Social Policy In India
Dr. Manisha Prakash Shukla
Associate Professor
MVP’s College of Social Work, Nashik

उप विषय ÷ सामाजिक धोरणांचे दृष्टीकोन
स्पष्ट करून सामाजिक धोरण विश्लेषणाबाबत
सविस्तर माविती.

प्रस्तावना ÷
बदलत्या जागतिक आर्थिक, सामजजक,आणि राजकीय पररजथथिीमुळे
सार्िजनिक प्रशासिाच
ं कायिस्वरुप िस
ं च त्याचे महत्त्वही बदलल
ं
आहे.कल्यािकारी राज्यापासुि िे कायाकारी राज्यापयंिच्या या प्रर्ासाि एक
महत्वाच्या अभ्यास क्षेत्राचा उगम झाला आणि िे म्हिजे सामाजजक धोरि
होय.

सामजिक धोरणांचा ऐततिाजसक आढािा
1946 ला भारि स्वि
ं त्र झाला 1950 ला गिराज्यां झाला .लोकशाही व्यशथथेर्र समाज रचिा असायला
हर्ी त्यािुसार स्वाि
ं त्र्य,न्याय,ब
ं धुिा,अख
ं डिा या ित्वाचा जस्वकार क
े ला.यािुसार राज्यांिी 1951 ला
सर्िप्रथम प
ं चर्ार्षिक योजिा ियार करण्याि आली.
व्याख्या-
िािज िेरी-
• धोरि म्हिजे व्यर्थथापिािे जस्वकारलेल
ं आणि अिुसरलेला प्रत्यक्ष क
ृ िी
करण्याचा शानिक लेखी मागिदशिक ित्व होय.
•
विमोक-
प्राप्त पररजथथिीमध्ये बरोबर उत्तम ररत्या नियोजि करण्यासाठी आदशिर्ि ियार क
े लेली
एक चौकट म्हिजे धोरि होय.

संकल्पना
•
धोरण-
• धोरि या स
ं ज्ञेचा अथि कायद्याची अ
ं मलबजार्िी करूि क
े लेले नियम म्हिजे धोरि होय .
•
सामजिक धोरण
•
लोक कल्यािाचाहेिु डोळ्यासमोर ठे र्ूि सुचिा र् िरिूदी अपेक्षा उपायांचा समार्ेश
म्हिजे सामाजजक धोरि होय.सामजजक धोरि हे राष्ट्रची प्रगिी दशिर्िे .

सामजिक धोरणाचे दृष्टीकोन
•
अ) एकातिक दृष्टीकोन
•
• एकातिक दृष्टीकोि म्हिजे नर्नर्ध नर्चार दृष्टीकोि र् सेर्ांचा एकनत्रि र्ापर एकातिक दृष्टीकोि
समाजशास्त्र र्ापरला जािो.नर्नर्ध घटकांच्या प्रगिीसाठी र्ेगर्ेगळ्या मागाचा एकनत्रि उपयोग करूि
एकिर सामाजीकरि करण्याि येिे.नर्नर्ध घटकांिा न्याय नदला नदला जािो.
•
क्षेत्रीय दृष्टीकोन -
•
क्षेत्रीय धोरि निर्मििी प्रनिया करि आसिािा क्षेत्रीय अ
ं दाजािुसार नियोजि क
े ले जािे.एका नर्जशष्ट
क्षेत्रािपुरिे मयानदि नियोजि करिे क्षेत्रीय दृष्टीकोि नियोजि आणि नर्कासाचा नर्चार
• उदा.शैक्षणिक धोरि.

क) सिजसमािेशक दृष्टीकोन
सर्िसमार्ेशक दृष्टीकोि म्हिजे एखाद्ये धोरि ियार करण्यासाठी प्रत्येकाचा
नर्चार करूि क
े लेले धोरि हे सर्िसमार्ेशक धोरि असिे.याि लल
ं ग
,जशक्षि,स्तर,र
ं ग,र्िि, जाि ,आर्थिक जथथिी यांचा नर्चार क
े ला जािो.

सामजिक विश्लेषणाचे मुद्दे
1. मानहिीचे नर्श्लेषि
2. ध्येयाचे नर्श्लेषि
3. क
ृ िीचे नर्श्लेषि
4. सकारािक धोरि नर्श्लेषि
1. सामाजजक धोरि अ
ं मलबजार्िी
नर्श्लेषि
2. मुल्यमापि नर्श्लेषि
3. इिर सहस
ं ब
ं ध नर्श्लेषि

समारोप
आशा प्रकारे सामाजजक धोरिाचे दृष्टीकोि - एकातिक धोरिाचे दृष्टीकोि
,क्षेत्रीय दृष्टीकोि ,सर्ि समार्ेशक यांचा अभ्यास
क
े ला.क
ृ िी,उनिष्ट,अ
ं मलबजार्िी,दृष्टीकोि,मानहिी यांचे उदाहरि सहीि नर्र्ेचि
क
े ले.धोरि निर्मििी ही बाब कीिी महत्वपूिि बाब आहे हे ह्या नर्र्ेचिार्रूि समजिे.

स
ं दर्ज
•
सार्िजनिक धोरि जशर्ाजी नर्द्यानपठ ,कोल्हापूर
•
https//www.scincedirect
•
Yutub.be
•

विषयाचे नाि: सामाविक धोरणाची संकल्पना स्पष्ट करून सामाविक धोरण ि
सामाविक विकास सहसबंध स्पष्ट करा.

प्रस्तािना
◼ भारतातील लोकसंख्या व सामाजिक जथिजत बघता समािाचा जवकास साधण्यासाठी जियोििबद्ध अशी रचिा व योििा आखणे ही
महत्वाचे आहे, त्यासाठी सामाजिक जवकासाचे जिर्देशांक तपासूि त्या आधारे जवजवध सामाजिक धोरणे राबवूि त्याची अंमलबिावणी
करूि समािाचा जवकास साधिे हे महत्वाचे ठरते. त्यामुळे समािाचा त्याचबरोबर र्देशाचा जवकास होण्यासाठी योग्य ती जर्दशा
जमळते व र्देश हा सवाांगीण जवकासाच्या जर्दशेिे चालू लागतो.
समािातील जवखुरलेल्या घटकांचा त्याचबरोबर र्दुबबल घटकांचा जवकास होण्यासाठी काही जिजित जियमावली असावी यासाठी
घटकांच्या आवश्यकते प्रमाणे जवजवध धोरणांची जिजमबती करण्यात आली. धोरणाच्या माध्यमातूि जवकासाला चालिा जमळते त्यामुळे
जवकासाची धोरणे ही मागबर्दशबक ठरतात. धोरण हे मागबर्दशबक तत्वाप्रमाणे साहाय्यक ठरते. लोकांच्या समथया वर योग्य त्या उपाययोििा
सुचजवल्या िातात यासाठी धोरणांचा वापर कसा होतो जिजमबती कशी होते व सामाजिक धोरणे राबवूि समािाचा जवकास कसा साधला
िातो यादृष्टीिे अभ्यास करणे महत्त्वपूणब ठरले.

सामाविक धोरणाची व्याख्या
◼ समािाचा आजिबक ,सामाजिक, सांथक
ृ जतक, शैक्षजणक, आरोग्य, िीविमाि व रािकीय असा सवाबगीण
जवकास होण्यासाठी िी जियमावली तयार क
े ली िाते सामाजिक धोरण म्हणतात.
◼ प्राप्त पररजथिती बरोबर उत्तमररत्या जियोिि करण्यासाठी आर्दशबवल तयार क
े लेली एक चौकट म्हणिे धोरण
होय. धोरणामध्ये प्राप्त पररजथितीतील साधि गरिा समथया ह अभ्यास पूणब जवचार करूि लोककल्याण हेतु
यासमोर ठेवूि सूचिा (तरतुर्दी अपेक्षा उपायोििा इत्यार्दीचा समावेश क
े लेला असतो. मोठ् या सामाजिक
समूहाशी संबंजधत धोरणे असतात. उर्दाहरणािब शैक्षजणक धोरण,

सामाविक विकास संकल्पना
✔ सकारात्मक सामाविक बदल वक
ं िा पररिततन म्हणिे सामाविक विकास होय.
समािातील सकारात्मक सामाजिक बर्दल हे सामाजिक जवकासामध्ये अजभप्रेत आहे. सामाजिक जवकास
ही जिरंतर चालणारी पजिया आहे. सामाजिक जवकास पूवी जिजटश काळामध्ये जमशिी लोकांच्या माध्यमातूि
थवइच्छेिे लोकािा मर्दत त्यांच्या जवकासासाठी प्रयत्ि करणे त्यांच्या माध्यमातूि एि िी ओ ही संकल्पिा
अजथतत्वात आली.
त्यािंतर थवातंत्र्यािंतर राज्यघटिेच्या माध्यमातूि कायर्दा अजथतत्वात आला व समािामध्ये शांतता
सुव्यवथिा जटकजवण्यासाठी कायद्याचा उपयोग क
े ला. त्याप्रमाणे जवजवध धोरणांची जिजमबती क
े ली गेली तसेच िात
आहे. जवजवध योििा कायबक्रम राबजवले िात आहेत या र्दुबबल घटकांसाठी जशक्षण वथतीगृह जशष्यवृत्ती आरक्षणाची
तरतूर्द क
े ली ि प्रत्येक घटकांचा सामाजिक आजिबक शैक्षजणक रािकीय जवकास या प्रयत्ि क
े ले िाऊ लागले.

सामाविक विकासाचे वनदेशांक
∙ वशक्षण विषयक वनदेशांक :
र्देशातील शैक्षजणक थतर र्दशबजवण्यासाठी साक्षरता र्दर जवशेषतः मजहलांची साक्षरता जवजवध वयोगटातील शाळकरी मुलांचे थिूल व
जिव्वळ पटसंख्या प्रमाण शाळा गळतीचे प्रमाण जवद्यािी जशक्षक प्रमाण यासारखे सूचक वापरले िातात.
∙ आरोग्य विषयक वनदेशांक
र्दीघब िीविकाल र्दशबजवण्याच्या जिर्देशांकामध्ये पुढील बाबी सांगता येतील िसे िन्माच्या वेळचे अभबक मृत्युर्दर बालमृत्यू
मातामृत्यू र्दर थवच्छतेची जथिती इत्यार्दी.
∙ लोकसंख्येच्या िाढीचा दर
आजिबक जवकास व लोकसंख्येच्या वाढीचा र्दर यात िवळचा संबंध असतो लोकसंख्येच्या वाढीचा र्दर िन्मर्दर मृत्युर्दर ििंर्दर
यासारख्या र्दरांवर ठरत असतो.
∙ वलंग विषयक विकास वनदेशांक
जवकासाचा थतर पररगजणत करण्यासाठी जलंग जवषयक जवकास सुचक वापरले िातात. उर्दा िेंिर असमािता जिर्देशांक होय.
∙ दाररद्र्याचे वनदेशांक
जिर्देशांक काढूि सुद्धा र्दाररद्र्य मोिता येते यासाठी खालील जिर्देशांकांचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे.

सामाविक धोरण ि सामाविक विकासातील सहसंबंध-
❑ सामाविक धोरणे ही समािातील समस्या शोधून ती सोडिण्यासाठी वनयोिन बद्ध असा कायतक्रम करून राबविली िातात.
तसेच ही धोरणे समािाच्या सिाांगीण विकासासाठी बनिली िातात ि ती अंमलात आणून समािाचा विकास हा साधला िातो
◼ सामाविक विकासासाठी धोरणाची गरि
◼ सामाविक धोरण विकासातला समान धागा
◼ सामाविक धोरणातून कायद्याची वनवमतती
◼ सामाविक धोरणामुळे सामाविक बदलांना गती वमळते.
◼ सामाविक धोरण मवहलांना सक्षम बनिते
◼ सामाविक धोरणातून शैक्षवणक दिात उंचािला िातो.
◼ सामाविक धोरणातून रोिगार उपलब्ध क
े ले िातात.
◼ सामाविक धोरणातून शारीररक ि मानवसक स्िास््य सुधारते.
◼ सामाविक धोरणाच्या माध्यमातून क्रीडा स्पधेला िाि वमळतो ि शारीररक िाढ होते.
◼ सामाविक धोरणातून विकासाकडे िाटचाल होते.
◼ भौवतक ि आवथतक विकास

सामाविक विकासाचे वनदेशांक विश्लेषण
1. वशक्षण विषयक वनदेशांक र्देशातील शैक्षजणक थतर र्दशबजवण्यासाठी साक्षरता र्दर
जवशेषतः मजहलांची साक्षरता जवजवध वयोगटातील शाळकरी मुलांचे
थिूल व जिव्वळ पटसंख्या प्रमाण शाळा गळतीचे प्रमाण जवद्यािी
जशक्षक प्रमाण यासारखे सूचक वापरले िातात.
हे सवब समािावर पररणाम करणारे घटक आहेत या
जिर्देशकांचा वापर करूि धोरणांची जिजमबती क
े ली िाते व समािात
धोरणे राबवूि जतची अमलबिावणी क
े ली िाते व त्याचा आपोआपच
समािाच्या जवकासावर पररणाम होतो .
1. आरोग्य विषयक वनदेशांक र्दीघब िीविकाल र्दशबजवण्याच्या जिर्देशांकामध्ये पुढील बाबी सांगता
येतील िसे िन्माच्या वेळचे अभबक मृत्युर्दर बालमृत्यू मातामृत्यू र्दर
थवच्छतेची जथिती इत्यार्दी
1. लोकसंख्येच्या िाढीचा दर आजिबक जवकास व लोकसंख्येच्या वाढीचा र्दर यात िवळचा
संबंध असतो लोकसंख्येच्या वाढीचा र्दर िन्मर्दर मृत्युर्दर ििंर्दर
यासारख्या र्दरांवर ठरत असतो.

सारांश
◼ सामाजिक धोरण व सामाजिक जवकास या र्दोन्ही पण गोष्टी एकाच वेळी साध्य होतात कारण सामाजिक
धोरणे ही समािातील समथया ओळखूि तयार झालेली असतात समािातील मूलभूत समथया बरोबर इतर
समथया सोिवण्यासाठी सामाजिक धोरणे राबजवणे महत्वाचे ठरते व सामाजिक धोरणे कायर्दा
बिजवण्यासाठी र्देखील महत्वाची ठरतात. सामाजिक धोरणांच्या सहाय्यािे िवीि बर्दल क
े ले िातात.
सामाजिक धोरणामुळे जवकास शक्य होतो, सामाजिक धोरणाच्या सहाय्यािे िवीि यंत्रणा उभारल्या िातात
त्यातूि इन्राथटक्चर तयार क
े ले िातात. तसेच जवजवध कायद्यांची जिजमबती क
े ली िाते लोकांचे िीविमाि
उंचावणे, त्यांिा सेवा पुरजवणे है सर्दर यंत्रणांच्या साहाय्यािे क
े ले िाते. यातूि जवकासाला चालिा जमळते व
सामाजिक धोरणातूि िवीि सुधारणा होऊ लागतात.

विषय : G11 भारतातील सामाविक धोरण
प्रेझेंटेशन टॉविक: भारतीय राज्यघटनेतील, मानिी
हक्ाांच्या िाहीरनाम्यातील मूल्य आवण तत्ाांचा
सामाविक धोरणाच्या दृविकोनातून सांदरभभ स्पि करा

• सामाजिक धोरण हे एका जनजित कालावधीत आजथिक आजण
सांस्क
ृ जतक िीवन पररस्थथती बदलण्यासाठी आजण जनयम
करण्यासाठी राष्ट्रीय स्तरावर घेतलेल्या मोिमापांचा एक संच आहे
• लाॅबर
सामाजिक धोरण

• साविभौमत्व
• समािवादी
• धमिजनरपेक्ष
भारतीय राज्यघटनेतील, मानवी हक्ांच्या िाहीरनाम्यातील
सामाजिक धोरणाच्या दृजष्ट्कोनातून मूल्य आजण तत्व

• लोकशाही
• गणराज्य
• न्याय

• स्वातंत्र्य
• समता
• बंधुता

• व्यक्तीची प्रजतष्ठा
• जवजवधतेत एकता

• तत्वे
• समािवादी तत्वे
1. सामाविक आवथभक आवण रािनैवतक न्याय
2. सिभ नागररकाांना उििीविक
े चे िुरेशी साधन आहे
3. सिभ कामगाराांना उििीविक
े साठी आिश्यक मोबदरला

• गांधीवादी तत्व
1. ग्रामिांचायतीचे सांघटन करणे
2. सहकारी सांस्था स्वेच्छे ने स्थािन करणे
3. दरुबभल घटकाांच्या शैक्षवणक ि आवथभक वहताला चालला

• उदारमतवादी बुस्िवादी तत्वे
1. सांिूणभ दरेशात समान नागरी कायदरा
2. ियाची 6 िषभ िूणभ होईियंत सिभ बालकाांचे सांगोिन आवण
वशक्षण याांची व्यिस्था
3. ियाभिरण सुधारणे ि त्ाांचे सांरक्षण करणे

• नवीन मागिदशिक तत्वे
1. बालकाच्या वनरोगी विकासासाठी सांधी
2. समान न्यायाला चालना दरेणे आवण गररबाांना वनशुल्क
कायदरेशीर मदरत

विषय : भारतातील सामाविक आवण
आवथभक वनयोिनाच्या प्रवियेबाबत
सांविस्तर वलहा.

प्रस्तावना
• वनयोिनाची प्रविया अखांडिणे चालू असते. प्रशासकीय आवण व्यिस्थािनाच्या प्रवियेत ज्या
विविध गोिीांना महत्त्वाचे स्थान प्राप्त झाले आहेत. त्ािैकी वनयोिन ही अत्ांत महत्त्वाची गोि आहे.
• कोणतेही कायभ करायचे असेल तर ते प्रशासकीय असो की दरैनांवदरन िीिनातील व्यक्तिगत कायभ.
त्ा सिभ गोिीसाठी वनयोिन हे अत्ांत महत्त्विूणभ आहे.
• अविकवसत दरेशाांच्या विकासाच्या प्रवियेत तर वनयोिनाचे महत्त्व विशेष असते.
• साधनसामग्रीच्या कमी ि मयाभवदरत कालािधीत विकास साध्य करायचा असेल तर अविकवसत
दरेशाला वनयोिनाचा विचार करण्यावशिाय ियाभय नाही.

जनयोिन व्याख्या
1] जमलेथ
सुवनक्तच्छत ध्येय साध्य करण्यासाठी िूणभ विचाराांनी वनिडलेली आवण विकवसत क
े लेली कायभ
प्रणालीची प्रविया म्हणिे 'वनयोिना' होय.
भारतातील जनयोिन
• वनयोिनाचा मागभ सिभप्रथम रवशयाने अनुसरला.रावशयात 1927ला वनयोिनास सुरुिात झाली.
• भारतीय रािर ीय सभेने सन 1938 मध्ये रािर ीय वनयोिन सवमतीची नेमणूक क
े ली.

जनयोिनाची उजिष्ट्े
✓समािातील सिभ व्यिीांना विकासाची समान सांधी वमळिून दरेणे.
✓िैयक्तिक आवण सामाविक विकास घडिून आणणे.
✓शक्य वततक्या अल्पािधीत शक्य वततक्या िलदर गतीने आवथभक विकास घडिून आणणे.
प्रादेजशक जनयोिन राष्ट्रीय जनयोिन
वनयोिनाचे प्रकार

आजथिक जनयोिन
व्याख्या
प्रो. रॉवबन्सच्या मते
दरेशाचे कल्याणकारी राज्याचे उविि साध्य करण्याचे
एक साधन म्हणिे आवथभक वनयोिन होय

आजथिक जनयोिनाची वैजशष्ट्ये
•आवथभक वनयोिनाच्या अांमलबिािणीसाठी एक विवशि यांत्रणा वनमाभण क
े ली िाते. •सांिूणभ
अथभव्यिस्थेच्या दरीघभकालीन विकासासाठी काही आवथभक प्रश्ाांना प्राधान्यिम वदरला िातो.
•आवथभक वनयोिनासाठी एक विवशि कालखांड वनवित क
े ला िातो.
•आवथभक वनयोिनात उविि वनवित करून लक्ष्ये वनवित क
े ली िातात.
•वनयोिनात सामाविकदृष्ट्या िबाबदरार सत्तेची महत्त्विूणभ भूवमका असते.
•वनयोिनात वििेकशीलतेने आवथभक वनणभय घेतले िातात.
•आवथभक वनयोिन ही सतत चालणारी प्रविया आहे.

• भारतातील आजथिक जनयोिनाचा इजतहास
✓1934 विश्वेश्वरैय्या योिना
विक्ी योिना
✓1938 कााँग्रेस योिना
✓1944 मुांबई योिना
गाांधी योिना
✓1945 िनता योिना
✓1950 सिोदरय योिना

आजथिक जनयोिनाची गरि
✓सांसाधनाांचा ियाभप्त िािर
✓आवथभक विषमता कमी करण्यासाठी
✓समािकल्याणासाठी
✓शोषण थाांबविण्यासाठी
✓सामाविक सुरवक्षततेसाठी
✓अथभव्यिस्थेला योग्य वदरशा दरेण्यासाठी

आजथिक जनयोिनाची उजिष्ट्ये
(अ) आजथिक उजदष्ट्े
• आवथभक विकास
• दररडोई आवण रािर ीय उत्पन्नात िाढ
• अथभव्यिस्थेची िुनउभभारणी
• औद्योवगकीकरण करणे
• रोिगार सांधी वनमाभण करने
• सांसाधनाचा कायभक्षमतेने िािर
• आवथभक विषमता कमी करणे

(ब) रािकीय उजदष्ट्े
•दरेशाचे सांरक्षण करणे
•आांतररािर ीय सीमेिर शाांतता ठे िणे
•कल्याणकारी राज्याची वनवमभती करणे
•आांतररािर ीय स्तरािर सहकायभ िाढविणे

सामाविक वनयोिन
• व्याख्या
सामाविक सांस्था आवण विकासाची विवभन्न साधने याांच्या भविष्यातील तरतुदरीांचा आलेख वक
ां िा
आराखडा समािउन्नतीसाठी, समािवहत लक्षात घेऊन आराखड्यातील तरतुदरीांची विवशि उवििे
ठरविली िातात. यालाच सामविक वनयोिन असे म्हणतात.
सामाजिक जनयोिन संकल्पना
✓समािाच्या आवण व्यािक अथाभने रािर ाच्या गरिाांच्या िूतीसाठी सामाविक वनयोिनासा उििम
अिररहायभ ठरतो. त्ासाठी आराखड़ा तयार करणे, वदरशा वनवित करणे थोडक्यात योिना आखणे
महत्त्वाचे असते.

✓ सामाविक वनयोिनाच्या कायभिमाला दरुसऱ्या िागवतक महायुद्धानांतर विशेष महत्त्व प्राप्त झाले.
✓विकासासाठी आिश्यक असणाऱ्या िायाभूत सोयी विशेषतः िररिहन,िाणी, वनिास,िीि
िैगैरेंच्या वनयोिनाला अद्यावि िूणभत् प्राप्त झालेले आढळत नाही. या वनयोिनासाठी िनगणनेच्या
अहिालचा आवण त्ातील लोकसांख्येच्या आकडेिारीचा उियोग होतो. तसेच विवशि प्रश्ािर
सिेक्षण करून वमळिलेल्या मावहतीचा उियोग त्ा प्रश्ािर नव्याने विचार करण्यासाठी होतो.
✓ सामाविक वनयोिनाची आखणी करण्यािूिी सत् घटनाांचा िद्धतशीर शोध लािणे, हा
महत्त्वाचा भाग ठरतो. स्वतांत्र वनणभय आवण धोरण,आखणी आवण त्ामागील हेतू याांच्या मध्ये योग्य
तो समतोल राखण्याचा विचार त्ाांना करािा लागतो, तरच सामाविक वनयोिन यशस्वी ठरण्याची
शक्यता असते.

• साराांश
प्रत्ेक युगात वनयिनाला वक
ां िा योिनेला महत्त्व वदरले गेले आहे. राज्याच्या निीन सांकल्पनेच्या
सांदरभाभत वनयोिनाचे महत्त्व वकत्ेक िटीने िाढले आहे. वनयोिनाचा सांबांध भविष्यकाळाची गरि
आहे.शासनाने कोणतेही धोरण ठरिल्यानांतर त्ाची अांमलबिािणी करण्यासाठी आवथभक ि
सामाविक वनयोिनाची आिश्यकता असते.धोरणाच्या अांमलबिािणीत वनयोिनाचा िार मोठा
कायभभाग असतो.आवथभक ि सामाविक वनयोिन ही भािी कायभिाहीची तयारी असते.वनयोिनही
एक हेतुिूिभक बुक्तद्धवनष्ठ प्रविया आहे.सिभव्यािी सिभ गामी ि साांवघक प्रविया आहे. प्रशासकीय
उविि ि ती साध्य करण्यासाठी उियोगी िडणाऱ्या साधनाांची आखणी म्हणिे वनयोिन होय.

• संदभि सूची
1) वबरािदरार शैला (डॉ), वबरािदरार विश्विीत (प्रा.) भारतीय अथभव्यिस्था,अथिभ
िक्तिक
े शन्स,धुळे .
2) दरेसले वकरण (डॉ)- अथभशास्त्र - १, दरीिस्तांभ प्रकाशन िळगाि.
3) ढमढेरे. एस. व्ही (डॉ), मगरे, एस. क
े (डॉ) - (2015), आवथभक विकास आवण वनयोिन,
डायमांड िक्तिक
े शन्स, िुणे.