Madde ve Özellikleri -2

1. ÜN‹TE I
MADDE VE ÖZELL‹KLER‹
1.1. Madde
1.2. Maddelerin Hacmi
a. Kat› ve S›v› Maddelerin Hacimlerinin Ölçülmesi
1. Geometrik Biçimli Cisimlerin Hacimlerinin Ölçülmesi
2. Düzgün Olmayan Cisimlerin Hacimlerinin Ölçülmesi
3. S›v›lar›n Hacimlerinin Ölçülmesi
b. Gazlar›n Hacimlerinin Ölçülmesi
c. Madde Miktarlar›n›n Karfl›laflt›r›lmas›nda Hacmin Güvenilirli¤i
1.3. Kütle ve A¤›rl›k
a. Kütlenin Ölçülmesi
b. Kütlenin Korunumu
c. A¤›rl›¤›n Ölçülmesi
1.4. Öz Kütle
a. Kat›lar›n Öz Kütlesinin Ölçülmesi
b. S›v›lar›n Öz Kütlesinin Ölçülmesi
c. Gazlar›n Öz Kütlesinin Ölçülmesi
1.5. Maddelerin Esnekli¤i
a. Kat›lar›n Esnekli¤i
b. S›v›lar›n Esnekli¤i
c. Gazlar›n Esnekli¤i
1.6. Madde ve Is›
a. Is› ve S›cakl›k
b. Is› Miktar› ve Ölçülmesi
c. Erime ve Donma
d. Buharlaflma, Kaynama ve Süblimleflme
e. Genleflme ve S›k›flt›r›labilirlik
1. Kat›larda Genleflme
2. S›v›larda Genleflme
3. Gazlarda Genleflme

2. F‹Z‹K 1
☞ ☞
BU ÜN‹TEN‹N AMAÇLARI
Bu üniteyi çal›flt›¤›n›zda;
• Maddeyi görünen ya da hissedilen özellikleri ile tan›yabilecek,
• Maddenin hacmini, kütlesini ve a¤›rl›¤›n› kavrayabilecek ve ölçebilecek,
• Öz kütleyi tan›mlayabilecek,
• Esnekli¤i ölçebilecek,
• Is›n›n maddenin fiziksel özellikleri üzerindeki etkilerini kavrayabilecek,
• Bilimsel sonuçlara varmada gözlem ve deneyin önemini anlayabilecek,
• Araflt›rma ve deney sonuçlar›n› yorumlayabilecek,
• Madde ve özellikleriyle ilgili bilgilerinizi gelifltirebileceksiniz.
✍ ✍
BU ÜN‹TEY‹ NASIL ÇALIfiMALIYIZ?
• Kitab›n›zdan ilgili konuyu okuyunuz.
• Kavramlar› aç›k ve net olarak ö¤reniniz.
• Kitab›n›zdaki çözülmüfl örnekleri dikkatlice inceleyiniz.
• Kendi olanaklar›n›zla yapabilece¤iniz deneyleri yapmaya çal›fl›n›z. Buldu¤unuz
sonuçlar› kitab›n›zdaki bilgilere dayanarak de¤erlendiriniz.
• Konu sonunda yer alan sorular› çözerek kendinizi s›nay›n›z.
2

3. F‹Z‹K 1
1.1. MADDE
Çevremizdeki su, tafl, a¤aç, toprak birer maddedir. Hatta mikroskopla görebilece¤imiz
mikroplar, bakteriler, virüsler de birer maddedir.
Kütlesi ve hacmi olan herfley maddedir.
Günlük yaflant›m›zda birçok madde kullan›m amac›m›za uygun olarak flekillendirilir.
Kat› maddenin flekil verilmifl hâline cisim denir.
Örne¤in; alt›n bir madde, alt›n küpe bir cisimdir (Resim 1.1).
Resim 1.1 : Alt›n ve alt›n küpe
Do¤ada çok çeflitli maddeler bulunur. Maddeleri tek tek incelemek zordur. Bu nedenle
maddeler s›n›fland›r›larak incelenir. Maddeler en kolay fiziksel hâllerine göre
s›n›fland›r›l›r.
➯ Maddeler kat›, s›v› ve gaz olmak üzere üç fiziksel hâlde bulunurlar.
3

4. F‹Z‹K 1
Resim 1.2 : Kat›, s›v› ve gaz maddeler
Maddenin bir de plâzma hâli vard›r. Bu hâl çok yüksek s›cakl›klarda görülür.
Maddenin kat›, s›v› ve gaz hâlleri de¤iflebilir. Ayn› madde farkl› fiziksel hâllerde bulu-
nabilir.
Resim 1.3 : Suyun üç hâli
Maddenin Özellikleri
Maddenin gözlenebilen özelliklerine fiziksel özellikleri denir.
Fiziksel özelliklerin ço¤u maddenin d›fl görünüflü ile ilgilidir. fiekli, rengi, kokusu, fizik-
sel hâli, esnekli¤i, öz kütlesi, genleflmesi maddenin fiziksel özelliklerindendir.
Maddenin yap›s› ile ilgili özelliklere kimyasal özellikler denir.
4

5. F‹Z‹K 1
Yan›c›l›k, havadan, asit ve bazlardan etkilenip etkilenmeme kimyasal özelliklerdendir.
Maddenin Ortak Özellikleri
Bütün maddelerin sahip oldu¤u temel özelliklere ortak özellikler denir.
Kütle ve hacim bu ortak özelliklerdendir.
Maddenin Ay›rt Edici Özellikleri
Bir maddeyi baflka maddelerden ay›rt etmeye yarayan özelliklere ay›rt edici özel-
likler denir.
Öz kütle, esneklik, genleflme, erime ve donma s›cakl›¤›, kaynama ve yo¤unlaflma
s›cakl›¤› ay›rt edici özelliklerdendir.
1.2. MADDELER‹N HACM‹
Kaleminizi koydu¤unuz kalem kutusuna, kitab›n›z› s›¤d›rabilir misiniz? Neden?
? Bir fil ile bir kar›ncan›n kaplad›¤› yer ayn› m›d›r? Neden?
Bir maddenin uzayda kaplad›¤› yere o maddenin hacmi denir.
Her maddenin kaplad›¤› yer farkl›d›r.
Hacim V ile gösterilir. Uluslar aras› birim sisteminde (SI) hacim birimi metre küptür
(m3). S›kça kullan›lan hacim birimlerinden birisi de litredir. Litre L ile gösterilir.
1 L = 1 dm3
Metre küpün ast ve üst katlar› Çizelge 1.1’de gösterilmifltir.
Üst Katlar› Ast katlar›
Kilometre küp (km3) Desimetre küp (dm3)
Hektometre küp (hm3) Metre küp (m3) Santimetre küp (cm3)
Dekametre küp (dam3) Milimetre küp (mm3)
Çizelge 1. 1 : Metre küpün ast ve üst katlar›
5

6. F‹Z‹K 1
a) Kat› ve S›v› Maddelerin Hacimlerinin Ölçülmesi
Bütün maddeler atom ve molekül denilen taneciklerden oluflmufltur. Bu tanecikler
hareketlidir. Kat› maddelerde tanecikler birbirine çok yak›nd›r ve sadece titreflim
hareketi yaparlar. Bu nedenle kat› maddelerin belirli bir hacmi ve flekli vard›r. Baz›
kat›lar düzgün geometrik flekle (küp, küre gibi) sahipken baz›lar›n›n flekli düzgün
de¤ildir. Kat›lar›n hacimleri düzgün geometrik flekle sahip olup olmad›klar›na göre,
de¤iflik yöntemlerle ölçülür.
1. Geometrik Biçimli Cisimlerin Hacimlerinin Ölçülmesi
Düzgün geometrik flekilli cisimlerin hacimleri bu cisimlerin boyutlar› ölçülerek
matematiksel ba¤›nt›larla hesaplan›r.
V = Hacim
a = Bir kenar uzunlu¤u
V=a.a.a
V = a3
fiekil 1.1 : Küp
a = Boyu
b = Eni
c = Yüksekli¤i
V=a.b.c
fiekil 1.2 : Dikdörtgenler prizmas›
π = Pi say›s›
V = π . r2 . h
r = Yar›çap›
h = Yüksekli¤i
fiekil 1.3 : Silindir
6

7. F‹Z‹K 1
Küre
V = 4 πr 3
3
fiekil 1.4 Küre
ÖRNEK : Küp fleklindeki kutunun bir kenar› 4 cm’dir. Bu kutunun hacmi kaç cm3 ve
m3 tür?
ÇÖZÜM : a = 4 cm
V = a3
1 cm3 = 0,000001 m3 oldu¤una göre
V=a.a.a
64 cm3 = 0,000064 m3
V=4.4.4
V = 64 cm3
ÖRNEK : Yar›çap› 5 cm, yüksekli¤i 50 cm olan silindir fleklindeki kutunun içine,
yar›çap› 3 cm olan küre fleklindeki cisimlerden 27 tane s›¤d›¤›na göre silindirin içinde-
ki hava bofllu¤unun hacmi kaç cm3tür? (π = 3 al›nacak)
ÇÖZÜM
Silindir için Bir kürenin hacmi; 27 kürenin toplam hacmi;
r = 5 cm r = 3 cm V = 108 . 27
V = 2916 cm3
h = 50 cm V = 4 πr 3
3
V = πr2 . h Silindirin içindeki havan›n hacmi;
V = 4 . 3 . 33
V = 3 . 52 . 50 V = 3750 - 2916
3
V = 3750 cm3 V = 108 cm3 V = 800 cm3
? Kenar uzunluklar› 2 cm, 5 cm ve 16 cm olan prizma fleklindeki kutunun içine yar›çap›
2 cm olan küre fleklindeki cisimlerden kaç tane s›¤ar?
7

8. F‹Z‹K 1
2. Düzgün Olmayan Cisimlerin Hacimlerinin Ölçülmesi
Düzgün geometrik flekle sahip olmayan cisimlerin hacimleri matematiksel ba¤›nt›larla
bulunamaz. Bu cisimlerin hacimlerinin ölçülmesinde, cismin içinde çözünmedi¤i s›v›lardan
yararlan›l›r. Örne¤in, flekli düzgün olmayan tafl parças›n›n hacmi flu flekilde bulunabilir:
Dereceli silindire belli bir hacimde su konulur (fiekil 1.5.a). Sonra tafl parças› dereceli
silindirin içine b›rak›l›rsa su seviyesinin yükseldi¤i görülür (fiekil 1.5.b). Bu durumda
dereceli silindirden okunan de¤er, su ve tafl›n hacimleri toplam›d›r. Toplam hacimden
suyun hacmi ç›kar›ld›¤›nda bulunan de¤er, tafl›n hacmidir.
Vtafl = Vtoplam - Vsu
fiekil 1.5 : Düzgün olmayan cisimlerin hacminin ölçülmesi
3. S›v›lar›n Hacimlerinin Ölçülmesi
S›v›lar› oluflturan tanecikler kat› taneciklerine göre daha hareketlidir. S›v›lar ak›flkand›r.
Bu nedenle bulunduklar› kab›n fleklini al›rlar. S›v›lar›n belli bir hacimleri vard›r. Ancak
belirli bir flekilleri yoktur. Örne¤in çay barda¤›ndaki su, su barda¤›na boflalt›l›rsa suyun
flekli de¤iflti¤i hâlde hacmi de¤iflmez. S›v›lar›n hacmi dereceli kaplar kullan›larak
ölçülür. Resim 1.4 te bu dereceli kaplardan dereceli silindir görülmektedir.
8

9. F‹Z‹K 1
Resim 1.4 : Dereceli silindir
Günlük yaflant›m›zda benzin, su, süt, gaz ya¤› gibi s›v›lar hacimlerine göre al›n›p
sat›l›rlar.
Tuz, fleker, kum gibi çok küçük tanecikli maddelerin hacimlerinin de dereceli silindirle
ölçülebilece¤ini düflünebiliriz.
Dereceli silindirle bir maddenin hacmini do¤ru olarak ölçebilmek için maddenin
içinde boflluk olmamas› gerekir. Boflluk olursa buldu¤umuz de¤er maddenin gerçek
hacmi olmaz.
Örne¤in iki ayr› dereceli silindire ayn› hacimde su ve kuru kum koyal›m. ‹çinde kum
bulunan dereceli silindire suyu boflalt›p kum tamamen ›slan›ncaya kadar bekleyelim. Su
ve kumun toplam hacmini okuyal›m. Bulunan hacim su ve kumun ayr› ayr› hacimleri
toplam›ndan küçüktür. Hacim azalmas›n›n nedeni kum tanecikleri aras›ndaki hava
boflluklar›d›r. Suyun bir k›sm› bu boflluklar› doldurdu¤undan toplam hacim azalm›flt›r.
Dereceli silindirle ölçülen hacim kumun gerçek hacmi de¤ildir.
fiekil 1.6 : Kum, su ve kum-su kar›fl›m›n›n hacmi
9

10. F‹Z‹K 1
ÖRNEK : ‹çinde 20 cm3 kuru kum bulunan dereceli silindire 20 cm3 su eklendi¤inde
toplam hacim 30 cm3 oluyor. Buna göre;
a. Kum tanecikleri aras›ndaki havan›n hacmi kaç cm3 tür?
b. Sadece kum taneciklerinin hacmi kaç cm3 tür?
c. Kuru kumun hacminin yüzde kaç› havad›r?
ÇÖZÜM
Vkum = 20 cm3
Vsu = 20 cm3
Vtoplam = Vkum + Vsu = 20 + 20 = 40 cm3 olmas› gerekirdi.
Oysa toplam hacim Vtoplam = 30 cm3 bulunmufltur.
a. Kum tanecikleri aras›ndaki havan›n hacmi;
Vh = 40 - 30 = 10 cm3 tür.
b. Vkum net = Vkum - Vh ⇒ Vkum = 20 - 10 = 10 cm3
c. 20 cm3 kuru kumda 10 cm3 hava varsa
100 cm3 kuru kumda x
x = 100 . 10 = %50
20
60 cm3 su ile 40 cm3 kuru kum kar›flt›r›l›yor. Toplam hacim 80 cm3 olarak bulunuyor.
? Buna göre;
a. Sadece kum taneciklerinin hacmi kaç cm3 tür?
b. Kuru kum tanecikleri aras›ndaki havan›n hacmi, kuru kumun hacminin yüzde kaç›d›r?
? Kuru kum tanecikleri aras›ndaki havan›n hacmi 30 cm3 tür. Bu hacim toplam kum
hacminin %20’si ise sadece kum taneciklerinin hacmi kaç cm3 tür?
Çay›n›za kesme fleker att›¤›n›zda, bardaktaki çay seviyesi önce yükselir, sonra düfler.
? Neden?
? Tek parça hâlindeki kat›lar›n tanecikleri aras›nda da boflluk olabilir mi?
10

11. F‹Z‹K 1
Bir deney tüpüne bir parça kaya tuzu
koyarak a¤z›na kadar su doldural›m. Bu
ifllemleri yapmadan önce tek delikli lâstik
t›padan cam boruyu geçirip haz›rlayal›m.
Deney tüpüne suyu doldurur doldurmaz
lâstik t›pay› deney tüpünün a¤z›na takal›m.
Önce su seviyesi cam boruda yükselir. Bu
düzeyi iflaretleyelim. Tuz çözündükçe cam
borudaki su seviyesi düfler. Bunun nedeni
tuz tanecikleri aras›ndaki hava boflluklar›d›r.
Tuz çözündükçe hava boflluklar› ç›kar ve
tuz-su kar›fl›m›n›n hacmi azal›r (fiekil 1.7).
fiekil 1.7 : Tuz ve su kar›fl›m›n›n hacmi
? S›v› tanecikleri aras›nda da boflluklar bulunabilir mi?
Dereceli silindirlere belirli miktarda su ve s›v› ya¤ koyal›m. Dereceli silindirlerden biri-
ni di¤erinin üzerine boflaltal›m. Bu iki s›v›n›n kar›flmad›¤›n› görülür. Bu durumda su-s›v›
ya¤ kar›fl›m›n›n hacmini dereceli silindirden okuyal›m. Bu de¤erin s›v›lar›n
kar›flt›r›lmadan önceki hacimleri toplam›na eflit oldu¤unu görülür (fiekil 1.8).
fiekil 1.8 : Su, s›v› ya¤ ve su-s›v› ya¤ kar›fl›m›n›n hacmi
11

12. F‹Z‹K 1
Ayn› deney s›v› ya¤ yerine alkol ve su ile yap›l›rsa bu iki madde birbirine kar›fl›r. Bu
durumda kar›fl›m›n hacmini dereceli silindirden okuyacak olursak, bu de¤erin s›v›lar›n
kar›flt›r›lmadan önceki hacimleri toplam›ndan az oldu¤u görülür (fiekil 1.9). Bunun
nedeni kat›lardaki gibi s›v› tanecikleri aras›nda da boflluklar olmas›d›r.
fiekil 1.9 : Su, alkol ve su-alkol kar›fl›m›n›n hacmi
b) Gazlar›n Hacimlerinin Ölçülmesi
Gazlar› oluflturan tanecikler kat› ve s›v›lara göre çok daha hareketlidir. Gazlar en ak›flkan
maddelerdir. Gazlar her do¤rultuda yay›labilir ve bulunduklar› kab› tamamen doldura-
bilirler. Bundan dolay› gazlar›n hacmi içinde bulunduklar› kaplar›n hacmine eflittir. Bir
gaz 5 L’lik bir kaba kondu¤unda hacmi 5 L, 10 L’lik bir kaba kondu¤unda ise hacmi
10 L olur.
fiekil 1.10 : Kat›, s›v› ve gaz molekülleri
12

13. F‹Z‹K 1
Gazlar›n hacimleri s›cakl›k ve bas›nç gibi etkenlere göre de¤iflir. Bu nedenle bir gaz›n
hacmi belirtilirken ortam›n s›cakl›¤› ve bas›nc›n›n söylenmesi gerekir.
? fiiflirilmifl bir top betona konulup bir süre bekletilince neden küçülür?
c) Madde Miktar›n›n Karfl›laflt›r›lmas›nda Hacmin Güvenilirli¤i
? Madde miktar›n›n ölçülmesinde ve karfl›laflt›r›lmas›nda hacmin güvenilirli¤i nedir?
Gözlem ve deneyler maddelerin ortak özelli¤i olan hacmin; madde miktar› için bir ölçü
olmayaca¤›n› göstermifltir.
13

14. F‹Z‹K 1
ÖZET
Kütlesi ve hacmi olan her fley maddedir. Do¤ada çok say›da madde bulunur. Bunlar› tek
tek incelemek zordur. Bu nedenle maddeler s›n›fland›r›larak incelenir. Bu s›n›fland›rma
maddelerin fiziksel hâllerine göredir. Maddeler fiziksel hâllerine göre kat›, s›v› ve gaz
maddeler olarak s›n›fland›r›l›r.
Her maddenin bir hacmi ve kütlesi vard›r. Hacim maddenin uzayda kaplad›¤› yerdir.
Kat› maddelerin belirli bir flekil ve hacimleri vard›r. Kat› maddelerin baz›lar›n›n düzgün
geometrik biçimi vard›r. Bu kat›lar›n hacimleri matematiksel ba¤›nt›larla bulunur.
Düzgün geometrik biçimli olmayan kat›lar›n hacmi dereceli silindir ve bir s›v›
yard›m›yla ölçülebilir. Dereceli silindire konulan kat›n›n hacmi yer de¤ifltirdi¤i s›v›n›n
hacmine eflittir.
S›v›lar ak›flkand›r. Bulunduklar› kab›n fleklini al›r. S›v›lar›n hacimleri de dereceli
silindirle ölçülür.
Gazlar›n hacimleri bas›nç ve s›cakl›¤a göre de¤iflir. Gazlar çok ak›c› olduklar›ndan
hacimleri bulunduklar› kab›n hacmine eflit olur.
Hacim maddeler için ay›rt edici bir özellik de¤ildir. Kat› maddelerin yap›lar›nda boflluk-
lar vard›r. Baz› s›v›lar›n yap›lar›nda da ayn› boflluklar bulunur. Gazlar›n hacmi de
koflullara ba¤l› olarak de¤iflir. Hacim madde miktar›n›n karfl›laflt›r›lmas›nda güvenilir
de¤ildir.
14

15. F‹Z‹K 1
✎ DE⁄ERLEND‹RME SORULARI I-I
1. Kenar uzunlu¤u 5 cm olan bir küpün hacmi kaç dm3 tür?
A) 12,5 B) 1,25 C) 0,125 D) 0,25
2. Yar›çap› 3 cm olan bir küre ile kenarlar› 4 cm, 5 cm ve 6 cm olan dikdörtgenler priz-
mas›n›n hacimleri aras›ndaki fark kaç cm3 tür?(π=3 al›nacak)
A) 28 B) 28 C) 20 D) 18
3. Kenar uzunluklar› 8 cm, 10 cm ve 20 cm olan dikdörtgenler prizmas›n›n içine bir
kenar› 2 cm olan küp fleklindeki cisimlerden kaç tane s›¤ar?
A) 350 B) 300 C) 250 D) 200
4. ‹ki dereceli silindirden birine 15 cm3 kuru kum di¤erine ise 13 cm3 su konuluyor. Su
kumun üzerine döküldü¤ünde toplam hacim 25 cm3 bulunuyor. Kumun gerçek hacmi
kaç cm3 tür?
A) 15 B) 12 C) 10 D) 8
5. Kuru kum taneleri aras›ndaki havan›n hacmi 30 cm3 tür. Bu toplam kum hacminin
%10’nu ise kum tanelerinin net hacmi kaç cm3 tür?
A) 270 B) 250 C) 200 D) 180
6. ‹çinde %20 hava bulunan kumdan 10 m3 sat›n ald›k. Kumun 1m3 ü 1000000 TL
oldu¤una göre havaya kaç TL ödemifl oluruz?
A) 4500000 B) 3000000 C) 2000000 D) 1000000
15

16. F‹Z‹K 1
1.3. KÜTLE VE A⁄IRLIK
Maddelerin ortak özelliklerinden ikisinin kütle ve hacim oldu¤unu biliyoruz. Madde
miktar›n›n karfl›laflt›r›lmas›nda hacim ölçüsünün tam ve güvenilir olmad›¤›n› da
ö¤rendik. Madde miktar›n›n karfl›laflt›r›lmas›nda hacimden daha güvenilir bir özellik
olan kütle kullan›labilir.
Kütle, madde miktar› ile ilgili bir büyüklüktür.
Madde miktar› artt›kça kütle de artar.
a) Kütlenin Ölçülmesi
Maddenin flekline, rengine ve türüne ba¤l› olmayan bir özelli¤i olan kütle terazi ile
ölçülür. Eflit kollu terazi, bakkal terazisi, elektronik terazi gibi çeflitleri vard›r
(fiekil 1.11).
Bir maddenin kütlesi, terazide standart kütle olarak kabul edilen birim kütlelerle
karfl›laflt›r›larak ölçülür.
fiekil 1.11 : Çeflitli teraziler
Uluslar aras› birim sisteminde (SI), kütle birimi kilogram (kg)d›r. Küçük miktardaki
tart›mlar için gram (g) ve miligram (mg) da yayg›n olarak kullan›l›r. Gram›n ast ve üst
katlar› çizelgede verilmifltir.
16

17. F‹Z‹K 1
Ast katlar› Üst katlar›
Desigram (dg) Dekagram (dag)
Santigram (sg) Gram Hektogram (hg)
Miligram (mg) Kilogram (kg)
Kental (q)
Ton (t)
Çizelge 1.2 : Gram›n ast ve üst katlar›
Eflit Kollu Terazi
Lâboratuvarlarda kütle genellikle eflit
kollu terazi ile ölçülür. Eflit kollu terazi-
lerde terazi kolu denilen düzgün bir
çubuk ortas›ndan bir deste¤e oturtul-
mufltur. Terazi kolu üzerinde binici
denilen iki tane metal parças› vard›r.
Biniciler deste¤in iki yan›nda yer al›r.
Bunlar terazi kolu üzerinde serbestçe
fiekil 1.12 : Eflit kollu terazi
hareket edebilirler. Terazi kolunun
uçlar›nda iki kefe, ortalar›nda ise
gösterge bulunur (fiekil 1.12).
Eflit kollu terazi ile kütle ölçümü yap›lmadan önce terazinin dengede olup olmad›¤›na
bak›lmal›d›r.
Terazinin dengede olmas› için kefeler boflken gösterge bölmenin s›f›r›nda durmal› ya
da her iki tarafa eflit sal›n›mlar yapmal›d›r.
‹lâç kutular›n›n üzerinde 20 mg, 100 mg, 500 mg gibi bir tabletin miktar›n› gösteren
yaz›lar okumuflsunuzdur. Bu miktarlar hassas ölçüm gerektiren küçük miktarlard›r.
Lâboratuvarlardaki tart›m tak›mlar›nda bu kütlelere karfl›l›k gelen standart kütleler
bulunur. Bu kütlelerin bulunmad›¤› durumlarda eflit kollu terazinin kolu bölmelendiri-
lerek hassas tart›mlar yap›l›r. Bunun için dengede olan terazinin sa¤ kolundaki binicinin
bulundu¤u yere s›f›r yaz›l›r. Sol kefeye 1 birim kütle konur. Sa¤ koldaki binici hareket
ettirilerek denge tekrar sa¤lan›r. Bu durumda binicinin bulundu¤u yere 10 yaz›l›r. 0 ile
10 aras› cetvelle 10 eflit parçaya bölünerek iflaretlenir. Her bölme 1 grama karfl›l›k gelir.
10
17

18. F‹Z‹K 1
Örne¤in; sol kefeye bir cisim koyal›m. Sa¤ kefeye 12 gram koydu¤umuzda hafif, 13
gram ise a¤›r gelmifl olsun. 12 gram koyarak biniciyi sa¤a do¤ru çekti¤imizi düflünelim.
Binici 4. bölmeye geldi¤inde denge sa¤lanm›fl olsun. Denge durumunda terazinin sa¤ ve
sol taraf›ndaki kütleler eflit olmal›d›r. Bu durumda cismin kütlesi
mcisim = 12 + 0,1 . 4 = 12,4 g olur.
Dengedeki eflit kollu terazi ile silgimizin kütlesini ölçelim. Terazinin sol kefesine silgiyi
koyal›m. Di¤er kefeye ise özdefl atafllar› koymaya bafllayal›m. Bu iflleme terazi dengeye
geldi¤inde her iki kefede farkl› maddelerden ayn› miktarda bulunur.
Yapt›¤›m›z tart›da birim kütle olarak atafltan baflka boncuk, dü¤me, metal para gibi
cisimleri de kullanabiliriz. Bu birim kütlelerden birisi ile yap›lan tart›m›n gram cinsin-
den de¤erini bulabilmek için birim kütle-gram iliflkisini bilmemiz gerekir. Bunun için 1,
2, 3, 4 ve 5 tane atafl›n kütlesi gram cinsinden bulunur.
Bu de¤erlere göre x ekseni atafl say›s›n›, y m (gram)
ekseni de kütleyi gösterecek flekilde bir
4
grafik çizilir. Grafik incelendi¤inde birim
kütle say›s› artt›kça gram cinsinden kütlenin 3
de artt›¤› görülür. Örne¤in; 1 tane atafl 1,5 g, 2
2 tane atafl 3 g gibi. 1
Atafl
say›s›
1 2 3 4 4
ÖRNEK : Eflit kollu bir terazinin sol kefesine silgi konuluyor. Sa¤ kefeye 2 adet 2 gram
ve 1 adet 1 gram konuldu¤unda terazi dengeye geliyor. Silginin kütlesi kaç gramd›r?
ÇÖZÜM : Sa¤ kefeye konan gramlar›n toplam› silginin kütlesini verir.
msilgi = 2 + 2 + 1 = 5 g
ÖRNEK : fiekildeki eflit kollu terazi 1
grama göre 10 eflit parçaya ayr›lm›flt›r.
Sol kefesinde x cismi bulunan teraziyi
dengelemek için sa¤ kefeye 3 g konulup,
binicide 4. bölmeye getiriliyor. x cis-
minin kütlesi kaç gramd›r?
18

19. F‹Z‹K 1
ÇÖZÜM : Sa¤ koldaki binicinin ard›fl›k iki bölme aras›ndaki hareketi 0,1 grama
karfl›l›k gelir. Yani terazi 0,1 grama duyarl›d›r. Binici 4. bölmede oldu¤undan biniciden;
0,1 . 4 = 0,4 gram ek kütle gelmektedir.
mx = 3 + 0,4 = 3,4 g
ÖRNEK
I II
fiekil I’deki gibi, eflit kollu terazide, m kütleli cisim, özdefl x kütleleri ile dengeleniyor.
fiekil II’de ise x kütlelerinden birisi ç›kar›l›p m ile kalan x kütlesi yer de¤ifltiriliyor. Bu
durumda yeniden dengeyi sa¤lamak için binici 4. bölmeye getiriliyor. Eflit kollu terazi
1 grama duyarl› ise m kütlesi kaç gramd›r?
ÇÖZÜM : fiekil I’deki durum için,
2x = m + 1 . 2
2x = m + 2 1 yaz›l›r.
fiekil II için,
m=x+4.1
m=x+4 2
1 ve 2 denklemleri birlikte çözülürse
2x = m + 2
2x = x + 4 + 2 m = 6 + 4 = 10 g
m=x+4
x=6g
19

20. F‹Z‹K 1
fiekildeki eflit kollu terazi dengededir. 15
? gram›n yan›na m cismi konuldu¤unda binici 4.
bölmeye çekilerek denge yeniden sa¤lan›yor.
Terazi 0,1 grama duyarl› ise m cisminin kütle-
si kaç gramd›r?
fiekildeki eflit kollu terazi dengededir. m cismi
? ile 10 g’l›k kütlenin yeri de¤ifltiriliyor. m
kütlesinin yan›na 5 g’l›k kütle konuldu¤unda
terazinin tekrar dengeye gelmesi için binici
kaç›nc› bölmede olmal›d›r? (terazi 1 grama
duyarl›d›r)
S›v›lar›n kütlesi de eflit kollu terazi ile ölçülebilir. S›v›lar yap›lar› gere¤i bir kap içinde
bulunmak zorundad›rlar. S›v›lar›n kütlesi bulunurken önce s›v›n›n konulaca¤› kap bofl
olarak tart›l›r. Bulunan de¤ere kab›n daras› denir. Kab›n içine s›v› konur, birlikte tart›l›r.
Bulunan de¤erden kab›n daras› ç›kar›larak s›v›n›n kütlesi bulunur.
b) Kütlenin Korunumu
Hacmin her zaman sabit olmad›¤›n› fiziksel ve kimyasal de¤iflimler sonucu de¤iflebil-
di¤ini ö¤rendik. Örne¤in küp fleklindeki bir buz parças›n›n hacmi ile ayn› buzu eritip
dereceli silindirle ölçtü¤ümüz hacmi birbirine eflit ç›kmaz.
Ayn› durum kütle için de söz konusu olabilir mi?
a. Tuz ‹le Su Kar›fl›m›n›n Kütlesi
Plâstik kaba bir miktar su koyal›m. Eflit kollu
terazinin sol kefesine bu su kab›n› ve yan›na da
bir çay kafl›¤› kadar yemek tuzunu (plâstik
kab›n kapa¤› içinde) koyal›m; sa¤ kefeye
gramlar koyarak tartal›m (fiekil 1.13). Sonra
tuzu, suyun içine boflalt›p hafifçe sallayarak
çözünmesini sa¤layal›m. Çözünme tamam-
lan›nca (kapak da kefede olmak üzere) yeniden
tartal›m. Toplam kütlenin de¤iflmedi¤ini
fiekil 1. 13 : Tuz ile suyun toplam kütlesi
görürüz.
20

21. F‹Z‹K 1
b. Buz ‹le Suyun Toplam Kütlesi
Kapakl› bir kaba bir parça buz atal›m. Kapa¤› kapatarak tartal›m. Buz erirken eflit kollu
terazinin göstergesini izleyelim. Terazinin dengesinin bozulmad›¤›n›, yani buzun erimeden
önceki ve sonraki kütlelerinin eflit oldu¤u görülür.
c. Kat› Oluflumunda Kütle De¤iflimi
Damlal›kl› bir flifleyi bir miktar (5 cm3
kadar) kurflun nitrat çözeltisi, damlal›¤a
da sodyum iyodür çözeltisi koyarak
fiekil 1.14’teki gibi sistemi tartal›m.
Sonra damlal›¤› s›karak çözeltileri
kar›flt›ral›m. fiiflede sar› renkli bir kat›
maddenin olufltu¤unu gözlenir. Tekrar
tartt›¤›m›zda, toplam kütlenin de¤iflme-
di¤i görülür.
fiekil 1.14 : Kat› oluflumunda kütle de¤iflimi
d. Bak›r ve Kükürdün Toplam Kütlesi
10 g kadar bak›r talafl› ve 5 g kadar da
kükürt tozunu bir tüpe koyup a¤z›na bir
balon geçirelim (fiekil 1.15). Tüpü ›s›t›p
tekrar tartal›m. Toplam kütle 15 g olarak
bulunur.
fiekil 1.15: Bak›r ve kükürt kar›fl›m›n›n ›s›t›lmas›
Fiziksel ve kimyasal de¤iflimler sonucu toplam kütlede ölçme hatalar› içinde bir
de¤iflmenin olmad›¤›, yani kütlenin korundu¤u görülür. Madde eklenip ç›kar›lmad›¤›
sürece bütün bu de¤iflimlerde kütle korunur. Buna kütlenin korunumu denir. Madde mik-
tar›n› karfl›laflt›rmak için kütleyi kullanmak hacimden daha güvenilirdir.
21

22. F‹Z‹K 1
c) A¤›rl›¤›n Ölçülmesi
? Yüksekten b›rak›lan bir top neden yere düfler?
Yerküre bütün maddeleri merkezine çeker.
Bir cisme uygulanan yerçekimi kuvvetine a¤›rl›k denir.
A¤›rl›k G ile gösterilir.
Yerkürenin kütlesi yaklafl›k 6.1024 kg’d›r. Yerin 1 kg’l›k kütleye uygulad›¤› çekim
kuvveti yerin çekim alan fliddeti ve g ile gösterilir Yerin çekim alan fliddeti yer çekimi
ivmesi de denir.
Yerküre kutuplarda bas›k, ekvatorda fliflkin oldu¤undan yerin çekim alan fliddeti de ku-
tuplarda ekvatora göre fazlad›r. Pratikte g’nin yerküredeki de¤eri yaklafl›k olarak 10
N/kg al›n›r.
Yerkürede yükseklere ç›k›ld›kça yerin çekim alan fliddeti azalaca¤›ndan cisimlerin
a¤›rl›klar› da azal›r. Atmosferin d›fl›na ç›k›ld›¤›nda belli bir yükseklikte yerin çekim alan
fliddeti s›f›r olur. Bu durumda cisimler a¤›rl›ks›z hâle gelir.
Günefl sistemindeki gezegen ve uydular›n çekim alan fliddetleri birbirinden farkl›d›r.
Örne¤in Ay’›n çekim alan› yerkürenin çekim alan fliddetinin 1 s› kadard›r. Bu nedenle
6
bir cismin Ay’daki a¤›rl›¤› Dünya’daki a¤›rl›¤›n› 1 s›d›r. Dünya’da 48 N gelen bir cisim
6
Ay’da 8 kg gelir.
A¤›rl›k bir kuvvet oldu¤undan dinamometre ile ölçülür. Dinamometreler kuvvetin bir
yay üzerinde oluflturdu¤u flekil de¤iflikli¤i yard›m› ile a¤›rl›¤› ölçmemize olanak sa¤lar.
SI birim sisteminde a¤›rl›k birimi newton’d›r. Newton k›saca (N) ile gösterilir. A¤›rl›k
G = m . g oldu¤undan G’nin birimi m ve g’ye ba¤l› olarak de¤iflir.
22

23. F‹Z‹K 1
m’nin birimi kg, g’nin birimi m/s2 al›n›rsa G’nin birimi Newton cinsinden bulunur. m
gram, g’de cm/s2 al›n›rsa G’nin birimi dyn (din) olur. m ton, g’de km/h2 al›n›rsa G’nin
birimi ton km olur.
h2
fiekil 1.16 : Dinamometre
ÖRNEK : 50 kg kütleli bir cismin a¤›rl›¤›, çekim alan fliddetinin 9,6 N/kg ve 1,2 N/kg
oldu¤u yerlerde kaç N olur?
ÇÖZÜM
G = m . g = 50 . 9,6 = 480 N
G = mg = 50 . 1,2 = 60 N
23

24. F‹Z‹K 1
ÖZET
Kütle madde miktar› ile ilgili bir büyüklüktür. Terazi ile ölçülür. SI birim sisteminde
birimi kg’d›r. Madde miktar›n›n karfl›laflt›r›lmas›nda kütle hacimden daha güvenilirdir.
Fiziksel ve kimyasal de¤iflimlerde d›flar›ya hiçbir madde ç›kmamas› ve d›flar›dan hiçbir
madde girmemesi kofluluyla kütle korunur.
A¤›rl›k ise bir cisme etki eden yerçekimi kuvvetidir. Bir cismin kütlesi her yerde ayn›
kal›rken a¤›rl›¤› ölçüldü¤ü yere göre de¤iflir. Çünkü yerin çekim kuvveti her yerde ayn›
de¤ildir.
24

25. F‹Z‹K 1
✎ DE⁄ERLEND‹RME SORULARI I-II
1. 0,1 grama duyarl› eflit kollu terazinin sol kefesine bir kalem konuluyor. Sa¤ kefeye 12 g
koyup sürgü 4. bölmeye getirilince terazi dengeleniyor. Kalemin kütlesi kaç gramd›r?
A) 12,8 B) 12,6 C) 12,4 D) 12
2. fiekildeki eflit kollu terazi 1 grama
duyarl›d›r. Terazi bu durumda dengede ise
x cisminin kütlesi kaç gramd›r?
A) 16 B) 14 C) 12 D) 10
3. fiekildeki eflit kollu terazi 1 grama
duyarl›d›r. Terazi bu durumda dengededir.
K cismi ile 10 g yer de¤ifltiriliyor. 10
gram›n yan›na 5,2 g konuldu¤unda teraziyi
yeniden dengeye getirmek için binici
kaç›nc› bölmede olmal›?
A) 7 B) 5 C) 3 D) 1
4.
fiekil I fiekil II
Eflit kollu teraziler flekil I ve flekil II’deki gibi dengededir. Teraziler 0,1 grama duyarl›
oldu¤una göre X ve Y cisimlerinin kütleleri kaçar gramd›r?
A) X = 9,8 B) X = 9,4 C) X = 9,8 D) X = 9,4
Y = 7,6 Y = 10 Y = 10 Y = 9,2
5. Kütlesi 10 g olan bir cismin çekim alan fliddeti 9,7 N/kg olan ve 7,3 N/kg olan iki
yerde a¤›rl›¤› bulunuyor. Bulunan iki de¤er aras›ndaki fark kaç N’dur?
A) 36 B) 30 C) 24 D) 20
25

26. F‹Z‹K 1
1.4. ÖZ KÜTLE
fiimdiye kadar, maddelerin ortak özellikleri olan hacim ve kütleyi inceledik.
? Hacim ve kütleyi kullanarak baflka bir özelli¤e geçebilir miyiz?
a) Kat›lar›n Öz Kütlesinin Ölçülmesi
Tahta ve demirden yap›lm›fl homojen, küp fleklinde iki cisim olsun. Bu iki cismi 1’er cm3
lük parçalara ay›rd›¤›m›z› düflünelim. Ay›rd›¤›m›z parçalar› tartt›¤›m›zda tüm tahta
parçalar›n›n kütlelerini birbirine eflit buluruz. Ayn› flekilde tüm demir parçalar›n›n
kütleleri de birbirine eflit bulunur. Ancak ayn› hacimde olmalar›na ra¤men tahta ve demir
parçalar›n›n kütleleri birbirinden farkl›d›r.
Farkl› hacimde ayn› maddeden yap›lm›fl iki cismin kütle ve hacimlerini bulup
kütle/hacim de¤erine bakarsak ayn› oldu¤unu görürüz. Bu de¤er maddenin kütlesine ya
da hacmine ba¤l› de¤ildir. Madde miktar› artt›kça hacim de artmakta dolay›s›yla
kütle/hacim oran› de¤iflmemektedir.
Kütle/hacim oran› bir maddenin birim hacminin kütlesidir. Birim hacimdeki küt-
leye öz kütle (yo¤unluk) denir.
Öz kütle d ile gösterilir.
Öz Kütle (g/cm3)
Kat›lar
d=m v Alüminyum 2,7
Demir 7,86
Kurflun 11,3
Bak›r 8,92
Alt›n 19,3
➯
Çizelge 1.3 : Baz› kat› maddelerin 20°C’ta öz kütleleri
Öz kütle kat›lar için ay›rt edici bir özelliktir.
Uluslar aras› birim sisteminde öz kütle birimi kg/m3 tür. Kütlenin ve hacmin birimlerine
ba¤l› olarak öz kütle birimi g/cm3, g/m3, g/mL, g/L olabilir.
ÖRNEK : 20 cm3 hacmindeki gümüfl blo¤un kütlesi 210 gramd›r. Gümüflün öz kütlesi
kaç g/cm3 tür.
d=m v
ÇÖZÜM : v = 20 cm3
d = 210 = 10,5 g/cm3
m = 210 g
20
26

27. F‹Z‹K 1
ÖRNEK : Öz kütlesi 2,2 g/cm3 olan bir maddeden yap›lm›fl silindirin yar›çap› 10 cm,
yüksekli¤i ise 20 cm’dir. Bu silindirin kütlesi kaç gramd›r? (π=3)
d=m
ÇÖZÜM : d = 2,2 g/cm3 v = πr2 . h
v
v = 3 . 102 . 20
r = 10 cm m = v . d = 6000 . 2,2
v = 6000 cm3
h = 20 cm m = 13200 g
ÖRNEK : Bir flifle boflken 20 g, su ile dolu iken 80 g geliyor. Ayn› flifle öz kütlesi 1,5
g/cm3 olan s›v› ile doldurulursa kaç gram gelir? (dsu = 1 g/cm3)
ÇÖZÜM : mflifle = 20 g
Ayn› flifleyi doldurduklar›ndan suyun
mflifle + msu = 80 g hacmi ile s›v›n›n hacmi birbirine eflittir.
ds›v› = 1,5 g/cm3 vsu = vs›v›
dsu = 1 g/cm3
d = m ⇒ vsu = msu = 80 - 20 = 60 cm3
v dsu 1
ms›v›
ds›v› = ⇒ ms›v› = ds›v› . vs›v› =1,5 . 60 = 90 g
ds›v›
? Kütlesi 128 g olan küp fleklindeki bir cismin yap›ld›¤› maddenin öz kütlesi 2 g/cm3 tür.
Küpün bir kenar› kaç cm’dir?
Bir silindirin yar›çap› 4 cm, yüksekli¤i ise 10 cm’dir. Silindirin kütlesi 640 g oldu¤una
? göre silindirin yap›ld›¤› maddenin öz kütlesi kaç g/cm3 tür? (π=3)
Bir flifle boflken 50 g, su ile dolu iken 120 g geliyor. Ayn› flifle öz kütlesi bilinmeyen bir
? s›v› ile dolduruldu¤unda 100 g geliyor. Bu s›v›n›n öz kütlesi kaç g/cm3 tür?
b) S›v›lar›n Öz Kütlesinin Ölçülmesi
Bir s›v›n›n öz kütlesinin bulunmas› için s›v›n›n hacminin ve kütlesinin bilinmesi gerekir.
Daha önce ö¤rendi¤imiz yöntemlerle s›v›n›n hacmi ve kütlesi ölçülür. Kütle/hacim
oran›ndan öz kütle hesaplan›r.
Dereceli silindirle ayn› hacimde su ve alkol al›p kütlelerini bulal›m. Ayn› hacimde
olmalar›na ra¤men kütleleri farkl› ç›kar. Bu iki s›v› için kütle/hacim oran› da farkl› olur.
27

28. F‹Z‹K 1
Öz Kütle (g/cm3)
S›v›lar
C›va 13,6
Su (+4 °C) 1,00
Benzin 0,70
Etil alkol 0,79
Çizelge 1.4 : Baz› s›v› maddelerin 20°C’ta öz kütleleri
➯ Öz kütle s›v›lar için de ay›rt edici bir özelliktir.
Öz kütleleri farkl› s›v›lar birbirleriyle her oranda kar›flarak homojen (türdefl) bir kar›fl›m
oluflturabilirler. Kar›fl›m› oluflturan maddelerin kütleleri m1 ve m2, hacimleri v› ve v2
olsun. Bu durumda kar›fl›m›n öz kütlesi;
dk = m1 + m2 olur.
v1 + v 2
d + d2
Kar›fl›m› oluflturan s›v›lar›n hacimleri v› = v2 al›n›rsa kar›fl›m›n öz kütlesi; dk = 1
2
ba¤›nt›s›ndan bulunur. S›v›lar›n kütleleri m1 = m2 eflit al›n›rsa kar›fl›m›n öz kütlesi
dk = 2d1 . d2 olur.
d1 + d 2
Kar›fl›m›n öz kütle de¤eri daima kar›fl›m› oluflturan maddelerin öz kütle de¤erleri
aras›ndad›r. Örne¤in, öz kütlesi 0,8 g/cm3 olan bir s›v› ile öz kütlesi 1,2 g/cm3 olan
madde kar›flt›r›ld›¤›nda oluflan kar›fl›m›n öz kütlesi 0,8 g/cm3 ten büyük, 1,2 g/cm3 ten
küçüktür.
ÖRNEK : Öz kütleleri 1,2 g/cm3 ve 0,6 g/cm3 olan A ve B s›v›lar›ndan eflit hacimde
al›narak kar›flt›r›l›yor. Oluflan kar›fl›m›n öz kütlesi kaç g/cm3 olur?
dk = d A + d B
ÇÖZÜM : dA = 1,2 g/cm3
2
dB = 0,6 g/cm3
1,2 + 0,6 1,8
= 0,9 g/cm3
dk = =
2 2
ÖRNEK : Kütle hacim grafi¤i flekildeki gibi
olan X ve Y s›v›lar›ndan eflit kütlede al›narak
kar›flt›r›l›yor. Kar›fl›m›n öz kütlesini bulunuz.
28

29. F‹Z‹K 1
ÇÖZÜM
d = m 'den dk = 2dX . dY
v dX + dY
dX = 20 = 2 g/cm3
dk = 2 . 2 . 1 = 4 g/cm3
10
2+1 3
dY = 10 = 1 g/cm3
10
‹ki s›v›dan eflit hacimde al›nan meydana gelen kar›fl›m›n öz kütlesi 4 g/cm3, eflit kütlede
? al›n›nca kar›fl›m›n öz kütlesi 3 g/cm3 oluyor. S›v›lar›n öz kütleleri kaç g/cm3 tür?
A ve B s›v›lar›ndan 40 ve 60’ar cm3 al›narak homojen bir kar›fl›m yap›l›yor. Oluflan
? kar›fl›m›n öz kütlesi 2,4 g/cm3 oluyor. A s›v›s›n›n öz kütlesi 3 g/cm3 ise B s›v›s›n›n öz
kütlesi kaçt›r?
c) Gazlar› Öz Kütlesinin Ölçülmesi
? Bir balondaki ya da toptaki gaz›n öz kütlesini nas›l bulabiliriz?
Gazlar›n öz kütlesini bulabilmek için kütlelerini ve hacimlerini bilmemiz gerekir. Ancak
gazlar›n kütlelerini ve hacimlerini ölçmek oldukça zordur. Kaliyum sandoz tabletinden
ç›kan gaz› fiekil 1.17’deki gibi fliflede toplayarak hacmini ölçebiliriz. Deney tüpünün
dörtte üçüne kadar su konur. fiekil 1.17’deki düzenek kurulur. Gaz ç›k›fl› duruncaya kaar
beklenir. Toplanan gaz›n hacmi dereceli silindirden okunur. Bu gaz›n kütlesini de flu
flekilde bulabiliriz. Su dolu deney tüpü ve tablet birlikte tart›l›r. Tablet deney tüpüne
at›l›r. Gaz ç›k›fl› sona erdikten sonra tüp tekrar tart›l›r. ‹ki tart›m aras›ndaki fark, ç›kan
gaz›n kütlesidir. d = m ba¤›nt›s›ndan gaz›n öz kütlesi hesaplan›r.
v
fiekil 1.17 : A盤a ç›kan gaz›n hacminin bulunmas›
29

30. F‹Z‹K 1
➯ Gazlar›n öz kütleleri oldukça küçük ve her gaz için farkl›d›r. Bu nedenle öz kütle gazlar için ay›rt edici
özelliktir.
Öz Kütle (g/cm3)
Gazlar
Hava 0,00009
Helyum 0,000017
Oksijen 0,00143
Azot 0,00125
Çizelge 1.5 : Baz› gaz maddelerin 0°C’ta ve 1 atm’de öz kütleleri
30

31. F‹Z‹K 1
ÖZET
Bir maddenin birim hacminin kütlesine o maddenin öz kütlesi denir.
kütle
⇒ d=m
öz kütle = v
hacim
m
Homojen kar›fl›mlar›n öz kütlesi dk = k ile bulunur.
Vk
Kütlesi m1, hacmi v1 olan bir s›v› ile kütlesi m2, hacmi v2 olan s›v› kar›flt›r›ld›¤›nda
kar›fl›m›n öz kütlesi
dk = m1 + v 2 olur.
+m
v 1 2
E¤er; m1 = m2 olursa kar›fl›m›n öz kütlesi
dk = 2d1 . d2 ba¤›nt›s› ile bulunur.
d1 + d2
v1 = v2 ise dk = d1
+ d2
olur.
2
Öz kütle kat›, s›v› ve gaz maddeler için ay›rt edici bir özelliktir.
31

32. F‹Z‹K 1
✎
DE⁄ERLEND‹RME SORULARI I-III
1. Hacmi 400 cm3 olan bir cisim 200 g gelmektedir. Ayn› maddeden yap›lm›fl bir kenar›
2 cm olan küp fleklindeki cisim kaç g gelir?
A) 8 B) 5 C) 4 D) 2
2. Bir flifle boflken 20 g, öz kütlesi 1,2 g/cm3 olan s›v› ile doldurulunca 260 g geliyor.
S›v›n›n hacmi kaç cm3 tür?
A) 250 B) 200 C) 150 D) 100
3. Öz kütleleri 2 g/cm3, 1,8 g/cm3 olan iki s›v› eflit hacimde kar›flt›r›l›rsa meydana gelen
kar›fl›m›n öz kütlesi kaç g/cm3 olur?
A) 2 B) 1,9 C) 1,7 D) 1,5
4. Öz kütleleri 1,2 g/cm3 1,3 g/cm3, 1,4 g/cm3, 1,5 g/cm3 ve 1,6 g/cm3 olan befl farkl›
s›v›dan s›ra ile 10 cm3, 20 cm3, 30 cm3, 40 cm3 ve 50 cm3 al›narak homojen bir
kar›fl›m yap›l›yor.
Kar›fl›m›n 30 cm3 ünün kütlesi kaç gramd›r?
A) 48 B) 44 C) 36 D) 32
5. Öz kütlesi 1,5 g/cm3 olan 2 litre A s›v›s› öz kütlesi, 1,8 g/cm3 olan 3 litre B s›v›s›
kar›flt›r›l›yor.
Kar›fl›m s›ras›nda hacim kayb› olmad›¤›na göre, kar›fl›m›n öz kütlesi g/cm3 birimiyle
afla¤›dakilerden hangisi olabilir?
A) 1,56 B) 1,52 C) 1,44 D) 1,24
6. Kütlesi 7,5 kg, öz kütlesi 1,5 g/cm3 olan kat› bir cisim, su ile dolu kaba b›rak›l›nca kaç
litre su taflar?
A) 6 B) 5 C) 4 D) 2
7. Boyutlar› 50 cm olan küp fleklindeki demir parças›n›n kütlesi kaç litre suyun kütlesine
eflittir?
(Demirin öz kütlesi 7,8 g/cm3 , suyun öz kütlesi 1 g/cm3 tür.)
A) 975 B) 685 C) 725 D) 695
32

33. F‹Z‹K 1
1.5. MADDELER‹N ESNEKL‹⁄‹
Bir lâstik fleridi uçlar›ndan tutarak çekti¤imizde boyu uzar, b›rakt›¤›m›zda ise eski duru-
muna döner. Bir sünger parças›n› avucumuzla s›kt›¤›m›zda flekli de¤iflir. Avucumuzu
açt›¤›m›zda sünger eski hâline döner.
a) Kat›lar›n Esnekli¤i
fiekil 1.18’deki düzene¤i kurarak bir çelik telin bir ucunu vidaya ba¤layal›m. Di¤er
ucuna ba¤lad›¤›m›z kovaya bir miktar su doldural›m, suyun a¤›rl›¤›n›n etkisiyle telin
uzad›¤›n›, gösterge ucunun dönmesinden kolayca anlar›z. Kovadaki su miktar›n›
artt›r›rsak, telin biraz daha esnedi¤i görülür. Deneyi daha uzun bir çelik telle yaparsak,
ayn› kuvvetle (ayn› miktarda su ile) daha çok esnedi¤i gözlenir. Ayn› boyda daha kal›n
bir çelik tel, ayn› kuvvetle daha az esner.
fiekil 1.18 : Bir metal telin esnekli¤i
Deneyi ayn› koflullarda bak›r tel ve alüminyum telle tekrarlarsak, farkl› miktarlarda
esnediklerini gözleriz.
O hâlde esneklik, metaller için ay›rt edici bir özelliktir.
Acaba esneklik nelere ba¤l›d›r?
Deneylerden esneme miktar›n›n:
a. Telin boyu ile do¤ru, kesiti (kal›nl›¤›) ile ters orant›l› oldu¤u,
b. Uygulanan kuvvetle do¤ru orant›l› oldu¤u,
c. Telin cinsine ba¤l› oldu¤u görülür.
Bir tele bir kuvvet uygulan›p kald›r›ld›¤›nda, tel eski hâline döner. Kuvveti belli bir
de¤erden daha büyük uygularsak tel uzar ve eski hâline dönemez ya da kopar. Bu, esnek-
li¤in belli bir s›n›r› oldu¤unu gösterir. Baz› kat›larda esneklik gözlenmez. Yemek tuzu
kristali, tafl parças› ve grafit çubu¤un esnekli¤i söz konusu de¤ildir.
33

34. F‹Z‹K 1
b) S›v›lar›n Esnekli¤i
S›v›lar›n kendilerine özgü esneklikleri vard›r. Ancak s›v›lar›n esnemesi için uygulanmas›
gereken kuvvet kat›lara göre çok fazlad›r. Örne¤in; 1 L’lik suyun hacmini 1 cm3
s›k›flt›rabilmek için 1 cm2 lik su yüzeyine 216 N’luk kuvvet uygulamak gerekir. Bu
nedenle günlük yaflant›m›zda s›v›lar›n esnemesini göremeyiz.
➯ Esneklik s›v›lar için ay›rt edici bir özellik de¤ildir.
c) Gazlar›n Esnekli¤i
Gazlar›n s›k›flt›r›larak küçük bir yere
kapat›labildi¤ini ya da daha genifl bir
hacmi doldurabildi¤ini biliyoruz. fiekil 1.19: Gazlar›n esnekli¤i
‹¤nesi ç›kar›lm›fl bir enjektörün pistonunu sonuna kadar çekiniz. Parma¤›n›zla enjektörün
deli¤ini kapat›n›z. Pistonu itiniz. Pistonu serbest b›rakt›¤›n›zda ilk konumuna döner. Gaz
molekülleri aras›nda büyük boflluklar vard›r. Bir kuvvet uyguland›¤›nda bu boflluklar
azal›r ve hacimleri küçülür. Kuvvet kald›r›ld›¤›nda eski hacmine döner (fiekil 1.19).
➯ Gazlar›n hepsi çok esnektir. Ancak ayn› koflullarda (bas›nç ve s›cakl›k) bütün gazlar›n esnekli¤i ayn›d›r.
Dolay›s›yla esneklik gazlar için ay›rt edici bir özellik de¤ildir.
Maddelerin esnekli¤inen birçok alanda yararlan›l›r. Dinamometreler, metal baromet-
reler, yayl› müzik aletleri, asma köprüler, demir yolu raylar›, tafl›tlar›n amortisörleri mad-
denin esnekli¤i özelli¤inden yararlan›larak yap›lm›flt›r. Ayr›ca deprem dalgalar›n›n
h›z›n›n ölçümünde kullan›lan sismograf maddenin esnekli¤inden yararlan›larak
yap›lm›flt›r (fiekil 1.20).
fiekil 1. 20 : Sismograf
34

35. F‹Z‹K 1
ÖZET
Maddelere bir kuvvet etki etti¤inde flekil de¤ifltirebilirler. Bu flekil de¤iflikli¤i sarmal yay,
lâstik gibi maddelerde geçicidir. Kuvvetin etkisi kalk›nca eski hâllerine dönerler. Bu
maddelere esnek maddeler denir. Bütün kat› maddelerin belirli bir esnekli¤i vard›r.
Ancak her kat› maddenin esnekli¤i birbirinden farkl›d›r. Dolay›s›yla esneklik kat›lar için
ay›rt edici bir özelliktir.
S›v›lar›n esnekli¤i yok denecek kadar azd›r. Gazlar son derece esnek maddelerdir. Ancak
bütün gazlar ayn› miktarda esneklik gösterir. Esneklik s›v›lar ve gazlar için ay›rt edici
özellik de¤ildir.
DE⁄ERLEND‹RME SORULARI I-IV
✎
1. Esneklik maddenin;
I. kat›
II. s›v›
III. gaz hâllerinden hangisi ya da hangileri için ay›rt edici özellik olarak kullan›lmaz?
A) yaln›z I B) yaln›z II C) yaln›z III D) II ve III
35

36. F‹Z‹K 1
1.6. MADDE VE ISI
Is› bir enerji türüdür. Is› enerjisi baflka enerjilere dönüflebilir. Baflka enerjiler de ›s› ener-
jisine dönüflebilir. Ancak enerji toplam› de¤iflmez. Is›n›n bir enerji türü oldu¤u ilk kez
James Joule (Ceymis Jul) taraf›ndan düflünülmüfltür. Is› Q ile gösterilir.
SI Birim Sisteminde ›s› birimi Joule (Jul)’dür. K›saca J ile gösterilir. Is› birimi olarak
kalori de yayg›n olarak kullan›l›r. Kalori k›saca (cal) fleklinde gösterilir.
1 kalori = 4,184 J ve 1 J = 0,24 kaloridir.
Maddeler atom, molekül ya da iyon denilen taneciklerden oluflmufltur. Kat›, s›v› ve gaz
maddelerdeki bu taneciklerin hareketli oldu¤unu ünitenin bafl›nda ö¤renmifltiniz. Bu
tanecikler hareketli olmalar› nedeniyle belirli bir kinetik enerjiye sahiptirler.
Bir maddeyi oluflturan taneciklerin kinetik enerjileri toplam› ›s›d›r.
a) Is› ve S›cakl›k
Bir maddeye ›s› enerjisi verildi¤inde maddeyi oluflturan taneciklerin kinetik enerjileri, do-
lay›s›yla s›cakl›klar› artar. S›cakl›k taneciklerin kinetik enerjileri ile ilgili bir büyüklüktür.
Bir maddedeki tanecik bafl›na düflen ortalama kinetik enerji s›cakl›kt›r.
S›cakl›¤›n artmas› ya da azalmas› moleküllerin hareketi ile ilgilidir. Moleküllerin
h›zlar›n›n artmas› maddenin s›cakl›¤›n›n artmas› anlam›na gelir. Moleküller
yavafllad›klar› zaman maddenin s›cakl›¤› da azal›r. Moleküllerin h›zlar› do¤rudan
ölçülemedi¤i için s›cakl›kta do¤rudan ölçülemez. S›cakl›k maddelerin genleflmesi
yard›m› ile dolayl› olarak ölçülür. S›cakl›¤› artan maddeler genleflir. S›cakl›k s›v›lar›n
genleflmesi esas›na göre yap›lm›fl termometre ile ölçülür.
Yayg›n olarak s›v›l› ve metal termometreler kullan›l›r.
S›v›l› termometreler c›val› ve alkollü olabilir.
C›val› termometreler ile -39 °C ile 357 °C aras›ndaki s›cakl›klar› ölçebiliriz. Çok so¤uk
k›fl günlerinde bu termometreler kullan›lmaz. Bunun yerine donma s›cakl›¤› daha düflük
olan alkollü termometreler kullan›l›r. Alkolün termometre içinde görülebilmesi için
k›rm›z›, sar›, mavi gibi renkli boya maddeleri ile boyanmas› gerekir.
36

37. F‹Z‹K 1
S›v› seviyesindeki de¤iflimleri okuyabilmek
için termometre üzerinde bölmelendirme
yap›lm›flt›r. En çok kullan›lan s›v›l› termomet-
re Celcius (Selsiyus) termometresidir. Bu ter-
mometrede suyun donma s›cakl›¤› 0 °C, kay-
nama s›cakl›¤› 100 °C kabul edilip aradaki fark
100 eflit parçaya bölünmüfltür. Her bölme
1 °C’u gösterir.
fiekil 1.21 : Termometrenin bölme-
lendirilmesi
Resim 1.5 : Hasta termometresi
Resim 1.6 : Metal termometre
S›v›l› termometrelerin kullan›ld›klar›
yerlere göre duvar termometresi, lâbo-
ratuvar termometresi ve hasta termome-
tresi gibi çeflitleri vard›r.
C›val› ve alkollü termometreler ile
ölçülemeyen s›cakl›k derecelerini
ölçmek için metal termometreler kul-
lan›l›r (fiekil 1.22). Metal termometreler
ile 1600 °C’a kadar olan yüksek s›cakl›k
ölçülür. Bu termometreler fabrika ve fiekil 1.22 : Termometre
f›r›nlarda kullan›l›r (Resim 1.6).
37

38. F‹Z‹K 1
? Ulafl›labilecek en düflük s›cakl›k nedir?
Bir maddenin s›cakl›¤› azald›kça o maddeyi oluflturan tanecikler yavafllar. Madde
so¤utulmaya devam ederse öyle bir s›cakl›¤a ulafl›l›r ki tanecikler tamamen durur. Bu
s›cakl›k ulafl›labilecek en düflük s›cakl›kt›r.
Ulafl›labilecek en düflük s›cakl›¤a mutlak s›f›r denir.
Gerçekte ulafl›lamayan, ancak deneysel olarak kullan›lan bu s›cakl›k -273 °C’a eflittir.
Suyun donma s›cakl›¤› 273, suyun kaynama s›cakl›¤› 373 s›cakl›k ölçe¤i, mutlak s›cak-
l›k ölçe¤i ya da kelvin ölçe¤idir.
SI birim sisteminde s›cakl›k birimi kelvindir. Kelvin K ile gösterilir. Celcius s›cakl›¤› t
ile kelvin s›cakl›¤› ise T ile gösterilir. Bu iki s›cakl›k aras›nda
T= t + 273 ya da K= °C + 273 ba¤›nt›s› vard›r.
? S›cak bir çaydanl›¤› ya da tencereyi so¤uk bir zemine koyarsan›z tencere ve zeminin
s›cakl›¤› nas›l de¤iflir?
S›cak su dolu barda¤› masan›n üzerine koydunuz. Bir süre sonra barda¤› kald›r›p,
masan›n üzerine barda¤› koydu¤unuz yere dokununuz. Ne hissettiniz?
Masan›n ›s›nmas› su, bardak ve masa aras›nda ›s› al›fl verifli oldu¤unu gösterir.
Maddelerin s›cak ya da so¤uk oldu¤unu dokunma duyumuzla anlayabiliriz. Bir maddeye
dokundu¤umuzda s›cakl›k duyumu veriyorsa, madde bize ›s› veriyor, so¤uk duyumu
veriyorsa bizden ›s› al›yordur.
S›cakl›klar› farkl› maddeler bir araya getirilirse ya da birbirleri ile kar›flt›r›l›rsa s›cakl›¤›
yüksek olan madde ›s› vererek so¤urken, s›cakl›¤› düflük olan madde ›s› al›r ve s›cakl›¤›
artar. Aralar›ndaki ›s› al›fl verifli son s›cakl›klar› eflit olana kadar devam eder. Al›nan ›s›
toplam› verilen ›s› toplam›na eflittir.
∑Qal›nan = ∑Qverilen
Is› enerjisinin ak›fl yönü s›cakl›¤a göre belirlenir. Is› daima s›cakl›¤› yüksek olan madde-
den, s›cakl›¤› düflük olan maddeye do¤ru akar. Evrende kendili¤inden olan tüm olaylar-
da gözlenen bu gerçek do¤an›n en temel kanunlar›ndan biridir.
38

39. F‹Z‹K 1
b) Is› Miktar› ve Ölçülmesi
Is› alan ya da veren maddenin s›cakl›¤› de¤iflir. Bir maddedeki s›cakl›k de¤iflikli¤i, o
maddenin ald›¤› ya da verdi¤i ›s› enerjisinin bir göstergesidir. Is› alan maddenin s›cakl›¤›
yükselir ›s› veren maddenin ise s›cakl›¤› düfler.
Bir maddenin sahip oldu¤u ›s› miktar› nelere ba¤l›d›r? Ayn› maddenin farkl› miktar-
? lar›na eflit ›s› verilirse s›cakl›k de¤iflimleri ayn› olur mu?
? Çeflmeden doldurdu¤umuz çaydanl›k ile cezveyi özdefl ›s›t›c›larla ve ayn› sürede ›s›t›rsak
s›cakl›k de¤iflimi her ikisinde de ayn› olur mu?
fiekil 1.23 : Farkl› miktarda suyun özdefl ›s›t›c›larla ›s›t›lmas›
Ayn› maddenin de¤iflik miktarlar›na eflit ›s› verilirse s›cakl›klar›ndaki de¤iflmeler farkl›
olur. Ayn› miktar ›s› bir maddenin eflit miktarlar›na verilirse s›cakl›k de¤iflimi ayn› olur.
Is› ve s›cakl›k farkl›d›r. S›cakl›k madde miktar›na ba¤l› de¤ilken, bir maddenin sahip
oldu¤u ›s› madde miktar›na ba¤l›d›r. Ancak ›s› ile s›cakl›k farkl› olmalar›na ra¤men, bir-
birlerinden ayr› düflünülemez.
1 g saf suyun s›cakl›¤›n› 1 °C de¤ifltirmek için al›nmas› veya verilmesi gerekli ›s› 1
kaloridir.
Sadece s›cakl›k de¤iflimine ve maddenin kütlesine bakarak bir maddenin ald›¤› ya da
verdi¤i ›s› miktar› bulunamaz. Is› miktar› ayn› zamanda maddenin cinsine de ba¤l›d›r.
Madde cinsinin ›s›nmaya etkisi öz ›s› ile ifade edilir.
39

40. F‹Z‹K 1
fiekil 1.24: Kütleleri eflit farkl› maddelerin özdefl ›fl›t›c›larla ›s›t›lmas›
Bir maddenin 1 kg’›n›n s›cakl›¤›n› 1 K yükseltmek için gerekli ›s› miktar›na o mad-
denin öz ›s›s› denir.
Öz ›s› c ile gösterilir. SI birim sisteminde öz ›s› birimi J/kgK’dir. Öz ›s› birimi olarak
cal/g°C birimi de kullan›l›r.
➯ Öz ›s› maddeler için ay›rt edici bir özelliktir.
Maddenin Ad› Öz ›s›
J/kgK cal/g °C
C›va 120 0,287
Bak›r 370 0,885
Nikel 420 0,1
Alüminyum 910 0,217
Su 4180 1
Alkol 2540 0,607
Çizelge 1.6 : Baz› maddelerin öz ›s›lar›
m = kütle, c = öz ›s›, Q = ›s› ve ∆t = s›cakl›k fark› olmak üzere bir maddenin m gram›n›n
s›cakl›¤›n› ∆t° C yükseltmek için Q = m.c.∆t kadar ›s›tmak gerekir.
ÖRNEK : 10 °C’taki 500 g suyun s›cakl›¤›n› 60 °C’a ç›karmak için gerekli ›s› miktar›n›
hesaplay›n›z. (Csu = 4180 J/kgK)
ÇÖZÜM : m = 500 g Q = m.c.∆t
T1 = 10 + 273 = 283 K Q = 0,5 . 4180 . 50
T2 = 60 + 273 = 333 K Q = 104500 J
40

41. F‹Z‹K 1
ÖRNEK : 20 °C’taki 100 gram demiri 70 °C’a kadar ›s›tt›¤›m›zda 2300 J’lük ›s› veri-
liyor. Demirin öz ›s›s›n› bulunuz.
ÇÖZÜM : T1 = 20 + 273 = 293 K ∆T = T1 - T2
T2 = 70 + 273 = 343 K ∆T = 243 - 293 = 50 K
m = 100 g = 0,1 kg Q = m.c.∆t
Q
Q = 2300 J = 2300
c=
m∆t 0,1 . 50
c = 460 J/kgK
ÖRNEK : Kütlesi 500 g olan cam kab›n s›cakl›¤› 120 °C’tan 20 °C’a düflürülürse kap
ne kadar ›s› vermifl olur? (ccam = 0,2 cal/g °C)
ÇÖZÜM : t1 = 120 °C ∆t = t2 - t1 = 20 - 120 = -100 °C
t2 = 20 °C Q = m.c.∆t
m = 500 g Q = 500 . 0,2 (-100)
Q = -10000 cal
Sonucun (-) ç›kmas› bir maddenin d›flar›ya ›s› verdi¤ini gösterir.
ÖRNEK : 20 °C’taki 100 g su ile 80 °C’ta 25 g su kar›flt›r›l›rsa son s›cakl›k kaç °C olur?
(csu = 1 cal/g °C)
ÇÖZÜM : 20 °C’taki 100 g su ›s› al›r. 80 °C’taki 25 g su ›s› verir. Is› al›fl verifli tamam-
land›¤›nda al›nan ›s› verilen ›s›ya eflit olur.
Qal›nan = Qverilen
mcsu (t2 - t1) = mcsu (t1 - t2 )
100 . 1(t2 - 20) = 25 . 1 (80 -t2)
100 t2 - 2000 = 2000 - 25 t2
125 t2 = 4000
t 2 = 4000
125
t2 = 32 °C
41

42. F‹Z‹K 1
0,5 kg 100 °C’taki demir 200 g suyun içine at›l›rsa suyun s›cakl›¤›n› kaç °C art›r›r?
? (cdemir = 0,11 cal/g °C ve csu = 1 cal/g °C)
1 gaz tenekesi (16 litre) suyun s›cakl›¤›n› 20 °C’tan 100 °C’a ç›karmak için kaç kalori-
lik ›s› verilmelidir? (csu = 1 cal/g °C)
S›cakl›¤› 18 °C olan 200 g su içine, 98 °C s›cakl›¤›nda 65 g’l›k bir cisim at›l›yor. Is› al›fl
veriflinden sonra son s›cakl›k 20,8 °C bulunuyor. Suyun içine at›lan cismin öz ›s›s›
kaçt›r? (csu = 4180 J/kgK)
c) Erime ve Donma
Normal koflullarda do¤ada kat›, s›v› ve gaz hâlinde bulunan maddeler ›s› vererek ya da
›s› alarak bir hâlden baflka bir hâle geçebilirler. Kat› hâldeki bir maddeyi ›s›t›rsak bir süre
sonra s›v› hâle, s›v› hâlden de gaz hâline geçer. Ayn› flekilde gaz hâlindeki maddeyi
so¤utursak önce s›v› hâle, sonra kat› hâle geçer.
Bir maddenin kat› hâlden s›v› hâle, s›v› hâlden gaz hâline geçmesi hâl de¤ifltirmesi
demektir.
Hâl de¤iflimi, maddenin ›s› almas› ya da ›s› vermesiyle gerçekleflir. Erime ve buharlaflma
olaylar›nda madde d›flar›dan ›s› al›r. Yo¤unlaflma ve donma olaylar›nda ise d›flar›ya ›s›
verir.
Bir kat›n›n s›v› hâle geçmesine erime denir.
Kat›n›n belirli bir bas›nçta s›v›ya
dönüfltü¤ü s›cakl›¤a erime
s›cakl›¤› ya da erime noktas› denir
ve e.n ile gösterilir.
Erime noktas›, kat›n›n miktar›na
ba¤l› de¤ildir. Ayn› maddenin
farkl› miktarlar› ayn› s›cakl›kta
erir. Farkl› maddelerin erime nok-
talar› farkl›d›r.
fiekil 1.25 : Erime noktas›n›n bulunuflu
➯ Erime noktas› kat›lar için ay›rt edici bir özelliktir.
42

43. F‹Z‹K 1
Beherglasa bir miktar su koyarak fiekil 1.25’teki düzene¤i kural›m. Deney tüpünün içine
naftalin koyal›m. ‹spirto oca¤›n› yakal›m. Termometreyi gözleyelim. S›cakl›k 78 °C’a
ç›kt›¤›nda naftalin parçac›klar›n›n erimeye bafllad›¤›n› görürüz. Naftalinin tamam›
eriyinceye kadar s›cakl›k de¤iflmez.
Erime s›cakl›¤›nda bulunan 1 kg kat› maddeyi, ayn› s›cakl›kta 1 kg s›v› hâline
dönüfltürmek için verilmesi gereken ›s› miktar›na erime ›s›s› denir ve Le ile göster-
ilir. Erime s›cakl›¤›ndaki m gram kat›n›n ayn› s›cakl›kta m gram s›v›ya dönüflürken
ald›¤› ›s›; Q = m.Le ba¤›nt›s› ile bulunur.
Bir s›v›n›n kat› hâle geçmesine donma denir.
Donma olay›n›n gerçekleflti¤i s›cakl›¤a donma s›cakl›¤› denir ve d.n ile gösterilir.
Bir önceki deneyde naftalini 90 °C kadar ›s›t›r ve ispirto oca¤›n› söndürüp bir süre bek-
lersek naftalinin s›cakl›¤› yavafl yavafl düfler. 78 °C’a düfltü¤ünde naftalin donmaya
bafllar. S›v› naftalinin hepsi donuncaya kadar s›cakl›k de¤iflmez.
Donma s›cakl›¤›nda bulunan 1 kg s›v›n›n ayn› s›cakl›kta 1 kg kat› hâline geçerken
d›flar›ya verdi¤i ›s›ya donma ›s›s› denir ve Ld ile gösterilir.
Donma s›cakl›¤›ndaki m gram s›v›n›n, ayn› s›cakl›kta m gram kat›ya dönüflürken
verdi¤i ›s›; Q = m.Ld ba¤›nt›s› ile bulunur.
Ayn› madde için erime s›cakl›¤›, donma s›cakl›¤›na; erime ›s›s› da donma ›s›s›na eflittir.
e . n = d.n ve Le = Ld dir.
➯ Erime s›cakl›¤›, donma s›cakl›¤›, erime ›s›s› ve donma ›s›s› maddenin ay›rt edici özelli¤idir.
Maddenin Ad› Le = Ld (J/kg) e.n = d.n (°C)
Buz 334400 0
C›va 11280 -39
Kurflun 22570 327
Demir 117040 1540
Bak›r 175560 1090
Çizelge 1. 7 : Baz› maddelere ait e.n, d.n, Le ve Ld de¤erleri
43

44. F‹Z‹K 1
? K›fl›n buzlanmay› önlemek için yollara tuz at›lmas›n›n nedeni nedir?
Kat›n›n içinde bulunan yabanc› maddeler erime noktas›n› düflürür. K›fl›n araba radyatör-
lerindeki suyun içine antifiriz denilen madde konulmas› suyun donma noktas›n› düflürür.
K›fl›n yollara buzlanmay› önlemek için tuzun dökülmesinin nedeni de budur.
? Kar ya¤d›¤›nda yayalar›n ve tafl›tlar›n geçti¤i yerlerdeki karlar di¤er yerlere göre neden
daha çabuk erir?
Kat› maddelerin erime s›cakl›¤› genellikle bas›nçtan etkilenmez. Buz gibi baz› madde-
ler erirken bas›nçtan etkilenirler. Buza bas›nç uyguland›¤›nda erime noktas› düfler. Bu
nedenle yayalar›n ve tafl›tlar›n geçti¤i yerlerde karlar daha çabuk erir.
d) Buharlaflma, Kaynama ve Süblimleflme
? S›cak bir günde avucunuza kolonya döktü¤ünüzde neden serinlik hissedersiniz?
S›v›lar› oluflturan taneciklerin kat›lara göre daha hareketli olduklar›n› biliyorsunuz. Bu
hareketleri s›ras›nda birbirleriyle çarp›fl›rlar ve enerji al›flveriflinde bulunurlar. Enerjisi
artan bir tanecik kendisine etkiyen çekim kuvvetlerini yener ve s›v›y› terk eder. Böylece
gaz hâline geçmifl, yani buharlaflm›fl olur. S›v›n› yüzeyinde taneciklere etkiyen çekim
kuvveti daha az oldu¤undan buharlaflma s›v›n›n yüzeyinde olur. Her buharlaflan tanecik
s›v›dan enerji ald›¤› için buharlaflman›n oldu¤u yerde so¤uma olur. Bu nedenle elimize
kolonya döktü¤ümüzde kolonya elimizden ›s› alarak buharlaflt›¤› için serinlik hissede-
riz.
Islak çamafl›rlar s›cak bir günde de so¤uk bir günde de kurur. Bunun anlam›
buharlaflman›n her s›cakl›kta olabilece¤idir.
Bir s›v›n›n ›s› alarak gaz hâline geçmesine buharlaflma denir.
Kaynama s›cakl›¤›ndaki 1 kg s›v›n›n, ayn› s›cakl›kta 1 kg gaz hâline geçmesi için
d›flar›ya vermesi gereken ›s› miktar›na buharlaflma ›s›s› denir. Lb ile gösterilir. SI
birim sisteminin birimi J/kg’d›r.
Kaynamakta olan tencerenin kapa¤›n› kald›rd›¤›m›zda kapakta oluflan su damlalar›n›n
? nedeni nedir?
44

45. F‹Z‹K 1
Buharlaflman›n tersi yo¤unlaflmad›r.
Yo¤unlaflan madde ›s› verir. Ya¤mur
ya¤arken hava ›s›n›r. Çünkü havadaki su
buhar› yo¤unlafl›r ve çevreye ›s› verir.
Kaynamakta olan çaydanl›¤›n buhar›na
bir tabak tutulursa so¤uk taba¤a çarpan
su buhar› yo¤unlaflarak s›v› hâle gelir
(fiekil 1.26).
fiekil 1.26 : Suyun yo¤unlaflmas›
Gaz hâlindeki bir maddenin ›s› vererek s›v› hâle geçmesine yo¤unlaflma denir.
Yo¤unlaflma s›cakl›¤›nda bulunan 1 kg buhar›n 1 kg s›v› hâle geçmesi için d›flar›ya
vermesi gereken ›s› miktar›na yo¤unlaflma ›s›s› denir. Ly ile gösterilir. SI birim sis-
teminde birimi J/kg’d›r.
Ayn› madde için buharlaflma ve yo¤unlaflma noktalar› ayn›d›r. Buharlaflma ve
yo¤unlaflma ›s›lar› da ayn›d›r.
Buharlaflma ›s›s› = Yo¤unlaflma ›s›s›
Lb = Ly
Bir s›v› ›s›t›lmaya baflland›¤›nda s›cakl›¤› yükselir ve buharlaflma h›z› artar. Is›tmaya
devam edilirse moleküllerin h›z› o kadar artar ki s›v›dan ayr›lmaya bafllar.
Bir s›v›daki moleküllerin üzerlerindeki çekim kuvvetini yenerek s›v›dan
ayr›lmas›na kaynama denir.
Kaynaman›n oldu¤u s›cakl›¤a kaynama noktas› denir. Kaynama noktas› k.n ile göste-
rilir. Her s›v›n›n ayn› bas›nç alt›nda kaynama noktas› farkl›d›r. Çizelgede baz› s›v›lar›n
kaynama noktalar› verilmifltir.
➯ Kaynama noktas› s›v›lar için ay›rt edici özelliktir.
Maddenin Ad› k.n (°C)
Su 100
Etil alkol 78,5
C›va 357
Sülfirik asit 326
Çizelge 1.8 : Baz› maddelerin kaynama noktalar›
45

46. F‹Z‹K 1
Saf bir s›v› her s›cakl›kta buharlaflabilmesine ra¤men sadece belirli bir s›cakl›kta kaynar.
Kaynama süresince s›v› tamamen bitinceye kadar s›cakl›k de¤iflmez.
Kaynama s›v›n›n her yerinde olur ve gaz kabarc›klar› patlayarak s›v›y› terk eder.
Düdüklü tencereler di¤er tencerelere
? göre yemekleri neden daha çabuk
piflirir?
Resim 1.7 : Düdüklü tencere
S›v›lar›n kaynama s›cakl›¤› d›fl bas›nca ba¤l›d›r. Deniz seviyesindeki bas›nç 1 atmosfer
(1 atm) yani 760 mm Hg’d›r. Burada su 100 °C’ta kaynar. Deniz seviyesinden yukar›
do¤ru ç›k›ld›kça d›fl bas›nç azal›r. Su daha düflük s›cakl›kta kaynamaya bafllar. Örne¤in
deniz seviyesinden 610 m yükseklikte d›fl bas›nç 702 mm Hg’d›r. Bu yükseklikte su 98
°C’ta kaynar.
Düdüklü tencereler bas›nçl› tencerelerdir. Bu nedenle suyun kaynama s›cakl›¤› 100
°C’tan büyüktür. Bu tencerelerde yemek daha çabuk pifler.
Bir maddeye verilen ›s› miktar› cismin s›cakl›¤›n›n artmas›na neden olur. Fakat bu
s›cakl›k art›fl› sürekli de¤ildir. Kat› bir madde ›s›t›lmaya bafllad›¤›nda kat›n›n s›cakl›¤›
erime noktas›na kadar yükselir. Kat› erimeye bafllad›ktan sonra s›cakl›¤› tamamen
eriyene kadar de¤iflmez. Maddeye verilen ›s› hâl de¤iflimi için harcan›r. Madde s›v› hâle
gelince s›cakl›¤› yükselmeye bafllar. S›cakl›k art›fl› s›v›n›n kaynama noktas›na kadar
devam eder. S›v› kaynamaya bafllad›ktan sonra ›s› verildi¤i hâlde s›cakl›k yine de¤iflmez.
Verilen ›s› s›v›y› buharlaflt›rmak için harcan›r.
Bafllang›çta t1 °C s›cakl›¤›nda olan bir maddenin s›cakl›k-zaman de¤iflimi Grafik
1.1’deki gibidir.
Grafik 1.1 : Bir kat›n›n gaz hâline geçifl s›ras›nda s›cakl›¤›n zamana ba¤l› de¤iflimi
46

47. F‹Z‹K 1
Ayn› grafi¤i s›cakl›¤› -10 °C olan buz için çizersek afla¤›daki gibi bir grafik elde ederiz;
ÖRNEK : 100 °C’taki 10 g su buhar› 0 °C’ta buza dönüfltü¤ünde d›flar›ya kaç J ›s›
verir? (Lb = 2260000 J/kg, Le =335000 J/kg, csu = 4180 J/kgK m =10 g = 0,01 kg)
ÇÖZÜM
Q1 = mLb = 0,01 . 2260000 = 22600 J
Q2 = m.c.∆ t = 0,01 . 4180 . 100 = 4180 J
Q3 = m.Le = 0,01 . 335000 = 3350 J
Qtoplam = Q1 + Q2 + Q3 = 22600 + 4180 + 3350
Qtoplam = 30130 J
ÖRNEK : -20 °C’ta 100 g buza 10000 kalorilik ›s› verilirse buzun fiziksel hâli ve
s›cakl›¤› ne olur? (cbuz =0,5 cal/g, Lbuz = 80 cal/g, Lb = 540 cal/g, cbuhar= 0,5 cal/g °C)
ÇÖZÜM :-20 °C’taki buzu 0 °C’a getirmek için verilmesi gereken ›s› Q1 olsun,
Q1 = m.c. ∆t = 100 . 0,5 [0 - (-20)]
Q1 = 50 . 20 = 1000 cal
0 °C’ta buzu eritmek için gerekli ›s› Q2 olsun.
Q2 = m . Lbuz = 100 . 80 = 8000 cal
47

48. F‹Z‹K 1
Verilen toplam ›s› 10000 kalori oldu¤undan buz tamamen erir ve su olur. Bu
duruma gelinceye kadar,
Q = Q 1 + Q2 Q = 9000 cal’lik ›s› enerjisi kullan›l›r.
Q = 1000 + 8000
Toplam ›s› 10000 oldu¤undan geriye 10000 - 9000 = 1000 cal ›s› kal›r. Bu ›s›n›n suyun
s›cakl›¤›n› ne kadar yükseltece¤ini bulal›m.
Q = m csu . ∆t
1000 = 100 . 1 (t2 - 0)
1000 = 100 t2
t2 = 1000 / 10 = 10 °C
10 g’l›k bir maddeye ait ›s›-s›cakl›k
? de¤iflimi yandaki grafikteki gibi ise bu
maddenin erime ›s›s› nedir?
Evlerimizde yünlü giyeceklerimiz ve hal›lar›m›z›n aras›na naftalin koyar›z. Naftalin iz
b›rakmadan tükenir. Naftalin gibi baz› kat›lar s›v›laflmadan buharlafl›r. Bas›nca ba¤l›
olarak birçok kat›da bu durum sa¤lanabilir. 1 atm bas›nçta naftalin, iyot, arsanik gibi
maddeler s›v›laflmadan buharlafl›r.
Kat› bir maddenin s›v›laflmadan gaz hâline, gaz hâlinden s›v›laflmadan kat› hâle
geçmesine süblimleflme denir.
e. Genleflme ve S›k›flt›r›labilirlik
Bir maddenin s›cakl›¤› de¤iflti¤inde boyutlar›nda da de¤iflme olur.
Bir maddenin ›s›t›ld›¤›nda boyutlar›ndaki artmaya genleflme denir.
Genleflme maddenin tüm hâllerinde görülür. Baz› istisnalar d›fl›nda, ›s›t›ld›¤›nda her
madde az ya da çok genleflir.
48

49. F‹Z‹K 1
1. Kat›larda Genleflme
? Telefon, telgraf ve elektrik telleri niçin yaz›n sark›k, k›fl›n gergindir?
fiekil 1.27 : Telefon ve telgraf tellerinin yaz›n ve k›fl›n görünüflü
Kat› maddeleri oluflturan tanecikler sadece ileri-geri titreflim hareketi yaparlar. Kat›
madde ›s›t›ld›¤›nda taneciklerin h›zlar› artar ve tanecikler birbirlerinden uzaklafl›rlar.
Dolay›s›yla kat›n›n boyutlar› büyür. S›cakl›k art›fl› tanecikler aras› uzakl›¤›n artmas›na
yani genleflmeye neden olur. Kat› bir madde so¤utuldu¤unda tanecikler yavafllar, birbir-
lerine yaklafl›r, kat›n›n boyutlar› küçülür.
Kat›lar›n genleflmesi üç k›s›mda incelenir. Gerçekte bütün kat›lar hacimce genleflir.
Ancak kat› çubuk fleklinde ise boyca genleflmeden, levha fleklinde ise yüzeyce
genleflmeden bahsedilir.
Lo boyundaki çubuk fleklindeki kat›n›n s›cakl›¤› ∆t °C art›r›ld›¤›nda, boyundaki uzama
miktar› ∆L olsun. Boydaki uzama miktar› ∆L = Lo . λ . ∆t olur.
Burada λ (lamda) her maddenin cinsine ba¤l› sabit bir say› olup uzama kat say›s› olarak
adland›r›l›r.
Bir maddenin birim uzunlu¤unun (1 cm’sinin) s›cakl›¤›n› 1 °C art›rd›¤›m›zda
boyundaki uzama miktar›na uzama kat say›s› denir.
SI birim sisteminde uzama kat say›s› birimi 1/K’dir. S›cakl›k °C olursa λ’n›n birimi 1/°C
olur.
➯ Uzama kat say›s› ay›rt edici bir özelliktir.
Madde (1/ °C)
2,6.10-5
Bak›r
1,2.10-5
Demir
2,8.10-5
Kurflun
2,6.10-5
Alüminyum
Çizelge 1.9 : Baz› kat›lara ait uzama kat say›lar›
‹lk boyu Lo olan bir çubuk ∆t °C ›s›t›l›rsa son boyu;
L= Lo + ∆L ⇒ L = Lo + Lo λ ∆t ⇒ L = Lo ( 1 + λ∆t) olur.
49

50. F‹Z‹K 1
ÖRNEK : 20 °C’ta uzunlu¤u 300 cm olan çelik bir tel 520 °C’a kadar ›s›t›ld›¤›nda boyu
kaç cm olur? ( λçelik = 1,2.10-5 1/°C)
ÇÖZÜM
Lo = 300 cm
t = 520 - 20 = 500 °C
L = Lo (1 + λ∆t)
L = 300 (1 + 1,2.10-5 . 500)
L = 300 (1 + 6.10-3)
L = 300,6 cm
demir fiekildeki çubuklar›n boylar› farkl› her s›cakl›kta
? sabit kalmaktad›r. Buna göre çubuklar›n uzama kat
çinko say›lar› büyükten küçü¤e nas›l s›ralan›r?
bak›r
fiekil 1.28: Demir köprülerin ve demir yollar›n›n görünüflü
Genleflme etkisiyle demir köprüler bozulabilir. Bunu önlemek için bir ucu serbest
b›rak›l›r. Bu uca tekerlek tak›l›r.
Demir yollar› döflenirken raylar aras›na boflluk b›rak›l›r. Boflluk b›rak›lmazsa, ›s› etki-
siyle raylar bükülür ve flekilleri bozulur.
Levha fleklindeki bir kat› ›s›t›ld›¤›nda hem enine hem de boyuna uzar. Metalin
yüzeyi artar. Bu yüzeyce genleflmedir.
50

51. F‹Z‹K 1
Bir kat›n›n s›cakl›¤›n›n 1 °C artmas› sonucunda birim yüzeyde meydana gelen art›fl mik-
tar›na yüzeyce genleflme kat say›s› denir. α ile gösterilir. α yaklafl›k olarak boyca
genleflme kat say›s› olan λ’n›n iki kat›d›r.
α≅2λ
Metalin ilk yüzeyi So, s›cakl›k de¤iflimi ∆t, son yüzey S ve yüzeyce genleflme kat say›s›
α olmak üzere yüzeyce genleflme;
∆S = So . α. ∆t ve S = So (1 + α∆t) ba¤›nt›lar› ile bulunur.
ÖRNEK : 25 °C’ta çap› 20 cm olan daire fleklindeki bir alüminyum levha 125 °C’a
kadar ›s›t›l›yor.
a) Yüzeydeki art›fl kaç cm2 dir.
b) 125 °C’taki yüzey alan› kaç cm2 dir? ( λAl = 2,6.10-5 1/ °C, π = 3)
ÇÖZÜM : ∆t = 125 - 25 = 100 °C Daire fleklinde levhan›n 25 °C’taki
λ = 2,6.10-5 1/ °C alan› olan So’› bulal›m.
So = πr2 = 3. (10)2 = 300 cm2
R = 20 cm
r = 10 cm olur.
a) ∆S = So . α . ∆t = 300 . 2 λ . 100 = 300 . 2 . 2,6.10-5 . 100
∆S = 1,56 cm2
b) S = So (1 + α∆t) veya S = So + ∆S dir.
S = 300 + 1,56 = 301,56 cm2
Kat› cisim küp, küre, silindir, prizma gibi üç boyutlu olursa cismin hem eni, hem
boyu, hem de yüksekli¤i artar. Dolay›s›yla hacmi artar. Bu olaya hacimce genleflme
denir.
Hacimce genleflme kat say›s› (ß) ile gös-
terilir. ß yaklafl›k olarak λ’n›n üç kat›na
eflittir.
ß ≅ 3λ
‹lk hacmi Vo olan bir kat›n›n s›cakl›¤›
∆t °C art›r›l›rsa hacmindeki art›fl ∆V,
∆V = Vo . ß . ∆t ile
son hacmi ise V = Vo (1 + ß∆t)
ba¤›nt›lar› ile bulunur. fiekil 1.29: Kat›lar›n hacimce genleflmesi
51

52. F‹Z‹K 1
ÖRNEK : 20 °C yar›çap› 10 cm olan camdan yap›lm›fl küre fleklindeki bir cismin
hacminin 4000,5 cm3 olabilmesi için küre kaç °C’a kadar ›s›t›lmas› gerekir?
(λcam = 8,5.10-5 1/ °C, π = 3)
ÇÖZÜM : r = 10 cm Cismin ilk hacmini bulal›m. Cisim
V = 4000,5 cm3 küre fleklinde oldu¤undan
Vo = 4 πr3 = 4 . 3 . (103) = 4000 cm3
λcam = 8,5.10-5 1/ °C
3 3
t1 = 20 °C ∆V = Vo . β . ∆t
t2 = ? 4000,5 - 4000 = 4000 . 3 . 8,5.10-5 . (t 2 - t 1)
0,5 = 1,02 (t 2 - 20)
0,5 = 1,02 t 2 - 20,4
20,9
t2 = = 20,4 °C
1,02
Boyutlar› 4 cm, 6 cm ve 3 cm olan alüminyumdan yap›lm›fl prizman›n s›cakl›¤› 50 °C
? art›r›l›rsa son hacmi kaç cm3 olur? (λAl = 24.10-6 1/ °C)
Kat›lar›n genleflmelerinin birbirinden farkl› oldu¤unu ö¤rendiniz. Bundan yararlan›larak
metal çiftleri yap›lm›flt›r. Metal çiftleri farkl› metallerden yap›lm›fl eflit uzunluktaki iki
çubu¤u birbirine perçinleyerek yap›l›r.
Metal çiftleri oda s›cakl›¤›nda düzdür. Is›t›l›nca genleflme miktar› büyük olan daha çok
genleflir. Bu metal d›flta kalacak flekilde bükülür. So¤uyunca da genleflme miktar› büyük
olan daha çok büzülür.
Metal çiftleri termostat, yang›n alarmlar› ve metal termometrelerde bulunur.
fiekil 1.30: Yang›n alarm›
fiekil 1.32: Metal çifti
fiekil 1.31: Metal termometre
52

53. F‹Z‹K 1
Buzdolab›, f›r›n, ütü, elektrikli
›s›t›c›larda termostat bulunur. Bu ayg›tlar
belirli bir s›cakl›¤a eriflince metal çifti
bükülür ve devreyi keser. Bir süre sonra
so¤uyunca metal çifti büzülerek devreyi
tamamlar. Böylece ayg›t tekrar ›s›nmaya
bafllar. Bu flekilde ayg›t›n sabit s›cakl›kta
çal›flmas› sa¤lan›r.
fiekil 1.33 : Termostat
2. S›v›larda Genleflme
? Yaz›n tafl›tlar›n yak›t depolar› neden a¤z›na kadar doldurulmaz?
Kat› maddeler gibi s›v›lar da ›s›t›ld›klar›nda
genleflir. So¤utulan s›v›larda ise büzülme olur.
S›v›lar›n genleflme oranlar› genellikle kat›lar›n
genleflme oranlar›ndan daha büyüktür.
Örne¤in; su dolu bir derece ›s›t›ld›¤›nda hem
su, hem de tencere genleflir. Ancak suyun
genleflmesi tencerenin genleflmesinden fazla
oldu¤u için su taflar. Kat›lar›n genleflmesi farkl›
oldu¤u gibi s›v›lar›n genleflmesi de farkl›d›r.
Ayn› koflullarda ›s›t›lan farkl› s›v›lar farkl›
oranda genleflir. Hacimce genleflme kat say›s›
(ß) s›v›lar için ay›rt edici özelliktir.
fiekil 1.34 : S›v›lar›n genleflmesi
Termometreler s›v›lar›n genleflmesi esas›na dayan›larak yap›lm›fllard›r. Termometredeki
s›v› s›cakl›¤›n›n artmas› haznedeki s›v›n›n k›lcal boruda yükselmesine neden olur. Bunun
nedeni ›s›t›lan s›v›n›n genleflmesidir.
3. Gazlarda Genleflme
fiiflirilmifl bir çocuk balonunu soban›n ya
? da kaloriferin yan›na koyaran›z daha da
fliflti¤ini gözlersiniz. Neden?
Bofl deney tüpü flekildeki gibi ›s›t›l›rsa
cam borudan kabarc›klar ç›kar. Bunun
nedeni deney tüpündeki havan›n
genleflmesidir.
fiekil 1.35 : Gazlar›n genleflmesi
53

54. F‹Z‹K 1
K›fl›n arabalar›n tekerlerine yaza oranla daha çok hava bas›l›r. Ancak tekerleklerin
fliflkinlikleri yaz›nki ile hemen hemen ayn› olur.
Gaz hâlindeki bütün maddeler ›s›t›l›nca genleflir, so¤uyunca büzülür. Gazlardaki
genleflme, kat› ve s›v›lara göre daha fazlad›r. Ancak hacimleri ve s›cakl›klar› ayn› olan
gazlar bas›nç sabit kalmak koflulu ile s›cakl›klar› eflit miktarda art›r›l›rsa eflit miktarda
genleflir.
Gazlar›n genleflmesi de hacimce genleflmedir. Bütün gazlar›n genleflme kat say›lar›
ayn›d›r. Bu nedenle genleflme gazlarda ay›rt edici bir özellik de¤ildir.
S›k›flt›r›labilirlik
Maddelerin tanecikli yap›da oldu¤unu biliyorsunuz. Bu taneciklerin maddenin fiziksel
hâline göre nas›l bulunduklar›n› da ö¤rendiniz. Kat›larda ve s›v›larda tanecikler bir-
birine yal›n olduklar› için bunlar› s›k›flt›rarak hacimlerini küçültmek oldukça zordur.
Örne¤in 2 litrelik bir kaba 2 litreden fazla bir s›v›y› dolduramazs›n›z. Ancak gazlarda
tanecikler birbirine uzak oldu¤u için s›k›flt›r›labilirler. Gazlar s›k›flt›r›ld›klar›nda gaz
tanecikleri birbirine yaklafl›r ve hacimleri küçülür. Örne¤in 2 litrelik bir kapal› kaba 3
litre gaz› doldurabilirsiniz.
S›k›flt›rmada hacim küçüldü¤ü, genleflmede hacim büyüdü¤ü için s›k›flt›rma
genleflmenin tersidir. Baz› istisnalar d›fl›nda s›k›flt›rma sabit s›cakl›kta bas›nç art›r›larak
sabit bas›nç alt›nda s›cakl›¤› düflürerek ya da her iki etkende uygulanarak yap›labilir.
54

55. F‹Z‹K 1
ÖZET
Bütün maddeler atom ya da moleküllerden oluflmufltur. Bu titreflim enerjisi kinetik ener-
jidir. Bir maddedeki taneciklerin toplam kinetik enerjisi ›s› enerjisidir. Is› ile s›cakl›k
ayn› de¤ildir. Ancak birbirleri ile yak›ndan iliflkilidir.
Bir maddenin sahip oldu¤u ›s› Q = m.c.∆t ba¤›nt›s› ile bulunur.
S›cakl›klar› farkl› iki madde bir araya getirildi¤inde aralar›nda ›s› al›fl verifli olur.
S›cakl›¤› yüksek olan madde ›s› kaybederken, s›cakl›¤› düflük olan madde ›s› al›r. Is› al›fl
verifli her iki maddenin s›cakl›¤› ile eflit olana kadar devam eder.
Qal›nan = Qverilen
Is› etkisi ile maddeler hâl de¤ifltirebilir. Kat› bir madde ›s›t›ld›¤›nda belirli bir s›cakl›¤a
ulaflt›¤›nda erir. Her kat›n›n erime s›cakl›¤› farkl›d›r. Bu s›cakl›¤a erime noktas› (e.n)
denir. S›v› bir madde de so¤utulmaya devam edilirse kat› hâle gelir. Yani donar. Her
s›v›n›n donma s›cakl›¤› farkl›d›r. S›v›n›n kat› hâle geçmeye bafllad›¤› s›cakl›k donma
noktas›d›r (d.n). Saf maddelerin erime noktalar›, donma noktalar›na eflittir (e.n = d.n).
S›v›lar her s›cakl›kla gaz hâline geçer. Yani buharlafl›r. Buharlaflma s›v›n›n yüzeyinde ve
her s›cakl›kta olur. S›v›y› ›s›t›rsak buharlaflma h›zlan›r. Bir süre sonra kabarc›klar
ç›kmaya bafllar. S›v› belirli bir s›cakl›kta kaynar. Kaynama s›v›n›n her yerinde olur.
Her s›v›n› belirli bir kaynama s›cakl›¤› vard›r. Bu s›cakl›¤a kaynama noktas› (k.n) denir.
Gaz hâlindeki bir madde de yeterince so¤utulursa s›v› hâle geçer. Yani yo¤unlafl›r.
Is›t›lan maddelerde hal de¤iflikli¤i olmadan hacim de¤iflikli¤i olabilir. Maddeler ister
kat›, ister s›v› ve isterse gaz olsunlar s›cakl›klar› art›r›l›nca genleflirler.
Kat› maddeler boyca, yüzey ve hacimce genleflir. Genleflme kat›lar için ay›rt edici bir
özelliktir.
Boyca genleflme için : ∆L = Lo . λ . ∆t ve L = Lo (1 + λ∆t)
Yüzeyce genleflme için : ∆S = So . α . ∆t ve S = So (1 + α∆t)
Hacimce genleflme için : ∆V = Vo . ß . ∆t ve V = Vo (1 + ß∆t) ba¤›nt›lar› kullan›l›r.
S›v›lar ve gazlar için hacimce genleflme söz konusudur. S›v›lar için genleflme ay›rt edici
bir özelliktir.
Maddelerin bir ço¤una kuvvet uygulayarak s›k›flt›rmak çok güçtür. Kat›lar ve s›v›lar
s›k›flt›r›lamaz. Ancak gaz maddeler s›k›flt›r›labilirler.
55