Gen terapiyasi by həki̇m baba

1. Gen Terapiyası
Gen terapiyası ilə müalicə etmə və ya xəstəliyin təsirlərinin azaldılması, yəni
xəstənin hüceyrəsinə genetik materialın daxil edilməsi tibb tarixindəki dönüş
nöqtələrindən biridir.Müəyyən genlərin məməli hüceyrəsinə köçürülməsi
üsulları əvəllər elmi tədqiqat işləri üçün istifadə olunurdu,indi isə müxtəlif
genetik xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir.Gen terapiyası zamanı bir və
yaxud bir neçə mutant allel daşıyan somatik hüceyrəyə müvafiq genin normal
alleli köçürülür.
Gen terapiyasının aparılması üçün xəstəliyə səbəb olan genin tapılması və onun
klonlaşdırılması vacibdir.
“Human Genome Project” yəni insanın gen xəritələrinin çıxarılması sayəsində
artıq bütün genlərin idarə etdiyi əlamətlər öyrənilmişdir.Lakin bu genlərin
hazırladığı gen məhsulları hələlik məlum deyil.Bundan başqa müalicəsi lazım
olan xəstəliyi və genin köçürüləcəyi hüceyrəni yaxşı tanımaq onunla çıxa
biləcək hər hansı bir yan təsiri qabaqcadanhesablamaq lazımdır.
Gen terapiyası somatik və cinsiyyət hüceyrələrinə tətbiq edilir.Cinsiyyət
hüceyrələrinin terapiyasında genetik mutasiyaların qarşısını almaq üçün cinsi
hüceyrələrin genləri dəyişdirilir.Bu tip terapiyada genlərə edilən hər hansı bir
dəyişiklik nəsildən-nəsilə ötürüldüyü üçün müalicə öz-özlüyündə bir sıra
problemlərlə qarşılaşır.Somatik hüceyrə terapiyası isə cinsi hüceyrələr təsir
etmir və sadəcə müalicə olunan fərdə təsir göstərir.Hal-hazırda aparılan
terapiyaların çoxu məhz somatik gen terapiyasıdır.
Gen terapiyası eyni zamanda dərman nəqli üçün də istifadə edilir.Burada
dərman,köçürülən genin kodlaşdırdığı zülaldır.Məsələn əməliyyatlarda
laxtalanmanın qarşısını alan bir zülalı kodlaşdıran geni uyğun hüceyrələrin
DNT-sinə köçürərək təhlükəli ola biləcək qan laxtalarının qarşısı alınır.
Alimlər gen terapiyasinda qarşılaşdıqları əsas problemin genlərin köçürülməsi
olduğunu söyləyirlər.İnsan hüceyrəsinə genlər çox müxtəlif üsullarla
keçirilir.Bunlardan vektor kimi viruslardan istifadə olunma üsulu,klonlaşdırılmış
DNT ardıcıllığı olan genin hüceyrə membranından keçməsini asanlaşdıran
kimyəvi metod və s. misal göstərmək olar.

2. Gen terapiyasında ən çox vektor kimi retroviruslardan istifadə olunur.”Vektor”
sözünün mənası daşıyıcı deməkdir.Gen terapiyasında genləri hüceyrələrə
köçürmək məqsədi ilə istifadə olunan genetik olaraq zərərsiz hala gətirilmiş
viruslara vektor deyilir.İndiki dövrdə aparılan təcrübələrdə virusların xəstəliyə
yol açan genlərinin yerinə xəstələri sağaltmaq üçün rekombinant genlər
yerləşdirilir.Rekombinant genləri daşıyanviruslar öz üsulları ilə hüceyrəyə daxil
olur və hüceyrə genomumun bir hissəsi kimi xromosomla birləşərək
kodlaşdırdığı zülalı sintez etməyə başlayır.Viruslar öz genini itirdiyindən
bölünüb çoxala bilmir.
Genlərin bədənə daxil edilməsinin müxtəlif üsulları vardır: Ex vivo,in vivo və
in stu.Ex vivo gen terapiyasında xəstədən alınan hüceyrələr labarotoriya
şəraitində çoxaldılır və vektor vasitəsi ilə normal genlər bu hüceyrələrə
köçürülür.Daha sonra genləri daxilinə almış hüceyrələr seçilir və çoxaldılır.Son
mərhələdə isə çoxaldılan bu hüceyrələr yenidən xəstəyə verilir.İn vivo və in stu
gen terapiyasında isə genləri daşıyan viruslar birbaşa qana və ya toxumaya
ötürülür.
Hüceyrə membranı geni hüceyrəyə daxil etmə prosesində ortaya çıxan ilk
əngəldir.Bu əngəli keçdikdən sonra qarşıya bir başqa əngəl-lizosomlar
çıxır.Vektorun bu lizosomlardan kənar qaçması lazımdır yoxsa,lizosomlardakı
fermentlər vektorun DNT-sini parçalaya bilər.Lizosomları da keçdikdən sonra
hüceyrədaxili axırıncı əngəl nüvə membranı-kariolemmadır.Kənar DNT-lərin
nüvə membranından keçməsi heç asan deyil.Ölçüsü 10 nm-dən az olan bəzi
molekullar və kiçik zülallar nüvə məsamələrindən asanlıqla keçə bildiyi
halda,böyük molekulların buradan keçməsi üçün enerji lazım gəlir.Vektor nüvə
membranını keçdikdən sonra isə başqabir problem nüvə daxilində nuklein
turşularını parçalayan nukleaza qrupu fermentlərin olmasıdır.
İn vivo gen terapiyasında vektorlar hücyrədaxili əngəllərlə yanaşı hüceyrəxarici
əngəllərlə də qarşılaşır.Hüceyrəxarici əngəllərə toxumaların xüsusi quruluşu və
bədənin immun sistemi aiddir.Üzərində heç bir örtük olmayan çılpaq DNT qan
plazmasındakı bir çox müsbət yüklü zülallara yapışıb öztəsirini itirə
bilər.Bundan başqaqan plazmasındakı proteaza və nukleaza fermentlər qurupu
vektorları parçalaya bilər.
İnsan üzərində ilk gen terapiyası təcrübəsini 1990-cı ildə Dr.French Anderson
irsi xəstəlik olan kombinasiyalı immun çatışmazlığı xəstəliyindən əziyyət çəkən

3. Aşeni Da Silva üzərində apardı.Exvivo üsulla aparılan gen terapiyasında əsas
məqsəd adenozindezaminaza fermentinin(ADA) çatışmazlığından əmələ gələn
xəstəliyin müalicəsi idi.ADA çatışmazlığı çox nadir rast gəlinən bir
xəstəlikdir.Belə xəstələrin immun sistemi demək olar ki,fəaliyyət göstərmir və
onlar insan üçün təhlükəli olmayan hər hansı bir infeksiyadan dünyasını
dəyişirlər.Bu xəstəliyin əsas səbəbiADA fermentini kodlaşdırangenin
mutasiyasıdır.
ADA çatışmazlığının ilk gen terapiyası təcrübəsi olaraq seçilməsinin bəzi
səbəbləri var.Bu xəstəlik tək bir gendəki mutasiyadan qaynaqlanır və bu
vəziyyət gen terapiyasının uğurla nəticələnmə ehtimalını artırır.ADA
fermentinin çoxaz miqdarda sintezi belə bəzi klinik yaralara gətirib
çıxarır,yüksək miqdarda sintezi isə heç bir zərər vermir.
Terapiyada ilk addımxəstələrdən T-limfositlərin götürülməsidir.Bu hüceyrələr
orqanizmin immun sisteminin mühüm bir hissəsi olub genetik cəhətdən
modifikasiya olunmuş ADA geninin normal sürətini daşıyan retrovirusla
qarışdırılır.Virus T-limfositə daxil olaraq ADA-nın funksional sürətini
hüceyrənin genomuna daxil edir.Modifikasiya olunmuş T-limfositlər
labarotoriya şəraitində 10 gün boyunca çoxaldılır.Sonmərhələdə isə milyonlarla
yeni T-limfositləri xəstənin qan damarına vurulur.Bu proses,yəni
T-limfositlərinin xəstədən alınması,labarotoriya şəratində modifikasiya olunub
xəstəyə geri verilməsi müalicənin ilk 10 ayı içərsində 6-8 həftədən bir
təkrarlandı.Daha sonra bu köçürmələr 6-12 ayda bir davam etdirildi.Aşani De
Silvanı müalicə etdikdən sonra onun T-limfositlərinin 25-30% ADA
fermentinin səviyyəsi normallaşmış,özü isə sağalmışdır.Lakin ikinci bir uşaqda
aparılan təcrübədə normal genin aktivləşməsi 0.1-1% T-hüceyrələrində
fəaliyyət göstərdi və bu da xəstənin sağalması ücün kifayət deyil.
Bu ilk insan terapiyasından sonra sistik fibrosis,hiperxolesteramiya,bəzi xərçəng
xəstəlikləri və QİÇS kimi xəstəliklərlə də mübarizə aparmaq üçün gen
terapiyaları hazırlandı.
Xərçəng xəstəliyinin müalicəsi üçün elm adamları,immun sistemi hüceyrələrini
gen terapiyası yolu ilə dəyişdirərək xərçəngli hüceyrələrin üzərinə göndərməyə
çalışırlar.Məqsəd bu hüceyrələrin xərçənglə mübarizəsini həyata keçirən
genlərlə silahlandırılıb təkrarən bədənə verilməsidir. Bu mövzudakı klinik
təcrübələr hal –hazırda davam etdirilir.