Het Singelpark in Leiden op de 6 kilometer lange vestingwallen om de binnenstad moet het langste mooiste en spannendste stadspark van Nederland worden. Het projectteam Singelpark van Stadslab Leiden adviseert in deze notitie hoe deze ambitie gerealiseerd kan worden.

1. Singelpark Leiden
Het langste, mooiste en spannendste stadspark van Nederland
Advies en startnotitie projectteam
Singelpark Stadslab Leiden
Versie 2, 15 december 2011

2. 2 Singelpark Leiden

3. Singelpark Leiden 3

4. Voorwoord
4 Singelpark Leiden

5. H
et langste, mooiste en spannendste stadspark van Ne- het averechts. We willen dus niet alleen het langste, maar ook het mooiste
derland. Als projectteam Singelpark van Stadslab Leiden park ontwikkelen, dat die prachtige mix van spannende locaties aan elkaar
zien wij volop kansen om het toekomstige park langs de verbindt en die dé kwaliteitsimpuls betekent waar Leiden tot in de verre toe-
ruim zes kilometer lange Leidse singels zo te ontwikkelen komst de vruchten van plukt.
dat we onze stad daarmee nationaal en internationaal
op de kaart zetten en economische winst boeken. Naast Dit kunnen we ons inziens alleen bereiken door meer budget én een inter-
de belangrijke rol die het park heeft en kan krijgen als nationale toplandschapsarchitect die -met inachtneming van de rijkdom
groene, recreatieve omgeving voor omwonenden en aan sferen en functies langs de singel - voor een ontwerp zorgt van het
andere inwoners van de stad. allerhoogste niveau dat eenheid en grote esthetische waarde brengt. In dit
advies onderbouwen we waarom het uitschrijven van een internationale
Wij zijn verheugd over het feit dat de gemeente Leiden het idee van een Sin- designcompetitie noodzakelijk is. We doen dat onder meer door het econo-
gelpark met een doorgaande wandel/fiets/skatepad aan de binnenkant van mische en historische belang van het Singelpark en de Leidse singels in kaart
de singels omarmt. We zien dat het enthousiasme bij zowel politiek als bij het te brengen.
ambtelijk team dat zich met de realisatie bezig houdt overslaat op organisa-
ties en burgers in de stad. In de visie ‘De Leidse Singels, het langste park van Als we de budgetten en de ontwerper in het vizier hebben om van het Sin-
Nederland’ zien we datzelfde enthousiasme terug, met goede en concrete gelpark het langste, mooiste en spannendste park van Nederland te maken,
voorstellen over hoe het park inclusief de lastige passages in de promenade dat Leiden internationaal op de kaart zet, dan willen we graag al onze kennis
gerealiseerd kan worden. en kunde, enthousiasme en netwerken in de strijd gooien om samen met de
gemeente deze droom te verwezenlijken. Het projectteam wil een Vereni-
Omdat we verwachten dat diverse belangengroepen (speeltuinen, buurt- ging van Vrienden van het Singelpark oprichten en deze een vliegende start
verenigingen, ondernemers, natuurorganisaties) elk hun inbreng leveren op geven. De vereniging zal zich gedurende jaren actief inzetten om de boven-
specifieke deelonderdelen, wil Stadslab Leiden zich vooral concentreren op genoemde idealen te bewaken én te verwezenlijken, onder anderen door
het belang van het Singelpark voor de concurrentiepositie van de stad en actief aanvullende fondsen te werven (vgl. Friends of The High Line in New
de bevolking van de stad als geheel. York). Deze vereniging zou dan het stokje van Stadslab Leiden overnemen.
Verder bieden wij aan dat wij helpen met het ontwikkelen en uitvoeren van
Alle ‘grondstoffen’ voor een park van internationale allure zijn aanwezig: een communicatiestrategie die het Singelpark internationaal op de kaart zet.
1. De grootste nog herkenbare vestingstructuur van Europa;
2. De enorme en unieke rijkdom aan functies rond de singel: prachtige mu-
sea, natuur, Hortus Botanicus, Sterrenwacht, begraafplaatsen, industriële
monumenten, verdedigingswerken etc.; Leiden, 15 december 2011
3. De ruimte die er is om esthetische kwaliteit toe te voegen aan de singels;
4.Het enthousiasme bij organisaties en burgers om een breed gedragen
project tot ontwikkeling te brengen. Dit project kan de cohesie en een Projectteam Singelpark Stadslab Leiden
gevoel van gezamenlijke trots op de stad terugbrengen die door andere ƒ Jeroen Maters, communicatieondernemer en initiatiefnemer Singelpark/
grote projecten als de Rijngouwelijn uit de stad verdwenen lijkt. We bou- Singelpromenade
wen niet aan een park, maar aan iets veel groters: dit is hét project waar- ƒ Michelle de Roo, landschapsdesigner
mee we aan een goede en succesvolle stad kunnen bouwen. ƒ Cor Smit, stadshistoricus
ƒ Geert Crielaard, strateeg openbare ruimte
Het doel van het Projectteam Singelpark van Stadslab Leiden is om te helpen ƒ Fons Verheijen, architect en oud-hoogleraar
van het Singelpark het langste én mooiste én spannendste park van Neder-
land te maken. Alleen het langste park is niet voldoende: als we alle hekken
hebben weggehaald en bruggen hebben gebouwd die bezoekers en bewo-
ners bij wijze van spreken van het ene trieste hondenpoepveldje naar het
andere brengen, dan schieten we ons doel voorbij. Sterker nog: dan werkt
Singelpark Leiden 5

6. L
Het economisch eiden heeft met zo’n 12 kilometer aan grachten na Am-
sterdam het meeste water in de binnenstad en staat in
Europa in de top 5 van steden met de meeste watergan-
en maatschappelijk
gen in de stad. De singelgracht die de stad omzoomt is
goed voor de helft van het water. (Fig. 1, pagina 9) Na
Amsterdam hebben we tevens de grootste historische
belang van het
binnenstad van Nederland, met de meeste monumenten
per vierkante kilometer. Rond de singels vinden we een
paar hoogtepunten van oude en nieuwe cultuur: stadsmolens, begraafplaat-
sen, stadspoorten, parken, oude industriële complexen, verdedigingstorens,
Singelpark
kazernes, musea. (Fig. 2)
Alleen met de hoeveelheid groen loopt Leiden achter: we zijn de dichtst be-
bouwde stad van Nederland (56,6% volgens Atlas voor Gemeenten). Studies
Michelle de Roo tonen aan dat we wat betreft de hoeveelheid groen per woning we ruim be-
neden de norm scoren. De norm is 75 vierkante meter groen per woning. Lei-
den heeft 52,5 vierkante meter groen per woning binnen de bebouwde kom,
en staat daarmee op de 28e van de 31 onderzochte grote steden. Daarvan is
1% dagrecreatief terrein en 38% parken en plantsoenen. Vanuit een groot deel
van het centrum is er geen groen bereikbaar binnen 500 meter.
Rondom de singels van Leiden is er nog volop ruimte om goed bereikbaar
groen toe te voegen. (Fig. 3) Door een groene singelrand rondom de binnen-
stad aan te leggen is straks groen voor de hele binnenstad binnen 500 meter
bereikbaar. (Fig. 4) De combinatie van water, cultuur en nieuw groen biedt
in deze kwantiteit en kwaliteit unieke kansen voor Leiden. (Fig. 5)
De waarde van groen in de stad
Groen wordt voornamelijk als een kostenpost gezien. Het kost immers geld
voor aanleg, beheer en onderhoud zonder dat de baten van het groen direct
zichtbaar zijn. Recente studies tonen aan dat een goede hoeveelheid groen
vele voordelen oplevert. De economische winst:
ƒ Werknemers zijn gezonder en blijer met zicht op groen en recreatieve
mogelijkheden (arbeidsproductiviteit stijgt tot 39 uur per jaar, wat een baat
van € 837 per medewerker oplevert);
ƒ Werkgevers willen zich vestigen in een aantrekkelijke omgeving met veel
cultuur, groen en stad;
ƒ Groen zorgt voor minder criminaliteit en minder verzekeringsclaims;
ƒ Groen zorgt voor een gezondere bevolking. Zorgverzekeraars hebben voor-
deel door 3 tot 15% minder zorgkosten met 15% minder obesitas en over-
gewicht. Huisartsen en ziekenhuizen hebben minder bezoek en een minder
lang verblijf;
ƒ Wanneer het areaal openbaar groen in een stad met 10% toeneemt, bete-
kent dat een meerwaarde van woningen;
6 Singelpark Leiden

7. ƒ Vastgoed is 4 tot 30% meer waard in vergelijking tot dezelfde woningtypes De economische waarde van het Singelpark voor Leiden
in een niet-groene omgeving. Deze effecten treden op tot een afstand van Wat kost het Singelpark de stad Leiden en wat levert het op? Naast genoem-
500 meter (Green City Guidelines, 2011); de ‘zachte’ maatschappelijke voordelen is die waarde economisch ‘hard’ uit
ƒ Kantoren worden makkelijker te verhuren en de waarde van kantoren kan te drukken.
tot +10% in verhuurwaarde omhoog gaan;
ƒ De waterbergende functie van groen zal de hemelwaterverwerking in de Gemeentelijke investering: 9,3 miljoen voor 30 jaar
stad verbeteren (besparing € 19/m2 per jaar); De standaard afschrijvingstermijn van een stadspark van deze opzet en
ƒ Groen verbetert de luchtkwaliteit (fijnstofafvang van een gemiddelde boom omvang bedraagt 30 jaar. Het gemeentelijke totaalbudget voor de aanleg
op een ‘hotspot’ heeft een baat van €40 per boom per jaar); bedraagt 9,3 miljoen euro (afschrijving: € 310.000 per jaar). Wat kan het park
ƒ Middenstand en horeca hebben meer verblijf in en rond de binnenstad en de stad tegen die tijd minimaal hebben opgeleverd?
zien hun omzet navenant toenemen (tot +12% omzet winkels, tot +€18,50
per week per m2 terras); Inkomsten toerisme: € 21 miljoen
ƒ Musea krijgen meer bezoek en waterrecreatie neemt toe; Jaarlijks worden er ruim 2,3 miljoen binnenlandse toeristische bezoeken ge-
ƒ Groen kan gebruikt worden als marketingtool (tot 10% meer inkomsten per bracht aan Leiden, door ongeveer 1,1 miljoen mensen. Het aantal buitenlandse
jaar). toeristen dat Leiden bezoekt is niet bekend. Van die 2,3 miljoen toeristische
bezoeken hebben er ongeveer 400.000 een stadswandeling als primaire doel
Daarnaast is er maatschappelijke winst als groen binnen 500 meter te berei- (cijfers: Leiden Marketing). Als wij een park van internationale allure weten te
ken is: realiseren, verwachten we dat het aantal toeristen dat voor een stadswande-
(Fig. 6 en 7) ling naar Leiden komt zal toenemen. Vergelijkende cijfers zijn lastig te geven
ƒ Kinderen spelen meer buiten (+10%); (The High Line New York: 2 miljoen bezoekers in de eerste 10 maanden na
ƒ 15% Minder obesitas en overgewicht; opening, nu 3e populairste toeristische attractie van de stad) omdat parken
ƒ Bewoners zijn gezonder en gelukkiger (+5 – 15%); geen tickets verkopen, maar we vinden het reëel te stellen dat een park op
ƒ Mensen gaan meer bewegen, bezoeken minder vaak de huisarts en depres- dit niveau, met alle attracties die langs de singels liggen, minimaal 5% meer
sies komen minder vaak voor; bezoekers uit Nederland trekt – naast toeristen uit het buitenland. Hoe hoger
ƒ Meer sociaal contact en cohesie; de kwaliteit, hoe bekender de ontwerper en hoe ruimer de activiteiten die in
ƒ Minder criminaliteit. het park worden georganiseerd, hoe hoger dat percentage zal uitvallen. Dat
betekent dat het Singelpark minimaal 20.000 extra toeristische bezoeken per
Bron: Greenspots Reloaded 2010 (gemeente Eindhoven, Eindhoven Verrassend jaar (wandelen, cultuur beleven, hardlopen, skaten, varen, schaatsen) ople-
Groen, Triple E, BYTR Architecten, Katholieke Universiteit Leuven, Orange Live). vert. Bezoekers geven gemiddeld € 35,- uit tijdens hun bezoek aan de stad.
Dat betekent dat het Singelpark jaarlijks minimaal € 700.000 oplevert aan
De Leidse Singels hebben nu slechts op een beperkt aantal plaatsen kwaliteit binnenlands toeristisch bezoek, over een periode van 30 jaar € 21 miljoen.
en de singelrand is slechts beperkt toegankelijk. Iedereen die nu van groen
in de stad wil genieten gaat naar dat beperkte aantal plekken toe, met als Inkomsten onroerend goed: € 135 miljoen
gevolg soms een overbelasting van die plekken (o.a. Plantsoen). (Fig. 8) Als Diverse onderzoeken bewijzen dat de waarde van het onroerend goed stijgt
we in staat zijn de kwaliteit over de hele ruim 6 kilometer te spreiden en de als zich binnen 500 meter een goede, groene openbare ruimte is. Afhankelijk
toegankelijkheid te verbeteren kunnen bewoners dichter bij huis recreëren en van de omstandigheden varieert de meerwaarde van 1 tot 15% (zie o.a. The
worden bezoekers meer verspreid. (Fig. 9) Een 6 kilometer lang toeganke- Green City Guidelines, 2011).
lijk park met constante en hoge kwaliteit maakt het mogelijk om de singels
telkens op een andere manier te beleven: Binnen een straal van 500 meter aan weerszijden van de Singels bevinden
Een ommetje maken (15 minuten); (Fig. 10.1) zich circa 27.000 woningen. De gemiddelde waarde van deze huizen be-
Wandelen (30 minuten); (Fig. 10.2) draagt ongeveer € 250.000 (bron: gemeente Leiden). Voorzichtig geschat
Recreëren: winkelen/wandelen (+1,5 uur); (Fig. 10.3) zou de huizenprijs door aanwezigheid van het Singelpark met 2% kunnen
Recreëren: sporten (+1 uur); (Fig. 10.4) stijgen. Dat betekent een waardestijging van het onroerend goed van circa
Recreëren: zitten (+1 uur). (Fig. 10.5) € 135 miljoen.
Singelpark Leiden 7

8. Minder zorgkosten: € 33 miljoen op te vragen van parken van vergelijkbaar niveau en omvang in binnen- en
Niet alleen zijn er meer inkomsten, het park is ook kostenbesparend (de buitenland. Bij voorkeur zou dit moeten gebeuren vóór de designcompeti-
zogenaamde opportunity costs). Onderzoek wijst uit dat 15% minder men- tie. De begroting van € 9,3 miljoen, waarvan onder meer € 3 miljoen opgaat
sen overgewicht of obesitas hebben als ze binnen loopafstand van recreatief aan het weghalen van de dam in de Maresingel, lijkt ons ruim te laag om de
groen wonen (The Green City Guidelines 2011) Verwacht mag worden dat de gewenste kwaliteit te bereiken. We stellen verder voor om goed onderzoek
singels veel intensiever voor sport en beweging worden gebruikt als zij goed te doen naar de mogelijkheden extra gelden binnen de gemeente te vinden
toegankelijk en aantrekkelijk zijn. en daarnaast om provinciale-, Rijks- en Europese subsidiegelden en andere
derde geldstromen (vastgoedeigenaren en andere stakeholders in het ge-
De gemiddelde gezondheidskosten per inwoner in Nederland bedragen bied) te verwerven. Om zodoende het uiteindelijk gewenste budget bij elkaar
€ 2.800 per jaar (bron: CBS). De totale zorgkosten van de 53.000 inwoners te krijgen. Stadslab Leiden wil zich er graag voor inspannen om derden te
binnen 500 meter (8 minuten loopafstand) van het Singelpark wonen bedra- enthousiasmeren het Singelpark mede te realiseren.
gen circa € 150 miljoen. Uit onderzoek blijkt dat 3 tot 5% van de zorgkosten
in het land gaan naar de complicaties van overgewicht en obesitas (Groen
loont, 2011). Uitgaande van een gemiddelde van 4%, dan leidt dat tot een
besparing van € 1.100 miljoen aan zorgkosten per jaar, in dertig jaar tijd
35 miljoen euro. Er is niet gekeken naar andere gezondheidsproblemen die
mogelijk verminderd worden door de aanwezigheid van openbaar groen. Van
zo’n diepte-investering in een park heb je een mensenleven profijt.
Subsidies en sponsoring: € 9 miljoen
Eigen geld trekt geld van buitenaf aan. De ervaring leert dat wat je als ge-
meente in een project als dit stopt, minimaal met nog eens zo’n bedrag kan
worden aangevuld met geld van derden. Denk aan subsidies van de Europese
Unie, programmafondsen van ministeries, de provincie, diverse natuur- en
cultuurfondsen etc. Naast sponsoring vanuit het bedrijfsleven en de bevol-
king. Dat geld is hard nodig, want de verwachting is dat negen miljoen niet
voldoende zal zijn om van het Singelpark het mooiste park van Nederland te
maken.
Conclusie
Alles bij elkaar kan het Singelpark de stad het twintigvoudige opleveren van
wat het de gemeente kost. De gemeente stopt er negen miljoen euro in, de
stad krijgt er ruim 200 miljoen euro voor terug. Maar alleen als het park zo
mooi is, zo spannend, aantrekkelijk en toegankelijk dat inwoners er gráág aan
wonen, in sporten en recreëren. Of dat toeristen er speciaal voor naar Leiden
komen. Het ambitieniveau moet zo hoog zijn dat overheden, fondsen, bedrij-
ven en bewoners enthousiast willen helpen om er samen een succes van te
maken.
Budget
Echter: deze return-on-investment is alleen te behalen als het Singelpark een
kwaliteit en uitstraling van hoog niveau krijgt. En dat kan alleen als er een
budget is dat toereikend is om deze kwaliteit te bereiken. Wij stellen voor
om nader te studeren op de begroting, onder meer door ervaringscijfers
8 Singelpark Leiden

9. Figuur 1
Singelpark Leiden 9

10. Figuur 2
10 Singelpark Leiden

11. Figuur 3
Singelpark Leiden 11

12. Figuur 4
12 Singelpark Leiden

13. Figuur 5
Singelpark Leiden 13

14. Figuur 6
14 Singelpark Leiden

15. Figuur 7
Singelpark Leiden 15

16. Figuur 8
16 Singelpark Leiden

17. Figuur 9
Singelpark Leiden 17

18. Figuur 10.1 Figuur 10.2
Figuur 10.3 Figuur 10.4
18 Singelpark Leiden

19. Figuur 10.5
Singelpark Leiden 19

20. De historische
meerwaarde van
het Singelpark
Cor Smit
20 Singelpark Leiden

21. D
e Leidse singelgordel vormt de grootste stedelijke dat deze bomen dienden ter versiering, voor de recreatie en voor de gezond-
verdedigingsgordel die nog grotendeels structureel aan- heid van de stadsbewoners, een behoorlijk modern klinkende motivatie! De
wezig is, niet alleen van Nederland, maar waarschijnlijk singel om de stad werd dan ook een belangrijke wandelroute, die door de
(afgezien van de muren van Istanbul) van heel Europa. stad ook nog voorzien werd van bankjes. Het groene uiterlijk van Leiden viel
De hele ring van verdedigingsgrachten om de stad is nog buitenlandse bezoekers op. William Aglionby (1669) vroeg zich zelfs af of
intact. Dit treft men verder alleen in kleinere vestingste- “Leyden was in a wood, or [a] Wood in Leyden.” Dit groene karakter werd
den aan. Deze verdedigingsgordel dateert deels uit de pas minder vanaf de jaren twintig van de twintigste eeuw, toen de buitenste
14e eeuw (met enige 16e-eeuwse uitbreidingen) en voor bomenrij – vaak tegen de zin van de omwonenden – werd gekapt ten be-
ca. driekwart uit de 17e eeuw. De vestinggordel heeft bovendien een histori- hoeve van het autoverkeer en de singelpaden stuk voor stuk werden verhard
sche gelaagdheid. Zonder dat de contouren van de vesting werden aange- en geasfalteerd. Wanneer de aanpak van het Singelpark zich uitstrekt van
tast, verschenen in de 19e eeuw de voor die tijd typerende nieuwe functies gevel tot gevel, is – waar mogelijk – eigenlijk herstel van de dubbele bomen-
op de oude wallen: begraafplaatsen, stadsparken, fabrieken, plus ruimte voor rij gewenst – en daarmee ook het autoluw maken van de hele singelring.
de universiteit, het garnizoen en stadsvilla’s. Weliswaar zijn daardoor de for-
tificaties (wallen, muren poorten) grotendeels verdwenen, de combinatie van Kortom, de Leidse singelring is een uniek monument, dat vanouds historisch
historisch erfgoed uit verschillende perioden – van de middeleeuwen t/m de erfgoed in verschillende gedaantes combineert met water (de vestinggrach-
eerste helft van de 20e eeuw – binnen de context van de 14e en 17e-eeuwse ten) en groen (de singelroute binnen en buiten de gracht). Dat moet het
verdedigingsstructuur, geeft de Leidse singelring een extra meerwaarde. In uitgangspunt zijn van iedere aanpak. Een uniek monument in Europa verdient
het Singelpark loop je letterlijk door de verschillende periodes in de geschie- de hoogst mogelijke prioriteit en de hoogst mogelijke kwaliteit bij planvor-
denis van de stad, van middeleeuwen tot heden. Dat maakt het park extra ming en uitvoering.
bijzonder. Erkenning van deze gelaagdheid binnen deze unieke context is
dan ook terecht een uitgangspunt van alle planvorming met betrekking tot
de realisatie van één singelpark. Het maakt het niet alleen het langste en
(zoals wij beogen) het mooiste park van Nederland en wijde omgeving, het
maakt ook potentieel het spannendste en meest interessante.
De basisstructuur van de verdedigingsgordel in dwarsdoorsnede bestaat
– van binnen naar buiten – uit de binnenvestgracht, de wallen/muren (met
stadspoorten), de vestinggracht (of vest, vaak ten onrechte singel genoemd),
de weg om de stad buiten de gracht (de eigenlijke singel) tot en met de
singelsloot buiten langs de singel. Een aanpak van ‘gevel tot gevel’ van de
singelring begint bij de binnenvestgrachten (in Leiden meest nog aanwezig,
maar helaas vrijwel overal gedempt) en loopt tot aan de gevelwand buiten
de singel (meestal gebouwd buiten of op de oorspronkelijke singelsloot).
Vanouds kenmerkt de Leidse singelring zich door haar groene karakter. Dit
komt niet alleen omdat buiten de singels het platteland begon en de 17e-
eeuwse wallen met gras begroeid waren. De middeleeuwse stadsmuren
waren buitenmuurs, maar binnen de gracht, eertijds versterkt door ondoor-
dringbare struiken.
Nog veel belangwekkender is dat rond de stad door het stadsbestuur een
groene zone werd aangelegd. Sinds 1592 werden aan de singel buiten de
vestinggracht steeds een dubbele rij bomen geplant, met daartussen het
singelpad (de singel). De vroegere stadsbestuurders gaven hiervoor als reden
Singelpark Leiden 21

22. 22 Singelpark Leiden

23. Singelpark Leiden 23

24. H
Een internationale et idee om een zes kilometer ononderbroken singelpark
rondom de binnenstad van Leiden te realiseren kan onder
een aantal voorwaarden een park van grote allure en
designcompetitie
Europese klasse opleveren. Natuurlijk is de huidige singel-
rand door de historische ontwikkelingen geen eenduidige
landschappelijke en stedelijke entiteit, eerder een kra-
voor het Singelpark
lenketting van sferen, met hier en daar zelfs problemen
met de continuïteit. Dit vraagt om een Grand Design, een
sterke eenduidige overall visie, die recht doet aan die verschillende sferen en
context, maar ook de eenheid, continuïteit en herkenbaarheid onderstreept.
Het slechtste wat men kan doen is te beginnen, daar waar men kan beginnen,
Fons Verheijen om uiteindelijk op termijn de kralen aaneen te rijgen. Het gevaar van verschil-
lende ontwerpvisies dreigt. Het ontwerpen van één kraal, uitgaande van de
specifieke reeds bestaande kenmerken en plaatsgebonden mogelijkheden kan
snel al grote kwaliteiten opleveren. Echter de samenhang, bepaalde continu-
iteit en eenduidige herkenbaarheid van alle kralen aan elkaar is de opgave.
Daarom zal eerst één ontwerpende geest een totaalvisie moeten leveren.
Dat deze ontwerper een briljante ontwerper moet zijn staat buiten kijf. Maar
hij of zij moet ook een briljant strateeg zijn, om moeilijke knopen te ontwar-
ren en om te identificeren welke planonderdelen de ‘sleutel’kralen zijn, die
vooruitgetrokken het totaalplan vleugels kan geven. Charisma, eloquentie en
overtuigingskracht, om alle betrokken partijen enthousiast en op één lijn te
krijgen, horen daar bij.
Het plan zal in prestige en uitstraling winnen als de ontwerper een grote
(internationale) naam is. Echter dit werkt ook andersom. Een grote naam zal
bereid zijn mee te werken als het gaat om een prestigieus project. Daarom
zal er vooraf gewerkt moeten worden dit plan overtuigend in de categorie
‘prestigieus’’ te brengen. Dit kan met de nodige internationale PR vooraf, een
hoog geformuleerd ambitieniveau en een daarbij horend overtuigend pro-
jectbudget en honorariumbudget voor de ontwerper. Ook moet er duidelijk
uitzicht zijn op spoedige en volledige uitvoering.
Een overallplan is de kapstok voor de deelgebieden. Het plan moet snel
gevolgd worden met een of meerdere (gemakkelijk) uit te voeren deelpro-
jecten, die de ambitieuze toon zetten. Zo kan nationaal en internationaal de
opinie worden gemobiliseerd. Bovenal kan zo ook het Leidse publiek betrok-
ken en geënthousiasmeerd worden. Alhoewel de gekozen ontwerper de
belangrijke ‘sleutel’deelplannen onder zijn hoede neemt is het mogelijk, om
snelheid te winnen, andere deelplannen door andere ontwerpende geesten
uit te laten voeren, onder supervisie van de hoofdontwerper. Snelheid en een
beperkte uitvoeringstijd voor het gehele plan lijken ons noodzakelijk om de
aandacht te houden, het enthousiasme en het prestige.
24 Singelpark Leiden

25. Naast het neerzetten van het project als een ‘prestigieus’ project, het ver- Deze samenstelling biedt een mooie mix van Nederlanders en (semi)buiten-
werven van overtuigend voldoende budget en mobiliseren van het Leidse landers, van Leidenaren, semi-Leidenaren en niet-Leidenaren, alle inhoude-
publiek, is het nu van belang een goede ontwerper te engageren. Dat keuze- lijke disciplines, man/vrouw, en stedelijk/ (inter)nationaal klinkende namen
proces zelf kan onderdeel zijn van de andere genoemde acties. die veel publiciteit genereren en het vragen van topontwerpers vergemakke-
lijken. Dat is weer zeer waardevol om andere subsidiegevers en sponsors aan
Prijsvraag ons te binden.
Stadslab adviseert een besloten prijsvraag of een meervoudige opdracht uit
te schrijven. Daarbij vragen we een beperkt aantal topontwerpers (voorkeur: Longlist Stadslab Leiden en RAP Architectuurcentrum
zeven) mee te doen aan de prijsvraag/opdracht. Zij worden gevraagd om een Bij het samenstellen van de longlist van ontwerpers vanuit Stadslab en RAP
overtuigende overall visie te ontwikkelen die de singel één identiteit van hoog Architectuurcentrum hebben we geselecteerd op de volgende criteria:
niveau geeft, met respect voor de verschillende sferen rond de singel, die de
grootste sociale, fysieke en economische meerwaarde biedt voor de stad. Grote - Past het bureau bij de situatie in Leiden (bv geen spektakelarchitectuur);
namen zullen meedoen indien het project prestigieus is en er een gangbare - Heeft het bureau internationale kwaliteit (bv winnen prijzen, beroemde
vergoeding tegenover staat (+/- € 40.000 per inzender). Prestigieus wordt het parken);
project als er véél publiciteit omheen is (boek, tentoonstelling, pers) en als de - Kan het bureau op verschillende niveaus acteren (van visie tot detaillering);
jury (inter)nationaal overtuigende namen bevat. De juryleden krijgen dan ook - Heeft het bureau overtuigingskracht om mensen en organisaties mee te
een rol in het uitnodigen van de deelnemers. Met een besloten prijsvraag/meer- nemen in een gedeelde hoge ambitie?;
voudige opdracht is men er zeker van dat topbureaus deelnemen. Stadslab - Heeft het bureau de uitstraling om het project aantrekkelijk te maken voor
Leiden en RAP Architectuurcentrum willen graag samen met de gemeente pers, financiers etc.?;
deze internationale architectuurprijsvraag organiseren. - Kan het bureau de complexiteit van het project aan?
Een deskundige breed samengestelde jury/adviescommissie maakt een We zouden streven naar een combinatie van twee à drie Nederlandse bu-
keuze voor de zeven ontwerpers uit een gezamenlijke longlist van gemeente, reaus en vier à vijf buitenlandse bureaus, bij voorkeur uit meerdere landen.
Stadslab en RAP Architectuurcentrum. Juryleden kunnen echter ook zelf na-
men aandragen. De jury beoordeelt de inzendingen en geeft advies. Ze krijgen Na uitgebreid onderzoek naar succesvolle parken en bureaus internationaal
van gemeente, RAP en Stadslab vooraf alle informatie die nodig is om tot een komen Stadslab en RAP tot de volgende longlist van ontwerpbureaus:
weloverwogen keuze te komen (o.a. visiestuk gemeente, advies Stadslab, feiten
en cijfers over Leiden, eerdere plannen, historische schets ontwikkeling Singel- 1. James Corner Field Operations (New York)
rand, kaarten etc.). Inwoners kunnen hun voorkeur aangeven tijdens de ten- 2. Gustafson Porter (Londen, Seattle)
toonstelling die rondom de ontwerpen wordt georganiseerd. De gemeente 3. West 8 (Rotterdam)
bepaalt uiteindelijk of en zo ja welk plan men verder wil laten uitwerken. 4. SWA Group (Shanghai, San Francisco)
5. Olin (Philadelphia)
De ideale jury/adviescommissie is niet te klein, maar ook niet onwerkbaar 6. Paul Hogarth Company (Londen)
groot. Goede kandidaten met elk een eigen expertise zijn ons inziens: 7. OMA (Rotterdam)
8. MVRDV (Rotterdam)
1. Frits van Dongen – Rijksbouwmeester 9. Alexandre Chemetoff (Parijs)
2. Maarten Schmidt - Stadsbouwmeester 10. Latz + Partner (München)
3. Peter Zumthor –architect 11. Gross.Max (Edinburgh)
4. Piet Oudolf – landschapsarchitect 12. SLA Landscape Architects (Kopenhagen)
5. Meta Knol – directeur Museum De Lakenhal
6. Tracy Metz – journaliste/publiciste ruimtelijke ordening
7. Henri Lenferink – burgemeester
8. Jeroen Maters – initiatiefnemer/ Stadslab
Singelpark Leiden 25

26. Tijdschema internationale prijsvraag
Overleg tussen gemeente, Stadslab en RAP
over de te kiezen procedure om tot een plan
en (landschaps)architect te komen 4 weken
Schrijven van het prijsvraagprogramma 4 weken
Uitnodigingen voor de prijsvraag 2 weken
Publiciteit voor de prijsvraag in media 5 weken
Houden van ‘kijkdagen’ 2 weken
Indienen van vragen 1 weken
Beantwoording van de vragen 2 weken
Indienen van de plannen 9 weken
Jurering 2 weken
Opening van de tentoonstelling 3 weken
Bekendmaking van de prijswinnaars 1 week
Totaal 8 maanden
26 Singelpark Leiden

27. Singelpark Leiden 27

28. L
Burgerparticipatie eiden krijgt een Singelpark en dat moet niet alleen het
langste, maar ook het mooiste en spannendste park van
Nederland en omstreken worden. De realisatie daarvan
en het Singelpark
moet niet alleen een zaak van ‘de gemeente’ zijn, maar
van de hele stad. Maar met de realisatie houdt dat
niet op. Een dergelijk park is nooit helemaal af, het zal
altijd ontwikkeling vragen. Bovendien vereist het in de
Cor Smit toekomst niet alleen onderhoud van planten, paden, ob-
jecten etc., maar ook een voortdurende versterking van de kwaliteit, aantrek-
kelijke activiteiten, publiciteit en betrokkenheid van de stad.
Om ervoor te zorgen dat het Singelpark optimaal gerealiseerd wordt en blijft
functioneren, en om het draagvlak daarvoor in de stad te organiseren, wil
Stadslab Leiden helpen een Vereniging van Vrienden van het Singelpark
op te richten. Dat zou geen vrijblijvende vriendenclub moeten zijn, maar een
actief gezelschap met een grote groep vrijwilligers die zich inzet voor dit
park. Een vereniging die fondsen werft, activiteiten organiseert, de gemeente
adviseert en ondersteunt en voor bekendheid van het park zorgt. De beste
manier om draagvlak voor het Singelpark te organiseren is immers daar men-
sen actief bij te betrekken. Een voorbeeld van een dergelijke vooruitstreven-
de vereniging is Friends of the High Line (New York), maar ook De Vrienden
van de Hortus Botanicus.
Doel
Het doel van een Vereniging van Vrienden van het Singelpark is: de realisatie,
instandhouding en versterking van het Leidse Singelpark en het versterken
van het draagvlak en bekendheid daarvan. Activiteiten zijn:
1. Het adviseren van de gemeente Leiden bij de aanleg, het onderhoud en
verdere versterking van het Singelpark en andere aangelegenheden die het
Singelpark betreffen.
2. Het verzamelen van fondsen ten behoeve van het Singelpark, in te zetten
voor:
a. De realisatie;
b. Verdere versterking;
c. Beheer en onderhoud;
d. Activiteiten;
e. Publiciteit en propaganda.
3. Het organiseren van activiteiten in en rond het Singelpark, op het gebied
van:
Cultuur en geschiedenis;
Natuur;
28 Singelpark Leiden

29. Ontspanning; sportieve en recreatieve activiteiten, rondleidingen/ wandelingen, kinderacti-
Educatie. viteiten, concerten, tentoonstellingen en andere culturele manifestaties. Men
gaat ook met educatieve pakketten naar de scholen, of haalt scholieren ge-
4.Het promoten van het Singelpark, en het geven van voorlichting, zowel richt binnen. In iets mindere mate zien we dat ook in de Hortus Botanicus in
binnen Leiden als daarbuiten (inclusief het buitenland) Leiden gebeuren. De vereniging moet vrijwilligers bijeen brengen die derge-
lijke activiteiten kunnen organiseren. We moeten ons er wel rekenschap van
5. Het ondersteunen bij het beheer van het Singelpark. geven dat er ook andere partijen zijn die in of rond het park actief zijn (bijv.
Molen De Valk, Museum Volkenkunde, Begraafplaats Groenesteeg, Hortus
Ad 1. Botanicus, Meelfabriek, horeca op de route; maar ook Bijenmarkt, Singelpro-
Stadslab Leiden pleit ervoor om op korte termijn een internationale design- menade). Samenwerking en afstemming moeten centraal staan (synergie).
competitie uit te schrijven om tot een ontwerp van internationale kwaliteit te
komen. Na de keuze van architect en basisontwerp zal de architect voor het Ad 4.
verder uitwerken van het plan moeten worden gevoed met informatie, onder Bovengenoemde activiteiten zijn belangrijk voor het draagvlak in de stad, het
anderen met wensen vanuit de bevolking. De Vereniging van Vrienden van trekken van bezoekers én voor de communicatie over de vereniging en haar
het Singelpark kan hier een rol in spelen. activiteiten. De vereniging brengt het park en de activiteiten in het park via
een combinatie van media onder de aandacht.
Ad 2. ƒ Bestaande media (kranten, huis-aan-huis-bladen, lokale en regionale RTV,
De aanleg van een eersteklas Singelpark zoals Stadslab dat beoogt, vraagt landelijke pers): ieder initiatief van de vereniging moet gepaard gaan met
veel geld, waarschijnlijk (veel) meer dan de gemeente nu begroot, laat staan een voorlichting richting pers;
wat zij er al voor uitgetrokken heeft. De vereniging kan fondsen werven ƒ Informatie aan relevante organisaties en instellingen;
zodat een optimale realisatie van het Singelpark mogelijk wordt. Bijkomend ƒ Folders/boekjes/dvd’s etc. met informatie over Singelpark en vereniging
voordeel is dat de druk op de gemeentebegroting minder wordt en intensi- (zowel voor ledenwerving als voor bijv. Visitor Centre en VVVs’in de regio –
vering van de uitgaven voor het park niet (verder) ten koste gaat van andere dus ook in het Engels);
zaken. Dat is voor het politieke en maatschappelijke draagvlak in de stad niet ƒ Website. Geen statische met een keer wat info over park en vereniging,
onbelangrijk. En geldschieters zijn bovendien extra verbonden met het park. maar een die voortdurend informeert over ontwikkelingen, waar het pro-
gramma van (alle) activiteiten in en rond het park te vinden is, mensen zich
Uitgaven houden niet op bij de aanleg van het park. Interessant is dat de als lid of vrijwilliger op kunnen geven, etc. Via een aparte pagina kan ook
Friends of the Highline 70% van de middelen inbrengt, waarmee dat park de communicatie met de leden over verenigingszaken verzorgd worden.
beheerd, onderhouden en versterkt wordt. Wij pleiten er niet voor dat de ver- Gezien het doel en de doelgroep zal een deel van de website ook in het
eniging het beheer en onderhoud van het park overneemt, maar wel dat de Engels beschikbaar moeten zijn.
vereniging voor extra middelen zorgt, waarmee het park op een hoger niveau
beheerd en onderhouden kan worden dan volgens gemeentelijke normen Ad 5.
gebruikelijk is. Daarnaast is het voorstelbaar dat er bij de realisatie wensen We zouden graag willen onderzoeken of er behoefte bestaat onder omwo-
blijven liggen, of dat later ideeën opkomen over hoe het park te versterken is. nenden met groene vingers om een rol te spelen in aanleg en beheer van
Ook activiteiten en publiciteit (zie onder) vragen geld. het Singelpark. De woningen rondom de singels hebben vaak geen of weinig
tuin; door bewoners de gelegenheid te geven om mee te doen met ontwik-
Ad 3. keling en beheer van het park verbeteren we waarde van het park voor de
Wanneer het park een levend en avontuurlijk park moet worden, dan is het inwoners, versterken we de band tussen inwoners en park en verlagen we de
belangrijk dat er ook van alles in gebeurt. Mensen worden actief betrokken kosten van aanleg en beheer.
bij het park, het krijgt meer betekenis voor de Leidenaren en voor bezoekers
wordt het eveneens aantrekkelijker. Het park met z’n gevarieerde karakter Organisatie
leent zich ook voor een gevarieerd (activiteiten)programma. In de High Line Uit het bovenstaande blijkt wel dat de vereniging niet simpel werkt met een
zien we dan ook een breed scala van activiteiten. Sommige gaan in op de bestuur en losse leden die jaarlijks op de ledenvergadering hun zegje kun-
geschiedenis van het gebied, andere op de natuur die er te vinden is. Er zijn nen doen. Niet alleen ligt er potentieel veel werk in het verschiet, het gaat er
Singelpark Leiden 29

30. juist om mensen actief bij het Singelpark te betrekken. Dat betekent dat de ƒ Benaderen potentiële leden bestuur, werkgroepen, CvA 4 weken
vereniging naast het bestuur een groot en wat ons betreft groeiend aantal ƒ Formele oprichting, verder uitwerken plan van aanpak 4 weken
werkgroepen zal kennen. Juist met dergelijke concrete activiteiten kunnen ƒ Overdracht website etc. van Stadslab naar Vereniging 6 weken
mensen voor langere termijn bij de vereniging betrokken worden en zal het ƒ Voorbereiden presentatie openingscongres 4 weken
draagvlak navenant groeien.
Totaal 8 maanden
Op hoofdlijnen zien wij de volgende organisatiestructuur voor ons:
1. Bestuur
Een sterk en ondernemend bestuur, met dagelijks bestuur, dat zich op de
volgende taken richt:
a. Coördineert werkgroepen;
b. Eerste aanspreekpunt voor de gemeente en andere partijen; adviseert,
gevoed door werkgroepen;
c. Algemene bestuurstaken en verantwoordelijkheden die bij een vereniging
horen.
2. Ledenvergadering
De algemene ledenvergadering is wettelijk verplicht. We zien voor ons dat we
de vergadering meteen aangrijpen als moment om een spetterende jaarlijkse
activiteit te organiseren.
3. Werkgroepen
Het echte werk wordt in de werkgroepen gedaan. Te denken valt aan werk-
groepen voor:
a. Fondsenwerving;
b. Communicatie;
c. Ontwerp en beheer;
d. Activiteiten.
4. Comité van aanbeveling
Geen orgaan of werkgroep, maar een groep (bij voorkeur ook landelijk)
bekende mensen die de Vereniging van Vrienden van het Singelpark naar
buiten meer cachet of status kunnen geven, bijvoorbeeld rondom fondsen-
werving.
Stappenplan oprichting
De projectgroep Singelpark treedt op als het bestuur van de Vereniging
Vrienden van het Singelpark in oprichting. Te ondernemen stappen zijn:
ƒ Overleg met stakeholders over samenwerking (convenant?) 6 weken
ƒ Voorbereiden formele oprichting 4 weken
ƒ Verwerven van middelen om vereniging op te kunnen zetten 4 weken
30 Singelpark Leiden

31. Singelpark Leiden 31

32. H
Het Singelpark et Singelpark biedt goede kansen om Leiden internatio-
naal op de kaart te zetten, mits het project met ambitie
wordt opgepakt. Het betreft dan niet alleen de situatie
als visitekaartje
waarin het park eenmaal is aangelegd, maar ook het ont-
werp en de aanleg van het park kunnen al veel aandacht
genereren als daar architecten van internationale naam
van de stad
en faam bij betrokken zijn, zo bewijzen vergelijkbare
initiatieven in het buitenland (High Line, Rio Turia, Madrid
Rio etc.).
De communicatie rondom het Singelpark is in drie deels overlappende fases
Jeroen Maters te verdelen:
Fase 1.
Communicatie rondom de internationale designcompetitie. Doel: de internati-
onale topontwerpers enthousiasmeren om mee te doen en met een aanspre-
kend topontwerp te komen dat recht doet aan de wensen vanuit de stad. Zij
zullen alleen meedoen als het project als ‘prestigieus’ te kenschetsen is – de
communicatie moet navenant zijn.
Fase 2.
Communicatie rondom de ontwikkeling van het park. Doel: draagvlakcam-
pagne die organisaties, burgers en potentiële financiers stimuleert om de
ontwikkeling van het park mogelijk te maken.
Fase 3.
Communicatie als het park gereed is. Doel: bewoners en bezoekers stimule-
ren het park te gaan bezichtigen, gebruiken en beheren.
Centrale boodschap: het Singelpark wordt het langste, mooiste en meest
spannende stadspark van Nederland en één van de meest bijzondere parken
van Europa.
Per doelgroep kunnen daar ondersteunende boodschappen aan toegevoegd
worden. Bijvoorbeeld:
ƒ Liefhebbers van stadshistorie: ontdek de grootste vestinggracht van Europa
ƒ Sporters: wandel/skate/fiets/schaats een rondje Leidse singels
ƒ Waterrecreanten: vaar een rondje Leidse singels
ƒ Tuin- en natuurliefhebbers: bezoek het mooiste stadspark van Nederland
Het Singelpark kan en moet in korte tijd een sterk internationaal merk
worden. Een project van dit formaat vergt een zelfstandige en herkenbare
communicatie. Dat wil zeggen: een eigen logo en visuele identiteit, een eigen
mix van communicatiemiddelen (nadruk op online met fysieke ontmoetingen
32 Singelpark Leiden

33. in en rond de singels als ‘verdichtingsmomenten’). ‘Officiële’ communica- Tijdschema communicatie fase 1
tie (inspraak, vergunningen etc.) vindt plaats door de gemeente Leiden via ƒ Opstellen communicatiestrategie Singelpark 4 weken
gemeentelijke communicatiekanalen. Marketingcommunicatie vindt plaats ƒ Opzetten en inrichten communicatiemiddelen 4 weken
via eigen kanalen, waaronder www.singelpark.nl. Waarbij over en weer naar ƒ Publiciteit voor de prijsvraag in media 5 weken
elkaar wordt verwezen. ƒ Houden van ‘kijkdagen’ 2 weken
ƒ Opzetten van openingscongres + tentoonstelling 3 weken
De marketingcommunicatie (nadruk op online en free publicity) bouwt op ƒ Organiseren van openingscongres 8 weken
naar een groot bijzonder congres in het voorjaar van 2012 waar de win- ƒ Uitnodigingen + media-aandacht openingscongres 3 weken
naars van de designcompetitie bekend worden gemaakt, een tentoonstelling ƒ Bekendmaking van de prijswinnaars, tentoonstelling, lancering
van de ontwerpen wordt gehouden en de Vereniging van Vrienden van het Vereniging Vrienden van het Singelpark op congres + ‘nazorg’ 3 weken
Singelpark wordt gelanceerd. Het communicatiebureau Maters & Hermsen in
Leiden heeft aangeboden om - samen met Stadslab en de afdeling Commu- Totaal 8 maanden
nicatie van de gemeente Leiden - als maatschappelijk verantwoord onderne-
men-activiteit en in samenwerking met collega-ondernemers binnen Leiden
Communicatiestad de marketingcommunicatiestrategie te ontwikkelen, de
visuele identiteit te ontwikkelen, de communicatiekanalen op te zetten en
een concept voor het openingscongres te bedenken. Daarna wordt een en
ander om niet ter beschikking gesteld aan de Vereniging van Vrienden van
het Singelpark.
In het gemeentelijk plan wordt nog gesproken over ‘De Leidse Singels: het
langste park van Nederland.’ Wij stellen voor om per direct en uitsluitend
twee namen te introduceren, en deze in het vervolg in alle communicatie te
gebruiken: Singelpark voor het hele gebied van gevel tot gevel langs de sin-
gelgrachten. En Singelpromenade als naam voor het doorlopende wandel/
fiets/skatepad dat als rode draad door het park loopt. Door nieuwe namen te
introduceren laten we zien dat het hier een nieuw initiatief betreft; ‘de Leidse
Singels’ liggen er al een paar honderd jaar. Met Singelpark benadrukken we
het gewenste groene en recreatieve karakter van het gebied. De naam Sin-
gelpromenade sluit aan op Singelpark en maakt in één keer duidelijk wat het
is: een wandelweg langs de singels. ‘Promenade’ voert terug op de beroemde
reisgids Les Delices de Leyde uit 1712, die het wandelpad dat destijds langs
de Leidse singels liep omschreef als ‘le plus joli promenade du monde’, de
mooiste wandelweg van de wereld. Tot slot liggen Singelpark en Singelpro-
menade makkelijk in het gehoor, worden ze niet of nauwelijks gebruikt elders
(o.a. belangrijk i.v.m. online vindbaarheid) en zijn ze internationaal makkelijk
te gebruiken.
De gehele communicatie dient in het Nederlands en in het Engels plaats
te vinden.
Singelpark Leiden 33

34. 34 Singelpark Leiden

35. Singelpark Leiden 35

36. G
Referentieprojecten rote en ambitieuze projecten als de aanleg van het Sin-
gelpark komen in Leiden maar eens in de tientallen jaren
voor. Daarom adviseren we om gedurende de start-
voor het Singelpark
fase van het project grondig vergelijkbare projecten te
bestuderen, zowel in ontwerp als in wijze van uitvoering.
Ons projectteam heeft alvast enkele inspirerende parken
verzameld. Sommigen zijn nog in ontwikkeling, anderen
Fons Verheijen, Jeroen Maters en zijn al gerealiseerd.
Wat deze parken in de eerste plaats laten zien is dat een minimale breedte
Geert Crielaard
van een park geen beletsel hoeft te zijn voor een uitstraling van grote klasse.
Een smal park dwingt de ontwerper om met fraaie en creatieve vondsten te
komen en het ontwerp tot op elke beschikbare vierkante meter te doorden-
ken.
Een tweede les die we kunnen leren is dat het heel goed mogelijk is om his-
torische elementen op een elegante en aantrekkelijke manier te combineren
met een eigentijds design. Juist de combinatie van versterkte historische
waarde en elegant eigentijds design maakt het verschil. Te veel aandacht
voor uitsluitend het verleden (historiserend bouwen/terugbrengen in oude
staat) of juist doorslaan naar een te modern ontwerp dat alle waardevolle
historie vernietigt zijn ons inziens beiden ongewenst. Wij zouden er bij de
opzet van de designcompetitie voor willen pleiten om ontwerpers de kans te
geven met een goede balans tussen beiden te komen.
Als Stadslab Leiden zien we in de aanleg van het Singelpark een unieke kans
om de concurrentiepositie van de stad in de regio en in Nederland te verbe-
teren. Dat betekent dat we niet alleen moeten kijken naar de beste parken in
de wereld, maar tegelijkertijd moeten onderzoeken hoe we ons kunnen on-
derscheiden ten opzichte van andere steden met een vergelijkbare singels-
tructuur. Oude vestingsteden als Utrecht, Haarlem, Alkmaar, Zwolle, Naarden,
Enkhuizen en Middelburg hebben allen een singel, sommigen (Middelburg
bijvoorbeeld) met een wandelpad over de bolwerken. We onderscheiden
ons al door de lengte van de vestingwallen (Utrecht heeft iets langere sin-
gels/vestingwallen, maar deze zijn ter hoogte van Catharijnesingel verloren
gegaan). Daarnaast vinden we dat we ons moeten onderscheiden door het
ontwerp. De parken die op de oude vestingwallen zijn aangelegd zijn veelal in
de 19e eeuw ontworpen door (landschaps)architect Zocher en lijken sterk op
elkaar. Wat we voor Leiden zoeken is de ‘Zocher van de 21e eeuw.’
Hieronder enkele inspirerende voorbeelden van (smalle) parken. Er zijn er
nog (veel) meer te vinden, zoals de oevers van de Spree in Berlijn en van
de Gironde in Bordeaux. Allen van een bijzonder hoog niveau. De komende
maanden willen we deze parken verder in kaart brengen.
36 Singelpark Leiden

37. The High Line, New York terreinen voor onder andere voetbal en tennis, fonteinen, een botanische
De High Line is een park in Manhattan New York, dat het traject beslaat van tuin, speelplekken voor kinderen, een kermis en diverse culturele instellingen,
een ongebruikte, verhoogde spoorweglijn. De spoorweglijn wordt sinds de zowel langs de ‘oevers’ als in het park zelf. Opvallend zijn het museum voor
jaren ‘80 niet meer gebruikt en na enkele jaren maakten twee buurtgenoten, schone kunsten, de Koninklijke tuinen, het Parc Gulliver, de ‘Palau de la Mú-
Joshua David en Robert Hammond, plannen om van de verlaten spoorweg sica de València’ en de moderne en in architectonische zin bijzondere Stad
een park te maken à la de Promenade Plantée in Parijs. Deze plannen culmi- van Kunsten en Wetenschappen, de Ciutat de les Arts i les Ciències.
neerden in het oprichten van de Friends of the High Line. In 2004 stelde het
stadsbestuur van New York een bedrag van 50 miljoen dollar beschikbaar. Madrid Rio, Madrid
Ook werd er particulier geld ingelegd. Onlangs is in Madrid het grootste binnenstedelijke park ter wereld voltooid.
Het 150 hectare grote gebied – ontworpen door West 8 Urban Design &
In juni 2009 werd de eerste fase van het project afgerond. Dat deel, dat Landscape Architecture uit Rotterdam – ligt aan de westrand van het stads-
loopt van Gansevoort Street tot 20th Street, is nu voor voetgangers toegan- centrum, op de oevers van de rivier de Manzanares.
kelijk. Uiteindelijk moet het park 2,33 kilometer lang worden. De eerste tien
maanden na de opening trok het park twee miljoen bezoekers. Onder andere Het park, Madrid Rio, ligt bovenop het dak van de M30, de vierbaans auto-
de bekende Nederlandse landschaparchitect Piet Oudolf tekende voor het weg aan weerszijden van de rivier die over een lengte van zo’n 20 kilometer
ontwerp. werd ondertunneld. Zo sloeg burgemeester Alberto Ruiz-Gallardón, die de
drijvende kracht is achter dit megaproject van 4,5 miljard euro, een heleboel
Promenade Plantée, Parijs vliegen in één klap. Hij verloste de Spaanse hoofdstad van de stank en het la-
De Promenade plantée (ook bekend als coulée verte) is een 4,5 kilometer waai van een dagelijks door 200.000 auto’s gebruikte verkeersader, herstelde
lang park in het 12e arondissement van Parijs. Deze eindigde op het Gare de door het onder de grond brengen van de ringweg M30 de eenheid tussen de
la Bastille aan het Place de la Bastille en werd op 14 december 1969 buiten binnenstad en de westelijke woonwijken én maakte ruimte voor een recre-
gebruik gesteld. De totale oppervlakte bedraagt 3,3 hectare. De Promenade atiegebied dat nu alle bestaande parken en tuinen langs de Manzanares tot
is ontworpen door de landschapsarchitect Jacques Vergely en de architect een nieuwe eenheid smeedt.
Philippe Mathieux. Voetgangers wandelen in een parkachtige omgeving
hoog boven de grond. Op de begane grond ligt een fietsroute. Op enkele Het park met zijn fietspaden, esplanades, voetbalvelden, stadsstrand, ga-
kilometers van het beginpunt komen beide routes samen, om te eindigen in zons en kinderspeelplaatsen stelt inwoners van Madrid in staat om op korte
het Bois de Vincennes. De hooggelegen route heeft enkele besloten gedeel- afstand van huis te sporten en te recreëren. De klachten over de ruim drie
ten, als hij tussen moderne gebouwen door loopt, en open gedeelten met jaar durende verkeersoverlast die het tunnelproject met zich meebracht, zijn
uitzicht. De bogen van het viaduct zijn omgebouwd tot winkels, galerieën en verstomd. Het park wordt nu enorm gewaardeerd.
kunstnijverheidsateliers. Dit gedeelte wordt Viaduc des Arts genoemd.
Het Lint, Utrecht
Turia Tuinen, Valencia Het Lint is een recreatiestrook van acht kilometer lang en gemiddeld dertig
Superlatieven schieten tekort om dit park te beschrijven. De Jardín del Turia meter breed rond het hele Máximapark Utrecht. Temidden van het groen is
is aangelegd in de drooggelegde bedding van de rivier de Turia. Na een ern- een verhard (autovrij) pad aangelegd van zes meter breed. Het pad is gede-
stige overstroming in oktober 1957, die grote schade aanbracht aan de stad coreerd met de voor het park herkenbare margrietjes. Het gladde plaveisel
en vele mensenleven kostte, werd besloten de rivier om te leggen naar de maakt Het Lint bij uitstek geschikt voor wandelaars, fietsers, hardlopers en
rand van de stad. Aanvankelijk werden er plannen ontwikkeld om de droog- skaters. Ook de ideale plek om kleine kinderen te leren fietsen. Het Lint voert
gevallen traverse te gebruiken voor een autoweg of een spoorlijn, maar een langs alle mooie plekjes van het park zoals de Haarrijnseplas, De Buitenhof,
burgerbeweging leidde er uiteindelijk in de jaren 80 toe dat het gebied een De Vikingrijn en archeologische locaties.
groene bestemming kreeg. In de groenstrook naast het verharde pad is een ruiterpad aangelegd. Hard-
Het park, dat zich door het centrum van de stad slingert, beslaat een op- loopvereniging Trecho traint op Het Lint. Ook organiseert zij regelmatig wed-
pervlakte van 110 ha en strekt zich uit over ongeveer 9 kilometer. Het dient strijden, zoals de Lintloop. In Het Lint bij De Tol is een skatebaan te vinden.
als ontmoetingsplek en recreatiegebied en wordt veelvuldig gebruikt door Het Máximapark heeft een tijdregistratiesysteem voor hardlopers en skaters
joggers, fietsers en wandelaars. Het park herbergt vele plantsoenen, sport- met vier TimePoints. Een TimePoint is een permanent tijdregistratiesysteem.
Singelpark Leiden 37

38. Met een chip worden de rondetijden geregistreerd, bij het passeren van een Het ontwerpproces duurde drie jaar, met als belangrijk onderdeel een uitge-
sensor bij de Timepoint. Tijdens het hardlopen kan de hardloper op het de breid inspraaktraject. De start van de uitvoering was in september 1994 en
display van de Timepoint uw persoonlijke rondetijden aflezen. Thuis kan men een jaar later werd acht miljoen euro kostende park geopend.
de tijden via internet bekijken.
Westergasfabriek, Amsterdam
Parkpergola, Leidsche Rijn Het park waarin de gebouwen van de Westergasfabriek in Amsterdam staan
Utrecht omarmt het ontwerp van West 8 voor een pergola van formaat in het is ontworpen door de bekende landschapsarchitecte Kathryn Gustafson.
Máximapark: in totaal 3,5 kilometer lang en zes meter hoog. Ontwerper Adri- Het is een modern en avontuurlijk stadspark van 14 hectare. In dat park kan
aan Geuze beoogt met deze pergola een rand te maken als een voile, met niet alleen in een natuurlijke omgeving worden gerecreëerd, het is ook een
sier- en klimplanten en muurvegetaties. Een ecologische aanvulling op het podium voor (digitale) kunst en cultuur.
bos in De Binnenhof.
Cultuurpark Westergasfabriek prikkelt alle zintuigen. Je hoort het water
De Parkpergola omsluit de lommerrijke Binnenhof van het Máximapark als stromen bij de moerasvijvers, je ziet de trein verdwijnen achter de talud. In
een open, transparante rand die begroeid is. De ecologische kwaliteit is hoog. het park liggen harde stoere betonplaten, maar er zijn ook zacht wuivende
“Zodra je door de poorten van de pergola de hof betreedt, vallen de dagelijk- bloemenvelden. Op het grote veld voel je de wind en in de Gashoudervijvers
se zorgen weg”, aldus Geuze. Binnen de door klimplanten veroverde pergola vind je afgeschermde vlonders om te picknicken. Er is altijd kleur en geur
waan je je in een beschermde wereld waar de seizoenen, de natuur en de in het park, want in elk jaargetijde bloeien andere bloemen en heesters. Het
ontmoeting voorop staan. Kinderen kunnen er veilig spelen. park biedt zowel ruimte als intimiteit. Het kan er tegelijkertijd druk zijn en
enkele meters verder verstild. Een park vol verrassingen.
Vormgeving en constructie van de Parkpergola zijn nieuw en een uitdaging
om te maken. De pergola wordt gemaakt van elementen van hoogwaardig Cultuurpark Westergasfabriek maakt deel uit van de zogenaamde Bret-
beton. Dit stelt eisen aan het materiaal en aan het productieproces, naast tenzone. De Bretten is een langgerekt ecologisch gebied dat loopt van het
de eisen aan constructie, veiligheid en duurzaamheid. De levensduur van de Westerpark tot aan Spaarnwoude. Hier kunnen amfibieën, reptielen, vissen en
gehele constructie voor de Parkpergola is 100 jaar. De Parkpergola maakt het verschillende planten zich via het groen en de waterwegen vrij verplaatsen.
mogelijk nieuwe formules te vinden om bewoners, schoolklassen, natuurver- Voor de mens is er een fiets- en wandelpad van 15 kilometer aangelegd.
enigingen te laten participeren in beheer en onderhoud.
Na de sluiting van de fabriek bleef een zwaar vervuild terrein achter, waar
Valkenberg, Breda niet gemakkelijk een nieuwe bestemming voor gevonden werd. Het Gemeen-
In 1991 begon het ontwerp voor het nieuwe Valkenbergpark in Breda. Een telijk Energie Bedrijf gebruikte het terrein als opslag- en werkplaats. Vanaf
park dat tussen het station en de binnenstad van Breda ligt en verworden 1992 werden de gebouwen tijdelijk gebruikt voor creatieve en culturele activi-
was tot een donker in zichzelf gekeerd bos. Het park was versleten en er von- teiten. Avontuurlijke ondernemers en kunstenaars streken er neer.
den activiteiten plaats die men daar liever niet had.
De Westergasfabriek zorgt nu opnieuw voor licht en energie. Het terrein is
De gemeente Breda wilde met de herinrichting een fraai scharnierpunt tus- gesaneerd en het prachtige park is een aanwinst voor de buurt. Creatieve
sen het stationsgebied, de Koninklijke Militaire Academie en de binnenstad. ondernemers werken in de gerenoveerde, historische gebouwen en er vinden
Met respect voor de eeuwenoude cultuurhistorische waarden (vooral het talloze spraakmakende evenementen en festivals plaats. Tot ver over de
eind-negentiende eeuwse parkontwerp van Lieven Rosseels) en het oude grens wordt de Westergasfabriek gezien als een referentieproject voor her-
bomenbestand ontwierp Michael van Gessel er een park dat een oplos- ontwikkeling.
sing biedt voor de sterk afgenomen verblijfskwaliteit en de te eenzijdige
verbindingsfunctie tussen centraal station en stadshart. Het nieuwe park is
zowel ruimtelijk als functioneel van een in zichzelf gekeerd park een naar alle
kanten open park geworden dat mensen uitnodigt het te bezoeken. Het park
heeft een hoogwaardige verblijfskwaliteit, ook na zonsondergang.
38 Singelpark Leiden

39. The High Line, New York
Singelpark Leiden 39

40. Promenade Plantée, Parijs
40 Singelpark Leiden

41. Turia Tuinen, Valencia
Singelpark Leiden 41

42. Madrid Rio, Madrid
42 Singelpark Leiden

43. Het Lint, Utrecht
Leidsche Rijn Park
Artist Impression:
West 8 urban design & landscape architecture b.v., Rotterdam
Deze illustratie geeft een sfeerbeeld van het toekomstige Leidsche Rijn Park.
De plankaart op de achterzijde van deze folder geeft meer gedetailleerde informatie.
Deze plankaart staat ook op de website www.leidscherijn.nl
Singelpark Leiden 43

44. Parkpergola, Leidsche Rijn
44 Singelpark Leiden

45. Valkenberg, Breda
Singelpark Leiden 45

46. Westergasfabriek, Amsterdam
46 Singelpark Leiden

47. S
Over tadslab Leiden is een netwerk van ruim 400 Leidse cre-
atieve professionals die geloven dat Leiden barst van de
potentie en die een actieve rol willen spelen in het benut-
Stadslab Leiden
ten van deze kansen. In multidisciplinaire projectteams
ontwikkelen de Stadslaboranten vernieuwende ideeën
die Leiden innovatiever, ondernemender, cultureler, mooi-
er en bruisender maken. Soms op eigen initiatief, soms in
opdracht van een realisator. Voorbeelden van projecten
zijn: Leiden op het web, het Cultuurpark Lammermarkt, het Stadsbad, de
Science Route, het tijdschrift de Leidse Stijl, de Natte Neuzen Etalages, de
Cultuursteeg, Quartier Leyden, Pleinen in Leiden en 365 graden Leiden. Meer
hierover op www.stadslableiden.nl.
Het projectteam Singelpark van Stadslab Leiden is in het voorjaar van 2011
opgericht. Het bestaat uit een kern van vijf personen, die elk een andere
discipline vertegenwoordigen: architectuur, landschapsarchitectuur, beheer
openbare ruimte, stadshistorie en communicatie. Waar nodig schakelt het
kernteam andere specialisten uit het Stadslab-netwerk in. Het Singelpark/
Singelpromenade is een burgerinitiatief uit september 2008 van Jeroen Ma-
ters als onderdeel van het plan Quartier Leyden. Stadslab wil graag blijvend
de kennis, kunde en enthousiasme van de bevolking mobiliseren om samen
met de gemeente en andere stakeholders van het Singelpark een succes te
maken.
Het team is te volgen op www.stadslableiden.nl, via twitter @singelpark en
via de LinkedIn-groep Singelpark Leiden.
Voor meer informatie kunt u contact opnemen met:
Vragen van algemene aard en communicatie:
Jeroen Maters, jeroen@matershermsen.nl of 06-26134133.
Economische en maatschappelijke winst:
Michelle de Roo, deroo2005@ziggo.nl of 06-45929097
Historie en burgerparticipatie:
Cor Smit, info@corsmithistoricus of 06-41280503
Aanleg en beheer:
Geert Crielaard, crielaardgeert@hotmail.com of 06-41496035
Designcompetitie:
Fons Verheijen, f.verheijen@vvkh.nl of 06-51225995
Singelpark Leiden 47

48. 48 Singelpark Leiden