध्ये िागवतक बाँक
े िे मांडलेल्या अटी मान्य करूि
त्यािुसार अंमलबिाििी करण्यात आली
• औद्योवगक परिािा पद्धत बंद करिे
• खािगीकरि ि विगुंतििूक करण्याकडे िाटचाल करिे
• परकीय गुंतििूक ि तंत्रज्ञािाला प्रोत्साहि देिे
• औद्योवगक स्थाविकीकरिाचे धोरि वशवथल करिे
• सािििविक िेत्राचे प्राधान्य कमी करूि खािगी िेत्राला प्राधान्य देिे

39. धोरण ि.२ व्यापार धोरण
व्यापारविषयक प्रथम िे धोरि मांडण्यात आले होते त्या धोरिांमध्ये आयातीिर मोठ्या प्रमािािर भर देण्यात आला
होता पररिामी आयातीमुळे इतर देशांचे देिे िाढले होते ि देशामध्ये चलि विषयक अक्तस्थरता विमािि झाली.
िुक्त अथिव्यवस्था :- यामध्ये व्यापारािरील सरकारची बंधिे कमी करूि खुली अथिव्यिस्था विमािि करिे हे मूळ उविष्
असते
परकीय गुंतििूक तंत्रज्ञाि भारतात आिायची होते
वियाित िाढविण्याकडे भर देिे
किािचे प्रमाि कमी करायचे
अंतगित स्पधाि शिी िाढिायची
अंिलबजावणी
परिािा पद्धती रि क
े ली ििळगाि 85% उद्योग परिािा मुि क
े ले
सािििविक िेत्र कमी क
े ले (सध्या 2)
लघुउद्योगाचे आरिि कमी क
े ले
थेट विदेशी गुंतििूक शंभर टक्क
े क
े ली

40. • धोरण ि.३ चलन नवषयक धोरण
बािारातील पैसा ि पतविवमितीची उपलब्धता, मूल्य आवि उपयोवगतेचे वियंत्रि करूि बािारातील पैसा योग्य
वदशेला िळििे आवि त्यासाठी व्यािदराचे वियमि करिे म्हििे चलि विषयक धोरि वक
ं िा मौविक धोरि होय.
खासगी क्षेत्राला पुढाकार दिला, तसेच सरकारी क्षेत्रात निगुुंतवणुकीची सुरुवात क
े ली. थेट परकीय गुुंतवणूक (FDI), ताुंनत्रक
सहकायय यासाठी िारे खुली क
े ली. परकीय गुुंतवणूक प्रोत्साहि मुंडळ (FIPB) स्थापि क
े ले. थोडक्यात उिारीकरण,
खासगीकरण व जागनतकीकरण (LPG) धोरणाचा निगुल वाजला. स्थस्थरीकरणासाठी प्रयत्ि अथयव्यवस्थेची डगमगती िौका
स्थस्थर करण्यासाठी चलिाचे अवमूल्यि क
े ले, िवीि चलि छपाई थाुंिवली. अत्यावश्यक आयात सोडूि इतर आयात िुंि
क
े ली. जागनतक िँक
े कडूि कजय घेतले. िेशाुंतगयत िचत वाढवण्यासाठी योजिा आणल्या. अशाप्रकारे अथयव्यवस्थेच्या
स्थस्थत्युंतराकडे िमिार वाटचाल सुरू क
े ली
धोरण ि.४ आनथिक धोरण
हे धोरण कर व्यय आणण कजय घेण्याच्या धोरणाशी सुंिुंधधत आहे 1991 पयुंत सरकारिे नवत्तीय तूट आणण सावयजनिक कजय
घेण्यावर भर दिला आहे त्यामुळे 1990च्या िशकाच्या सुरुवातीला आर्थिक असुंतुलि अभूतपूवय उुंचीवर पोहचले त्यावर
आवश्यक आर्थिक धोरण उपाय करण्यात आले प्रथम 1991 च्या मध्यात तेव्हापासूि आर्थिक धोरणामुळे अथयव्यवस्थेच्या
िाजारपेठेतील नवकासात प्रोत्साहि िेण्यात आलेले आहे उिा.कर रचिा आणण कर कायद्यासह िोन्ही सुलभ करण्यासाठी
आजही प्रयत्ि क
े ले जात आहे

41. • धोरण ि.५ भारतीय क
ृ षी धोरण
स्वातंत्र्यािंतर लगेचच भारताला दोि मोठ्या समस्यांिा सामोरे िािे लागले त्यात अन्नधान्य आवि औद्योवगक काच्चा माल याचा
समिेश होतो
A) िमीि सुधारिा:-
1. मध्यस्त प्रिालीचे उन्मुलि
2. भाडेकरू तत्वािर िमीि कासिाऱ्यािा िवमिीचा मालकी हक्क देिे
3. वसंचि िलाशयाचे बांधकाम वितरि व्यिस्था यािर लि क
ें वित क
े ले.
B) ििीि तंत्रज्ञािाचे ििीि शेती धोरि
C)संस्थात्मक पत
D) क
ृ षी वक
ं मत धोरि
E) अन्नसुरिा सािििविक वितरि व्यिस्था (वपडीएस)
F)इिपुट सबवसडी (अिुदाि)
G) वबगर िामि सेिांची तरतूद(विपिि संघटिा स्थापि करिे,वियमि क
े लेल्या बािाराची स्थापिा. स्टोरेि आवि गोदामांच्या सुविधांची
तरतूद.पीक विमा योििा)
H) व्यापार धोरि

42. • धोरण ि.६ राष्टर ीय क
ृ षी धोरण
1990 च्या दशकात क
ृ षी िेत्राशी संबंवधत समस्या लिात घेऊि राष्र ीय क
ृ षी धोरि िुलै 2000 मध्ये घोवषत
करण्यात आले
उविष्ट्ये
1. शेतमालाला िाढीि दर देिे ि शेतकऱ्यांत िाढ करिे
2. देशांतगित बािार पेठे त िाढ(आयात-वियाित)
3. ग्रामीि भागात पायाभूत सुविधांचा विकास करिे
4. तांवत्रकदृष्ट्या वटकाऊ पयाििरि दृष्ट्या आवि आवथिक दृष्ट्या प्रगत हे उविष् साध्य करण्यासाठी एि ए पी
2000 खालील िेत्रांमध्ये वटकाऊ शेतीसाठी उपाय योिले आहेत अन्न आवि पोषि सुरिा तंत्रज्ञाि विवमिती
आवि हस्तांतरि शेतीसाठी प्रोत्साहि शेतीमधील गुंतििूक संस्थात्मक संरचिा आवि िोखीम व्यिस्थापि
शाश्वत विकासाच्या विभागात विवशष् उपाय सुचविले आहेत
• उपाययोििा:-
• बहुपीक ि आंतरपीक द्वारे िोवपंग िाढवििे क
ृ षी ििीकरि आवि सामाविक ििीकरि यांिा प्रमुख आधार
देण्यात येईल. वसंचि, िलोत्पादि, ि
ु लझाड ,पशुपालि, मत्स्यपालि इत्यादीिर प्रमाि िोर देण्यात येईल.

43. धोरण ि.७ औद्योनगक धोरण
1948 चे पवहले औद्योवगक धोरि (वमश्र अथिव्यिस्था)
उविष्े
1. शस्त्र,दारूगोळा,अिुऊिाि,रेल्वे इ. सारखे मूलभूत आवि मोक्याचे उद्योग राज्य राििीवतक एका अवधकारात असतील.
2. दुसऱ्या घाटामध्ये कोळसा,लोखंड, पोलाद,िहािबांधिी, टेवलिोि, िायरलेस उपकरिे,खविितेल इत्यादी महत्त्वाचे
उद्योगांचा समािेश होता
3. वतसऱ्या घाटात ऑटोमोबाईल ,टरॅक्टर,मशीि टू ल्स इत्यादींसह अठरा उद्योगांिा खािगी िेत्रात शासकीय वियमि आवि
देखरेखीखाली परिािगी देण्यात आली.
• ििीि धोरिांिी खालील िेत्रांशी संबंवधत धोरिांच्या बाबतीत पुढाकार घेण्याचा विििय घेतला आहे.
1. औद्योवगक परिािा पद्धत बंद क
े ली
2. खािगीकरि ि विगुंतििूकीकडे िाटचाल
3. परकीय गुंतििूक तंत्रज्ञािाला प्रोत्साहि
4. औद्योवगक स्थाविकीकरिाचे धोरि वशवथल क
े ले
5. सािििविक िेत्राचे प्राधान्य कमी करूि खािगी िेत्राला प्राधान्य वदले.

44. • धोरण ि. ८ आंतरराष्टर ीय व्यापार धोरण
भारतात प्रथम वमश्र अथिव्यिस्थेचा स्वीकार करण्यात आलेला होता संपूिि िगात दोि विभागात विभागले
एक विकवसत िग विकसिशील िग 1950 आवि 1960 च्या दशकात विकवसत देश हळू मुि व्यापार
धोरि आवि चरि पररितििीय ते कडे िळले आंतरराष्र ीय संस्था िसे आय एम एि, िी ए टी टी(टॅरीप्स ि
टरेडििरल एग्रीमेंटेशि) यांिी मुि व्यापार धोरि िाहीर क
े ले भारतािे िूि 1991 पयंत एक प्रवतबंधात्मक
वक
ं िा संरििात्मक व्यापार धोरि अिलंवबले िेव्हा उदारीकरि आस मुि व्यापाराचा पयािय सुरू झाला
भारताचे धोरि अंतगित व्यापारापासूि बाहेरील वदसिाऱ्या व्यापाराकडे िळले त्यािंतर त्यांिी हळू हळू विविध
प्रकारचे विबंध काढू ि टाकले
उविष्ट्ये:-
1. आयात कमी करूि वियाितीिर भर देिे
2. िगाच्या व्यापारात तीि टक्क
े िाटा भारतीय व्यापाराचा करायचा
3. आयत िस्तूंचा पयािय शोधायचा ि आयात कमी करूि वियाितीला प्रोत्साहि द्यायचे

45. • धोरण ि.९ नवननिय दर व्यवस्थापन धोरण
• मुदत विविमय दर:- एक क्तस्थर विविमय दर हा एक विविमय दर आहे िो अक्तस्थरता करत िाही वक
ं िा
आधीची रक्कम काही काळािंतर बदलत िाही परकीय चलिात बािारामध्ये सरकार वक
ं िा मध्यिती
आवथिक प्रावधकरि हस्तिेप करतात िेिेकरूि विविमय दर विवित दरािे विवित क
े ले िातील चलि ज्या
दरािे क्तस्थर आहे त्यास समतुल्य असे म्हितात.
• लिवचक विविमय दर :- लिवचक वक
ं िा फ्लोवटंग एक्सचेंि दरात विविमय दर आंतरराष्र ीय परकी चलि
बािारातील प्रभाि िुसार बदलू शकतात त्यामुळे सरकार हस्तिेप करीत िाही त्याऐवजििी विविमय दर
विधािररत करिारे बािारपेठ ही आहे बािारातील शिींमध्ये बदल क
े ल्याच्या पररिामी परस्पर विविमय
दरांमध्ये स्वयंचवलत चढ उतार स्वतंत्रपिे अक्तस्थर विविमय दरािुसार आहे बीओपी (बॅलन्स ऑि पेमेंट)
खात्यात तूट म्हििे िागवतक बािारपेठे तील देशांतगित चलिाचा पुरिठा िादा पुरिठा आपोआप विविमय
दर कमी होईल आवि बीओपी वशल्लक पुिसंवचत क
े ले िाईल.

46. • धोरण ि.१० एक्झीि धोरण(१९९७-२००२)
• उविष्े:-
1. िास्तीत िास्त लाभ वमळिण्याच्या दृवष्कोिा सह भारताच्या संिमिािा िागवतक स्तरािर अग्रगण्य,
सशि अथिव्यिस्थेमध्ये िलद रूपांतररत करिे हा प्राथवमक उिेश आहे.
2. िलद आवथिक िाढीला चालिा देिे िी दीघि काळामध्ये वटक
ू ि राहू शकते घरगुती उत्पादिात िाढ
करण्यासाठी आिश्यक कच्चामाल मध्यमिगीय सामान्य घटक आवि कमोवडटी आवि क
ॅ वपटल गुड्स
मध्ये प्रिेश देिे शक्य आहे
3. िागवतक बािारपेठ स्पधाित्मकता सुधारण्यासाठी भारतीय शेती, उद्योग आवि सेिांची तांवत्रक ताकद,
कायििमता िाढवििे तसेच भारतीय उत्पादिांिा आंतरराष्र ीय दिाि चे दिेदार मािक
े प्राप्त करूि देिे
4. ग्राहकांिा दिेदार उत्पादिासह स्वीकायि दरािे देिे हे आहे 31 माचि 2002 रोिी विओ आय िे एक
ििीि पाच िषािची एक्तझझट पॉवलसी घोवषत क
े ली िागवतक वियाितीच्या 1% समभागाची मयािदा
गाठण्यासाठी 2007 पयंत 80 अब्ज िावषिक वियाितीचे उविष् साध्य करण्यासाठी संख्यात्मक विबंध रि
क
े ले गेले आहेत आवि क
ृ षी वियाित आवि विशेष आवथिक िेत्रांिा देण्यात येिाऱ्या विविध सिलती देण्यात
आल्या आहे

47. • आनथिक सिावेषन:- आवथिक समन्वेषि करण्यासाठी भारतीय वियोििाच्या योििा आवि धोरिे राबविली
क
े ली आहेत त्यांचे िगीकरि िेगळे गटांमध्ये करण्यात आले आहे
• दाररद्र्य विमूिलि ि रोिगारासाठी योिलेल्या योििा
1. महात्मा गांधी राष्र ीय ग्रामीि रोिगार हमी योििा(२००५)
2. िेहरू रोिगार योििा(१९७९)
3. रोिगार विवमिती योििा(२००८)
4. पंतप्रधाि रोिगार योििा(१९८५)
5. ििाहर ग्रामसमृद्धी योििा(१९९९)
6. आश्र्िावसत मिुरी योििा(१९९३)
• राष्र ीय ग्रामीि िीिन्नोन्नती अवभयाि(२०११)
1. एकाक्तत्मक ग्रामीि विकास कायििम
2. स्वयं रोिगारासाठी ग्रामीि तरुिांचे प्रवशिि
3. राष्र ीय शहरी ि िीिन्नोन्नती अवभयाि

48. सारांश
• भारतीय अथिव्यिस्थाही संवमश्र स्वरूपाचे अथिव्यिस्था होती या अथिव्यिस्थेमधील सामाविकरिाचे तत्व
बरेच व्यिसाय अिलंवबले होते परंतु िागवतक स्पधेच्या तुलिेत भारताचा विकास दर हा खूप कमी होता
त्यामुळे 1991 च्या आवथिक संकटाला सामोरे िाण्याची िेळ आली त्यामुळे 1991 मध्ये आवथिक धोरिात
मोठ्या प्रमािािर बदल करण्यात आले त्यामध्ये खािगीकरि,उदारीकरि ि िागवतकीकरि या धोरिाचा
स्वीकार करण्यात आला ि या अिुषंगािे अिुिेत्र ि रेल्वे ही दोि िेत्रे सोडल्यास सिि िेत्राचे खािगीकरि
करण्यात आलेले आहे यामुळे भारतीय अथिव्यिस्था बळकट होण्यास मदत झाली आहे.
धन्यवाद…