1. Twitter @jrgnhoogendoorn
De wereld wordt steeds ronder en de
samenleving platter (liquidity)
Academie voor bouwkunst Groningen
2 februari 2013
Jurgen Hoogendoorn
Ontwikkelingsbedrijf Gemeente Amsterdam

2. Wat the hack is going on?
1. Economie vanuit historisch perspectief + sociologische
duiding; liquid modernity
2. Noord Oost Groningen
3. Ruimtelijke Economische werkelijkheid na 2008
4. Ontwikkelingen in de samenleving
5. Innovatie in de ruimtelijke sector
6. Braakliggen als voorbeeld
7. Opbrengsten, zoekrichtingen en nieuwe competenties
ruimtelijke professional
8. Zeevaartschool in Delfzijl

3. Industriële revolutie
• Ontstaan economie als wetenschap (gebonden aan
naties; BNP)
• Mens kwam los van zijn oorspronkelijke omgeving
(vaak platteland)
• Werken in fabrieken ergens anders (meestal in stad)
• Met grote kans op ontslag en armoede
• Na WO II gingen bedrijven op zoek naar plek met
meest goedkope arbeid
• Sinds jaren ’60 Globalisering
• versneld door IT technologie

4. Globalisering
• Door neo-liberale hoogtij en ict in afgelopen decennia
• Crises lijkt een fundamenteel en structureel breekpunt
• Maar globale macht multinationals is nog steeds
actueel maar staat onder steeds meer druk (kom ik op
terug)

5. Permanente onzekerheid
• Volgens socioloog Zygmunt Bauman is mens sinds
industriele revolutie in permanente onzekerheid (liquid
modernity)
• Door de nationale overheden is onzekerheid altijd
geïnterpreteerd als veiligheidsvraagstuk (als
angstreductie van burgers) en daarmee dienend aan het neo liberale
kapitalisme
• Staatsveiligheid (extern, intern,) gezondheidheid
(woningwet 1901), risicoreductie, etc
• Globale kapitalisme – transnationale prolemen (zoals
milieu, klimaat en huidige crises) worden nationaal
aangepakt -> gedoemd te mislukken

6. Noord-Oost Groningen
• Al voor WOII in Duitsland Eemsdelta een no go area
(drassige veengronden met kamp voor gestrafte Duitse militairen- blauwe
dragonders)
• In 1963 al een EU(toen EGKS)economisch achterstands
gebied (naast Zeeuws Vlaanderen en Limburg)
• Itt Zeeuws Vlaanderen en Zuid-Limburg
geen/nauwelijks verkeer met buurland
• Zeeuws Vlaanderen en Zuid Limburg georienteerd op
steden als Antwerpen, Gent, Brugge en Aken (is
perspectief)

7. Noord Oost Groningen
• In de jaren 60 en 70 trachtte Overheid verbetering aan
te brengen door Rijksdiensten naar economische
achterstandsgebieden te brengen

8. Nieuwe werkelijkheid na 2008 (ruimtelijk
-economisch)
 Einde krediet- en vastgoed aangedreven project- en
gebiedsontwikkeling (geen/weinig effectieve vraag naar woningen,
kantoren, winkels etc)
 Vastgoed- en bouwsector weet niet te innoveren en gaat
grotendeels over de kop (creative destruction – Schumpeter)
 Gemeenten; van grondexploitant naar medespeler (o.a. op
basis van “Nieuw Krachtenveld, Nieuwe Paradigma's van Prof. Willem Verbaan)

9. Oorzaken wegvallen vraag
 Financieringsproblematiek (risicomijdend gedrag bij
ontwikkelaars en consumenten en banken)
 Maatschappelijke veranderingen: afname kantoorgebruik
door vergrijzing, HNW, duurzaamheidwens (hergebruik)
etc.
 Ook in kwalitatieve zin omslag van aanbodsturing naar
vraagsturing

10. En we zijn er nog niet…..

11. Systeemfout in (RO-)systeem GROEI
• Financierings-, ruimtelijk-juridisch systeem gebaseerd
op groei (sinds wederopbouw na WOII)
• Groeidenken zit in genen en cultuur ruimtelijke
professionals
• We leven in een vergrijzend en krimpend werelddeel
dat Europa heet

12. Burger verhoudt zich anders tot overheid
(nieuwe sociologische/maatschappelijke werkelijkheid)
Recente publicaties 4 voorbeelden
 De Boom en het Rizoom; overheidssturing in een
netwerksamenleving. (feb. 2010, MinBZK)
 Nieuwe media, kansen voor dienstverlening (okt. 2011)
 Loslaten, vertrouwen en verbinden; over burgers en
binding; (dec. 2011, Jos van der Lans)
 Vertrouwen in burgers (mei 2012 WRR)

13. Burger verhoudt zich anders tot
Overheid (1a)
De Boom en het Rizoom; overheidssturing in een
netwerksamenleving
Samenleving als rizoom:
 Franse filosofen Gilles Deleuze en Félix Guattari (1998)
stellen samenleving voorals een ‘rizoom’. Een rizoom is
in letterlijke zin een veelal horizontaal vertakte
wortelstructuur, die niet te herleiden is tot één hoofdtak
of tot één plant aan de oppervlakte,maar bestaat uit
ondergronds voortwoekerende worteltakken waartussen
steeds nieuwe verbindingen kunnen ontstaan.

14. Burger verhoudt zich anders tot
Overheid (1b)
De overheid als boom
 wel betrokken en verantwoordelijk, maar zonder
verdringing maatschappelijke dynamiek. Wel oplossen,
maar niet overnemen van een probleem.
 De overheid moet een bepaalde mate van ‘openheid’
toelaten als het gaat om de beoogde uitkomsten.
 Kortom betrokken en bescheiden

15. Burger verhoudt zich anders tot
Overheid (2)
Nieuwe media, kansen voor dienstverlening (okt. 2011)
 Omkering van het overheidsapparaat; participerende overheid
 Samenleving organiseert zich snel (met behulp van sociale media) en tijdelijk
in de vorm van een netwerk (rizoom) rond een thema
 We zitten in een transitie van het denken en doen van vandaag naar
het denken en doen van morgen.
 Deze transitie biedt kansen voor transparantie, vertrouwen en een
compacte overheid.
 Crowdsourcing, -funding en co-creatie vormen de nieuwe aanpak voor
participatie en daar hoort een aangepaste rolopvatting van de
gemeente bij.
 Het helpt om te beseffen dat we in deze transitie zitten

16. Burger verhoudt zich anders tot
Overheid (3)
Loslaten, vertrouwen en verbinden; over burgers en
binding; (dec. 2011, Jos van der Lans)
 Publieke systeemwereld (grootschalig, hiërarchisch en bureaucratisch)
losgezongen van de leefwereld -> vastlopen
 Netwerkorganisaties als (privaat) beweging van onderaf; kleinschalig,
persoonlijk, horizontaal, informeel, generalistisch, oplossingsgericht, met veel ruimte voor
passie/plezier en plaatsgebonden

17. Burger verhoudt zich anders tot
Overheid (4)
Vertrouwen in burgers (mei 2012 WRR)
 Denk vanuit de (betrokken en actieve en initiërende) burger
 Investeer in vertrouwen door creëren tegenspel, versterken alledaagse invloed,
stimuleren maatschappelijk verkeer en bouwen steunpilaren

18. Voorbeelden Burgerkracht
• Energierevolutie van onderop; Winddelen (Delfzijl),
collectieve aankoop zonnepanelen etc
• Buurtzorg
• Thuisafgehaald.nl
• Stadslandbouw
• Kleinehoefprint.nl
• As we speak Starbucks Engeland wegens
“belastingontduiking” (legaal is nog niet ethisch)

19. Sociologisch resultaat/werkelijkheid
Burger
• Ontsystematiseerd (wegens gebrek aan vertrouwen in systemen)
• Nieuw ethiek
• Regelt het zelf wel (buiten de systemen)
• Zoekt de menselijke maat
• Delen is het nieuwe vermenigvuldigen = macht (kennis
an sich is geen macht meer omdat het in overvloed
aanwezig en bereikbaar is via internet)
• Klein is het nieuwe groot
• Pssst…….In Spanje trek naar platteland groter dan naar de stad; hippe neo-rurales

20. Werkelijkheid noopt tot innoveren; chaoskruis
Bron: Jaap Peters, Niets nieuws onder de zon en andere toevalligheden. Strategie uit chaos, 2008.

21. Hoe innoveren in ruimtelijk domein
 Tijdelijk is het nieuwe permanent
 Experiment de structurele vorm
 In samenspraak met samenleving en door inzet sociale
media
Herman Wijffels in Tegenlicht 17 september jl. “Kijk ook
eens naar buiten ipv naar je beeldscherm (met cijfers en
modellen)”

22. Aanbod vanuit de samenleving
Manifest voor Amsterdam; 10 ontwerpopgaven (Pakhuis de
Zwijger)
1. Leer in de stad; creëer hybride leeromgevingen waarin wordt
samengewerkt met vele partijen in de stad.
2. Vertel de verhalen; creëer meer en verschillende podia waarin de
persoonlijke verhaal uit de stad worden verteld.
3. Durf te kiezen; maak de overheid toegankelijk voor iedereen en
zorg dat de bureaucratie het probleem van de gemeente wordt.
4. Laat wijken bloeien; durf wijken in hun kracht te zetten en juist
vanuit hun eigenheid zichtbaar te maken.
5. Houd waarde in de stad; breng het metabolisme van de stad in
kaart en buig waardestromen om.

23. 6. Gebruik de tussentijd; ontwikkel mechanismen waardoor
belangen worden verbonden
7. Leef met de natuur; maak van de natuur in de stad een
speerpunt in beslissingen over de publieke ruimte.
8. Verbind met buiten; verbind Amsterdam met andere steden en
breng uitwisseling tot stand.
9. Zoek de gemeenschap; ga in het ontwerpen van de stad en haar
voorzieningen uit van empathie en inclusiviteit.
10. Laat controle los; start regelluwe zones in waar nieuwe
initiatieven de ruimte krijgen om te experimenteren en iets op te
bouwen

24. Is niets doen een optie?
Kosten braakliggen: tussen € 15.000 en € 40.000
per ha per jaar

26. Stedelijke vernieuwingsgebieden en
bestaande stad

27. Uitleggebieden/herontwikkeling

28. Voorlopige opbrengsten
 Vooral People en Planet
 Profit; verliesbeperking door verhuur grond
 Meer contact tussen mensen (sociale cohesie)
 Meer gezondheid (beweging en gezond voedsel uit
moestuin)
 Minder verloedering
 Experimenteer-ruimte en –tijd

29. Welke zoekrichtingen?
Verdienmodellen of liever meerwaardemodellen?
 Gebieds- (ipv grondexploitatie)
 (Waarde)stromen (energie, afval, water, kennis)
 Local Exchange Trade Systems LETS (ruilen, noppes,
complementaire valuta (prof Bernard Lietaer), tijdbank)
 Circulaire economie
Organisatie- en procesmodellen?
 Bottom up
 Down-Up met behulp van onafhankelijke tussenlaag
ruimtelijke professionals

30. Alleen (ruimtelijke) professionals
kunnen improviseren
Competenties nieuwe ruimtelijke professional?
• Bescheiden en dienstbaar (kunnen luisteren)
• Losvragen in plaats van vaststellen (=oordelen)
• Improvisatievermogen en kunnen ‘spelen’
• Empathie
• Communicatie vaardigheden
• Digitale vaardigheden (social media)
• Ontwerp als service aan samenleving (ipv eindbeeld)
• Moed en durf (tegen huidige systeem in denken en
doen)
• Verbindingen aangaan (is ook positie kiezen/activisme)
• Divers netwerk (met andere vaardigheden en kennis)

31. Zeevaartschool Delfzijl
• Eemshaven heeft de tweede chemische cluster van
Nederland
• Veel bouwactiviteiten in Eemshaven (expats)
• Energie als groot thema in dit landsdeel (wind, gas)
• Delfzijl in 2020; bevolking overgrote deel boven 65 jaar
• Delfzijl relaties met ommeland, met stad Groningen,
met Nederland?
• Bijv. Groningen studentenstad en groeit -> Delfzijl =
Bloemendaal (hippe strand/kustplaats) van Groningen?
• Delfzijl als experimenteerplek; het Berlijn/Detroit van het
Noorden?

32. DANK VOOR UW AANDACHT