1. Drugi svetski rat je naziv za oružani sukob, odnosno seriju međusobno povezanih oružanih sukoba koji se između godine 1939. do 1945. vodio između dva bloka država - tzv. Sila Osovine na čelu s Nemačkom i tzv. Savezničkih snaga na čelu sa SAD-om, SSSR-om i Velikom Britanijom. Po broju država, odnosno ljudi koji su u njemu sudelovali, te broju ljudskih žrtava i stepenu materijalnog razaranja, Drugi svetski rat predstavlja najveći oružani sukob u istoriji čovečanstva. Po nekim izvorima, Drugi svetski rat predstavlja jedan od najznačajnijih događaja u istoriji koje je čovek izazvao, a njegove brojne posledice i kontroverze su prisutne i danas.

2. Uzroci rata Mapa kolonijalne podele sveta posle Prvog svetskog rata Mapa kolonijalne podele sveta pred Drugi svetski rat S obzirom na njegovu složenost kao i ideološkim i drugim podelama koje je izazvao i koje dan-danas traju, o uzrocima Drugog svetskog rata postoji daleko manji istorijski konsenzus nego o uzrocima drugih oružanih sukoba u 20. veku. Ipak se može reći da je velik deo uzroka Drugog svetskog rata ima koren u uzrocima Prvog svetskog rata. Nemačka, Italija i Japan su se u 19. veku relativno kasno profilisale kao moderne industrijske države, pa su bitno zaostajale u stvaranju kolonijalnih imperija u odnosu na Veliku Britaniju i Francusku. Nemačka je u Prvom svetskom ratu poražena, te je temeljem Versajskog ugovora ostala bez kolonija, i tako dovedena u još inferiorniji položaj. Italija i Japan, iako na pobedničkoj strani, bili su bitno razočarani ratnim plenom. Nacionalizam, koji je predstavljao dominantnu ideologiju Evrope 19. veka, pojačao je svoj uticaj u istočnoj Evropi gde su na ruševinama tri stara carstva - Otomanskog, Austro-ugarskog i Ruskog - po proklamiranom principu prava na samoopredeljenje formirane nacionalne države. U većini slučajeva se granice novih država nisu poklapale s etničkim granicama, što je bilo stalan izvor iredentizma i napetosti, dok su neke novostvorene države - Kraljevina SHS, Čehoslovačka i, delimično, Poljska - po sastavu bile višeetničke i opterećene unutrašnjim napetostima koje su se naknadno održavale na međunarodnoj sceni. Nacionalizam se takođe proširio i na Aziju, pogotovo posede evropskih kolonijalnih sila čiji su podanici svoj položaj počeli smatrati izdajom versajskih principa. Nacionalizam se takođe nastavljao iskazivati i kao rasizam, koji je imao važnu ulogu u pogoršanju odnosa Japana i SAD. Treći faktor, koji se iskristalisao tek nakon završetka Prvog svetskog rata, bio je slom predratnog ekonomskog poretka temeljenog na slobodnoj trgovini. Većina država se nakon rata okrenula protekcionizmu i autarhiji, što je bilo plodno tlo kako za međusobne sukobe, tako i za ekonomsku nestabilnost koja će se odraziti u Velikoj ekonomskoj krizi. Novi faktor predstavljala je i pojava dveju ideologija - fašizma i komunizma - koje su, svaka na svoj način, predstavljale radikalnu alternativu poratnom svetskom poretku, te čije se međusobno suparništvo odražavalo i na međunarodnu politiku. Izbijanje rata takođe je pospešio i duboki i nepravladani kulturni i psihološki šok izazvan opsegom i posledicama Prvog svetskog rata. Mnoge države, pogotovo one koje su se smatrale pobednicama, nastojale su ponavljanje tako traumatičnog iskustva izbeći insistiranjem na diplomatiji kao jedinom sredstvu rešavanja međunarodnih sporova, dok je u javnosti tih zemalja dominirao pacifizam i težnja za nereagovanjem na provokacije koje bi mogle izazvati novi globalni sukob.

3. Svet pre rata Izbijanje Drugog svetskog rata bio je proces koji je trajao skoro celu jednu deceniju i kome je glavni katalizator bila Velika ekonomska kriza, koja je bila počela u SAD u oktobru 1929. godine. Ona se manifestovala kroz globalni rast nezaposlenosti i siromaštva, koje je mase stanovništva u mnogim zemljama okretalo ekstremnim ideologijama sleva i zdesna, a u mnogim državama dovodilo i do međuetničkih napetosti, pogotovo u istočnoj Evropi gdje je došlo do naglog porasta antisemitizma. U mnogim državama, pogotovo one koje su zaostajale za Britanijom i Francuskom, kriza je dovela do uverenja kako versajski poredak predstavlja kočnicu njihovog ekonomskog razvoja te da se on mora izmeniti, ako je potrebno i oružanom silom, odnosno osvajanjem novih teritorija. Britanija i Francuska, glavni zagovornici politike globalnog razoružanja, su takođe bili snažno pogođeni krizom koja je spriječila njihovo ponovno naoružavanje. Prva manifestacija tog procesa dogodila se u Japanu, koji je, kao zemlja bez vlastitih izvora mnogih važnih resursa, bio snažno pogođen ekonomskom krizom. Kao posledica toga, u japanskim vladajućim krugovima je počeo bujati militarizam, odnosno uverenje da Japan može osigurati prosperitet jedino na račun susednih azijskih država, odnosno evropskih kolonijalnih poseda. Godine 1931. Japanci su izveli invaziju kineske provincije Mandžurije te u njoj uspostavili marionetsku vlast na čelu s bivšim kineskim carem Pu Jijem. Mnogi japanski, a i drugi, istoričari smatraju upravo taj događaj stvarnim početkom Drugog svetskog rata. Zapadne sile, iscrpljene i prezaokupljene ekonomskom krizom, na njega nisu reagovale te tako stvorile presedan koji će koristiti druge države. U Nemačkoj Vajmarskoj republici je ekonomska kriza izazvala rekordnu nezaposlenost i naglo siromašenje, produbila sveopšte nezadovoljstvo odredbama Versajskog mira koji se smatrao nepravednim te izazvala političku nestabilnost i trajnu krizu koju postojeći demokratski poredak nije bio u stanju rešiti. Početkom 1933. je, obećavajući rješenje tih problema, na vlast došla Nacionalsocijalistička stranka Adolfa Hitlera te uspostavila fašistički režim. Temelj nacističke ideologije predstavljala je rasistička zamisao u širenju njemačkog životnog prostora (lebensraum) na istok, na račun slovenskih naroda. Na kraći rok se ta ideologija manifestovala kao proklamovan cilj okupljanja svih zemalja gde živi nemačka manjina u jedinstvenu državu - Veliku Nemačku. Nacistička vlada je postepeno jednostrano odbacila odredbe Versajskog ugovora te započela s ponovnim naoružavanjem u svrhu postizanja tih ciljeva oružanim putem. Italija, u kojoj je od 1922. godine na vlasti bio fašistički režim Benita Musolinija, takođe je bila bitno pogođena Velikom ekonomskom krizom, koja je pokazala nedostatak vlastitih resursa. Musolini je došao do zaključka da će ti problemi biti rešeni širenjem Italije na Balkan, Mediteran i Bliski istok, što je bilo proklamirano kao službena politika pod geslom obnove Rimskog carstva. Ta je politika dovela Italiju i direktan sukob s bivšim saveznicima Britanijom i Francuskom, te približila Hitlerovoj Nemačkoj. Kao prva ozbiljnija manifestacija te politike se pokazao Abisinijski rat, na koji su zapadne sile reagovale tek mlakim ekonomskim sankcijama, dajući još jedan primjer nevoljnosti da se na izazov versajskom poretku suprotstave ikakvom ozbiljnijom akcijom. U to vrijeme je SSSR pod vlašću Staljina bio uglavnom netaknut ekonomskom krizom, ali i preozaokupljen unutrašnjim problemima, prvenstveno kolektivizacijom zemlje - koja je dovela do masovne gladi i velikih demografskih gubitaka - i industrijalizacijom, koja je pak SSSR učinila velikom silom i u rekordno kratkom roku stvorila uslove za transformaciju Crvene armije u veliku i modernu oružanu silu. SSSR je nakon decenija diplomatske izolacije nastojao poboljšati odnose sa zapadnim silama, strahujući da bi se na temelju iskustava građanskog rata mogla stvoriti velika koalicija s ciljem njegovog uništenja. SSSR je nastojao strah zapadnih država od širenja boljševizma na zapad umanjiti predstavljajući se kao prirodni ideološki saveznik u borbi protiv fašističkih država. U tu svrhu je preko Komunističke internacionale promovisana politika Narodnog fronta, koja je za posledicu imala stvaranje leve vlade u Francuskoj, ali i izbijanje građanskog rata u Španiji. Španski građanski rat, kao i rat koji je godine 1937. izbio između Japana i Kine, tzv. Drugi kinesko-japanski rat, jasno je demonstrirao kako su Nemačka, Italija, Japan, a delimično i SSSR, bitno poboljšali vlastitu ratnu tehnologiju, odnosno stekli prednost u odnosu na zapadne sile. To je dovelo do postepene promene pacifizmom vođene politike u Britaniji i Francuskoj - započelo je ponovno naoružavanje, a diplomatsko udovoljavanje nemačkim i italijanskim zahtjevima je dobila svrhu dobijanja vremena za neumitni oružani obračun, umjesto sprečavanja rata kao takvog.

4. Sudetska kriza i izbijanje rata Hitlerova Nemačka je prvu direktnu akciju kršenja versajskog poretka poduzela godine 1936. uglavnom simboličkom gestom slanja Vermahta na levu obalu Rajne, koja je prethodnih godina bila demilitarizovana. Nedostatak bilo kakve reakcije na tu provokaciju je naciste uverio kako će i ubuduće moći preduzimati slične korake. Nakon što je godine 1937. između Nemačke, Italije i Japana potpisan tzv. Antikominterna Pakt - preteča budućeg Trojnog pakta - Nemačka je godine 1938. poduzela nasilnu anekciju, tzv. Anšlus Austrije. Hitlerov režim je taj potez opravdavao provođenjem načela o pravu na samoopredeljenje, odnosno činjenicom da su mnogi Austrijanci sebe smatrali delom nemačke nacije od koje su odvojeni veštačkom granicom. Hitler je sličan izgovor odlučio primeniti na Sudete - oblast Čehoslovačke gde su Nemci činili većinu. Čehoslovačka vlada je bila spremna da se pokušaju menjanja granica odupre oružanim putem, računajući na svoj status verne francuske saveznice. Međutim, britanska vlada je držala da još nije u potpunosti spremna za rat, pa je nagovorila Francusku da zajedno s njom 30. septembra 1938. sklopi Minhenski sporazum kojim je Nemačkoj priznato pravo na Sudete. Ostavljena na cedilu, čehoslovačka vlada je podlegla nemačkom ultimatumu. Dok je deo svetske javnosti ovim događajima bio šokiran i razočaran, veliki deo zapadne javnosti ih je smatrao ispravljanjem versajskih nepravdi te iskorištenom prilikom za postizanje trajnog mira u svetu. Te su se nade vrlo brzo izjalovile, kada su mađarska i poljska vlada iskoristile Hitlerov presedan kako bi i one tražile i na kraju dobile čehoslovačke teritorije. Do proleća 1939. autoritet vlade u Pragu je bio tako uzdrman da se u Slovačkoj, na nemački nagovor, razvio separatistički pokret. Koristeći to kao izgovor, nemačke snage su u proleće 1939. okupirale Češku i uspostavile protektorat u sastavu Rajha, dok je Slovačka uspostavljena kao satelitska država. Komadanje Čehoslovačke predstavljalo je šok i poniženje za zapadne sile koje su na gaženje sporazuma reagovale garancijom nezavisnosti i teritorijalnog integriteta Poljske i Rumunije - država za koje se držalo da će predstavljati sledeće mete nemačkog, odnosno mađarskog širenja. U međuvremenu je, koristeći Hitlerov primer, Musolinijeva Italija izvršila invaziju i bez borbe uspostavila vlast u Albaniji. Hitler nije bio impresioniran tim garancijama te je kao sledeću metu nemačke teritorijalne ekspanzije odabrao Dancing - luku na Baltičkom moru pod upravom Lige naroda koju su i Nemci i Poljaci svojatali, ali u kojoj su Nemci imali većinu stanovništva. No, ovoga puta su Poljaci, za razliku od Čehoslovaka, iza sebe imali formalne zapadne garancije te bili spremni na oružani otpor. Nemačkoj vladi je postalo jasno da se kriza u nemačku korist ne može rešiti drugačije nego oružanom invazijom, za koju je planiranje otpočelo već u proleće. Hitler je bio uveren kako će zapadne sile na kraju Poljsku ipak ostaviti na cedilu isto kao što su bili ostavili Čehoslovačku. Tome je u prilog išao debakl pregovora o eventualnoj vojnoj saradnji koji su se u to vreme vodili u Moskvi između anglo-francuskih i sovjetskih predstavnika. Na kraju se Staljin odlučio kupiti vreme za pripreme za rat tako što je prihvatio Hitlerovu ponudu za sporazum o podeli interesnih sfera u istočnoj Evropi. Potpisivanjem sporazuma Ribentrop-Molotov 25. avgusta 1939. Nemačka se osigurala od eventualne sovjetske intervencije u poljsku korist, odnosno eventualnog ratovanja na dva fronta. Nakon insceniranog poljskog napada na radio-stanicu u Glajvicu, nemačke oružane snage su 1. septembra 1939. otpočele napad na Poljsku, čime je u Evropi počeo Drugi svetski rat.

5. Oružane snage i planovi zaraćenih sila

6. Nemačka Suprotono ustaljenom mišljenju, Nemačka u vreme izbijanja rata za njega nije bila spremna, odnosno, po objektivnim kriterijumima, bila je u mnogo inferiornijem odnosu u poređenju s početkom Prvog svetskog rata. S druge strane je u kvalitativnom smislu bila u velikoj prednosti u odnosu na svoje protivnike. To se možda najbolje održavalo u kopnenoj vojsci - Vermahtu. Iako je ponovno naoružavanje van versajskih okvira otpočelo još godine 1933. Nemačka je još uvek zaostajala za zapadnim silama po pitanju moderne opreme, pogotovo tenkova. S druge strane, u razdoblju kada se držala versajskih kriterija, Nemačka je smela imati malu profesionalnu vojsku, što je dovelo do rigorozne selekcije i filtracije najspososbnijih kadrova koji će posle biti srž Hitlerove vojne mašine. Drugi važan faktor u korist Nemaca bila je sklonost novim idejama kao i nastojanje da se izbegnu greške koje su dovele do poraza u prethodnom ratu. Nemački vojni stratezi na čelu s generalom von Sektom su još krajem dvadesetih, uzimajući u obzir nemački nedostatak nafte i drugih strateških sirovina, zaključili kako se pobeda u budućem ratu može izvojevati jedino brzim udarom, pri čemu bi se koristile novorazvijene forme oružja kao što su tenkovi, mehanizovane jedinice i avijacija. Ta se doktrina nazvala blickrig, odnosno munjeviti rat, te je na početku predstavljala gotovo siguran recept za nemačke vojne uspehe. S druge strane, Nemačka ipak nije bila u stanju u potpunosti iskoristiti njene mogućnosti, pre svega zbog nedovoljnog broja modernih prevoznih sredstava, što će se iskazati u kasnijim fazama rata. Blickrig je bitno uticao i na razvoj Luftvafea, nemačkog ratnog vazduhoplovstva koje je u roku od samo nekoliko godina postalo jedna od najimpresivnijih oružanih formacija na svetu - kako brojem, tako i izvežbanošću ljudtstva. Nemci su tridesetih godina razvili moderne tipove lovačkih i bombarderskih aviona kojima su bili u stanju stvoriti vazdušnu nadmoć nad većinom protivnika. Ali, s druge strane, većina tih aviona su bili uglavnom na neposrednu podršku kopnenim snagama, te su se vrlo brzo iskazali ne baš tako efikasni u drugim ulogama. Krigsmarin ili ratna mornarica je bila najslabiji vid nemačkih oružanih snaga zbog versajskih ograničenja koja su je bila svela na gotovo simboličku oružanu formaciju. Ona su ukinuta tek 1930ih godina kada je već bilo kasno da novi brodovi u gradnji bitno utiču na tok ratnih operacija. Nemačka slabost na moru odraziće se već na samom početku.

7. Italija Italija je, zahvaljujući postojanju kolonijalnog carstva te Musolinijevim ambicijama, imala potrebu da sagradi modernu ratnu mornaricu koja bi se mogla suprotstaviti Britancima i Francuzima. Rezultat toga je bila treća po snazi mornarica u Evropi s velikim brojem modernih brodova i veoma kvalitetnim i izvežbanim ljudstvom, spremnim na primenu raznoraznih svežih ideja i nekonvencionalnih zamisli, od kojih možda najspektakularniji primer predstavljaju ljudi-žabe. Musolinijev režim je isto tako veliki napor uložio u stvaranje kvalitetnog i relativno modernog vazduhoplovstva koje se 1930-ih moglo meriti s većinom velikih sila. Tome je pogotovo u prilog išla doktrina generala Dueta koji je držao da će upravo avijacija biti ključan faktor pobede u budućem ratu, odnosno da se nadmoćnom vazduhoplovstvu ništa ne može suprotstaviti. Italijanski vojni stratezi su takođe stvorili doktrinu sličnu nemačkom blickrigu, no za njenu efikasnu primenu je nedostajao ključan faktor - kvalitetna kopnena vojska. Italija nije imala resurse ni industrijsku infrastrukturu da stvori kopnene snage u istom onom opsegu ili kvalitetu kakvu je imala Nemačka, pa su italijanski vojnici u rat ušli uglavnom sa zastarelom ili neadekvatnom opremom, što je bilo najvidljivije u tenkovima - brojem i kvalitetom pogodnih za kolonijalno ratovanje, ali daleko ispod savezničkih i nemačkih standarda. Ipak, najveća italijanska slabost bio je moral - uzdrman traumatskim iskustvima bitaka na Soči koje nije izbrisala čak ni pobjeda u Prvom svetskom ratu.

8. Japan Rastući japanski militarizam prelio se na azijsko kopno - Šangaj u plamenu tokom Drugog japansko-kineskog rata, 1937. Od svih velikih sila Japan je godine 1939. imao najviše ratnog iskustva, zahvaljujući svojem pohodu na Kinu koji ne samo da je na početku postigao spektakularne uspehe, nego bio i sjajna prilika za testiranje novih tehnologija, pogotovo na mornaričkom i vazduhoplovnom polju. Japanska ratna mornarica je bila od najjačih i najmodernijih na svetu. Nastojeći održati korak s Britancima i Amerikancima, Japanci su bili skloni inovacijama i primeni modernih tehnologija i strategija. Od svih njih je veliku važnost imala orijentacija na visoku koordinaciju mornarice i avijacije, što je dovelo do gradnje nosača aviona i stvaranja vrhunski obučenog kadra mornaričkih pilota sposobnih za najsloženije operacije. Japanci su takođe veliku važnost udelili površinskim snagama, pri čemu se razvilo tzv. dugo torpedo koje će postati jedno od najubojitijih oružja rata i omogućiti Japancima pomorsku nadmoć na samom početku rata na Pacifiku. Za razliku od mornaričkog, japansko ratno vazduhoplovstvo u sastavu kopnenih snaga je po kvaliteti aviona i pilota ponešto zaostajalo za većinom država u svetu, a posebni nedostatak je bio orijentacija na neposrednu podršku kopnenim snagama. Kopnene snage su, pak, slično kao i u Italiji, predstavljale najslabiju japansku kariku, iako je to postalo vidlljivo tek u kasnijoj fazi rata. Japanci su smatrali da će se budući rat odvijati po slabo nastanjenim ostrvima gde primjena tenkova ili slične moderne opreme nije tako bitna. U tome su u prilog išla i iskustva iz Kine gdje su veliki uspesi postignuti protiv ne previše inferiornih kineskih snaga. Zbog svega toga je japanska vojska po kvaliteti opreme i oružja bila na nivou Prvog svetskog rata, ali je sve to nadoknađivano fanatičnom indoktrinacijom i vrhunskom izvežbanošću ljudstva.

9. Velika Britanija Najsavremeniji britanski predratni lovački avion Spitfajer. Velika Britanija je godine 1939. ušla u rat s planovima prilično sličnima onima s kojima se ušlo u Prvi svetski rat. Britanske kopnene snage su bile relativno malobrojne i profesionalne naravi, te su se na početku trebale koristiti u ograničenim akcijama, odnosno kao podrška brojnijoj francuskoj vojsci, sve do trenutka kada se popuni regrutima. S druge strane, malobrojnost je britansku vojsku učinila jedinom potpuno motoriziranom vojskom u svetu, te je kvalitetom i obučenošću ljudstva bila iznad evropskog proseka. S druge strane, međuratni period je predstavljao i svojevrsnu stagnaciju, jer su na temelju iskustava Prvog svetskog rata, pogotovo u primeni i taktici tenkova izvučeni pogrešni zaključci. Nedostaci britanskih kopnenih snaga su imali potpunu suprotnost u Kraljevskoj mornarici (RN) koja je, usprkos svojevrsnog zaostajanja početkom 1930-ih, još uvijek predstavljala silu sposobnu da ostvari potpunu nadmoć na većini svetskih mora. RN je imala vrlo kvalitetno ljudstvo, kao i komandni kadar otvoren prema novim idejama, zbog čega su britanski brodovi bili prilično raznoliki - od torpednih čamaca do nosača aviona - te u stanju izvoditi različite i najsloženije operacije. Slično kao i u Napoleonovim ratovima, upravo će RN omogućiti Britaniji da sama vodi rat protiv ostatka evropskog kontinenta. Najvredniji i najmoderniji deo britanskih oružanih snaga predstavljalo je Kraljevsko ratno vazduhoplovstvo (RAF). Bilo je sastavljeno od raznolikih tipova aviona i sposobno za raznovrsne zadatke, delom i zbog različitih doktrina koje su, svaka na svoj način, pomogle njegovom razvoju između dva rata. Na početku se smatralo da ništa ne može zaustaviti bombardere, te se umesto insistiranja na lovačkoj avijaciji stvorio velikih broj teških tzv. strateških bombardera kako bi se na neprijateljske napade odgovorilo istom merom. Kasnije je veći naglasak stavljen na lovačke avione koji će braniti Britanska ostrva i njegove industrijske centre, za što su razvijeni kvalitetni lovci Spitfajer i Hariken, od kojih se potonji pokazao i dobrim izborom za podršku kopnenim snagama.

10. Francuska Bunker na Mažino liniji sagrađenoj između dva svetska rata. Francuska je 1939. godine bila pod snažnim uticajem iskustava Prvog svetskog rata koje su se odrazile kako na vojnu doktrinu, tako i na moral nacije. Osnovna misao vodilja francuskih vojnih stratega su bili enormni gubici u ljudstvu nakon pokušaja da se ofanzivnim akcijama probiju nemačke linije. Zato se za budući rat odabrala defanzivna strategija temeljena na primeni zaprečne vatre i sistema utvrđenja koji je trebao na smrt iskrvariti nemačkog napadača. Krajnji izraz te doktrine bila je čuvena Mažino linija - sistem utvrđenja na nemačkoj granici koji se smatrao najmodernijim na svetu i praktički neprobojnim. Mažino linija je, s druge strane, u sebi krila ozbiljni nedostatak - ogromne troškove zbog kojih se, delimično, odustalo od gradnje sličnog kompleksa na belgijskoj granici (iako je odluka bila delom i političke naravi, u svrhu ohrabrenja Belgije da se u budućem sukobu pridruži saveznicima). No, daleko veći problem je bio taj što su sredstva uložena u Mažino liniju uskraćena razvoju i proizvodnji novih, modernih oružja. Zato je francuska kopnena vojska u rat ušla s velikim delom zastarele i neadekvatne opreme. Jedini izuzetak su bili tenkovi, koji su u to doba bili najsavremeniji u svetu, ali čije prednosti nisu došle do izražaja zbog pogrešne taktike. Dodatni problem za francusku vojsku bila je u izuzetno lošoj kvaliteti najvišeg komandnog kadra koji su, s izuzecima poput generala de Gola, sačinjavali potpuno nesposobni ljudi zastarelih shvatanja, pa tako u zgradi francuskog generalštaba nije postojao niti jedan telefon ili radio-stanica. I među ljudstvom je bilo dosta problema, pogotovo zbog toga što su veliki deo jedinica sačinjavali nekvalitetni i defetizmu skloni rezervisti. Francuska ratna mornarica je, s druge strane, bila prilično moderna, ali ona u ratu, s obzirom da je bila koncentirana u Mediteranu, uglavnom nije došla do izražaja. Francusko ratno vazduhoplovstvo je, pak, bilo inferiorno nemačkom brojem i kvalitetom aparata. Tek je krajem 1930-ih uložen određen napor da se počnu proizvoditi moderni tipovi aviona, ali je to došlo prekasno da bi se odrazilo na bojištu.

11. Sovjetski Savez Sovjetski propagandni poster iz vremena Zimskog rata sa Finskom, 1939-1940. SSSR je od svih velikih sila godine 1939. imao najbrojnije oružane snage, kako po pitanju ljudstva, tako po pitanju broja aviona, tenkova i drugog savremenog oružja. Prave razmere sovjetske vojne sile su postale očite tek kasnije tokom rata. No, ta je brojčana nadmoć u sebi krila ozbiljnu slabost. Početkom 1930ih su uloženi veliki napori da se Crvena armija opremi ne samo modernim naoružanjem, nego i doktrinom koja će, po uzoru na iskustva iz građanskog rata, koristiti moderna tehnička sredstva kako bi se manevrom i napadačkom taktikom slomio neprijatelj. S druge strane, sav taj napredak je gotovo u potpunosti zaustavljen Staljinovim čistkama krajem 1930ih tokom kojih je u potpunosti izbrisana cela jedna generacija sposobnih i kvalitetnih oficirskih kadrova, a na njihova mjesta dovedene neiskusne ili nesposobne zamene. Kao posledica svega toga, sovjetska taktika, strategija i celokupni kvalitet vojske bio je daleko ispod standarda većine zapadnih zemalja. Tek će neugodna iskustva u Zimskom ratu naterati Staljina da počne obnovu Crvene armije. Sovjetska avijacija je takođe brojčano bila prilično impresivna, ali je, slično kao i Luftvafe, bila pretežno orijentisana na podršku kopnenim trupama. Sa druge strane, Sovjeti su bili među prvima koji su prepoznali potencijale vertikalnog manevra te stvorili vazdušno-desantne i padobranske jedinice, odnosno razvili tehnike snabdevanja padobranima. Zbog zatvorenosti mora i orijentacije na kopnenu i vazduhoplovnu silu, sovjetska ratna mornarica je 1930ih igrala podređenu ulogu. Većina plovila je bila zastarela, ali je brojnošću bila sposobna podržati kopnenu vojsku u amfibijskim operacijama.

12. SAD Zbog okeana koji su je odvajali od Evrope i Azije, te u domaćoj politici vladajućeg izolacionizma, SAD su 1930ih vrlo malo ulagali u odbranu, verujući da će se budući rat izbeći, odnosno da SAD u njemu neće učestvovati. Jedini izuzetak je bila ratna mornarica, koja se razvijala zbog sve većeg suparništva SAD s Japanom u području Tihog okeana. Zbog velikih udaljenosti između pojedinih tačaka u Tihom okeanu, veliki je naglasak stavljen na avijaciju, odnosno koordinaciju njenih aktivnosti s mornaricom. Zbog toga su SAD, slično i Japan, razvile vrlo kvalitetnu i izvežbanu mornaričku avijaciju te sagradile nekoliko nosača aviona. Veliki su napori uloženi i u razvijanje tehnika za amfibijske operacije, odnosno brzu gradnju aerodroma i luka na izolovanim ostrvima. Zbog toga je razvoj kopnene vojske, odnosno planovi za eventualno delovanje na evropskim bojištima bio potpuno zanemaren. Godine 1939. američka vojska je imala zastarelu opremu i neadekvatnu taktiku. No, relativno kasni ulazak u rat je omogućio učenje na tuđim iskustvima, dok su mnogi od tih nedostataka kompenzovani industrijskom moći SAD koja je, slično kao i SSSR, kvalitativne nedostatke izbrisala kvantitetom.

13. Tok rata godine 1939 Mapa nemačke i sovjetske invazije na Poljsku, septembar 1939. Pre izbijanja neprijateljstava, Poljska je većinu vojske koncentriala na granicama, nastojeći da demonstrira volju za otporom, odnosno da krene u protivofanzivu ako se ukaže prilika. Time je, s obzirom na poljski geostrateški položaj, Nemcima omogućena prilika da na samom početku izvedu seriju obuhvatnim manevara kojima će poljske snage biti odsečene od svoje pozadine i počesno prisiljene na predaju. Dva dana nakon nemačkog napada Nemačkoj su rat objavile Francuska i Britanija, čime je rat i formalno dobio karakter svetskog, pa zato neki istoričari navode 3. septembar 1939. kao datum njegovog početka. Sve nade Poljaka da će se uspeti odbraniti su vrlo brzo raspršene iz dva razloga - Nemci su, koristeći tehnike blickriga, u potpunosti iznenadili Poljake brzinom svog napredovanja, a francuska ofanziva u Sarskoj oblasti, koja je bila trebala rasteretiti Poljake, odmah je zaustavljena. 17. septembra je, videvši neminovnost poljskog kolapsa, SSSR preduzeo invaziju s istoka i bez nekog većeg otpora izbio na unapred dogovorenu demarkacionu liniju koja manje-više odgovara današnjoj poljskoj granici. Deo poljske vojske je izbegao u Rumuniju, odakle će prijeći na Zapad, dok je ostatak zarobljen do početka oktobra. Istočni deo Poljske anektirao je SSSR, a zapadni postao deo tzv. Generalnog guvernmana u sastavu Trećeg Rajha. Saveznička vrhovna komanda je nakon toga zaključila da nikakva ofanziva na Nemačku nema smisla, nego da se rat dobije pomorskom blokadom odnosno ograničenim operacijama u cilju sprečavanja Nemaca da dobijaju strateške resurse iz neutralnih zemalja. U međuvremenu se ispostavilo da odluka Italije da bude neutralna ima zapravo koristan efekt na Nemačku, jer je preko nje nesmetano išao uvoz tih istih sirovina. Dotle se na Zapadnom frontu razvilo stalno zatišje, povremeno prekidano ograničenim akcijama - period poznat kao tzv. Lažni rat. U međuvremenu je SSSR konsolidovao svoje pozicije u istočnoj Evropi uspostavivši vojne baze u baltičkim državama Estoniji, Letoniji i Litvaniji, pripremivši tako teren za formalnu aneksiju sledeće godine. Pokušaj da se Finska natera na ustupanje teritorija severno od Lenjingrada doveo je krajem novembra do finsko-sovjetskog ili tzv. Zimskog rata u kome su Finci ispočetka uspešno zaustavili nadmoćne sovjetske napade.

14. Tok rata godine 1940.

15. Norveška operacija Zimski rat je savezničkim planerima učinio zanimljiv Skandinaviju. Stvoreni su planovi da se pošalje ekspedicioni korpus s ciljem pružanja pomoći Finskoj, odnosno njenog stavljanja na savezničku stranu. To je kasnije trebalo poslužiti kao izgovor za blokadu dopreme Nemačkoj strateški važnih zalina gvozdene rude iz Švedske. Na planovima se nastavilo raditi i nakon finske kapitulaciju u martu 1940. godine. Delimično uznemiren najavama o takvim planovima, Hitler je naredio da se pripremi invazija Danske i Norveške. 9. aprila 1940. godine su Nemci bez otpora osvojili Dansku koja će biti okupirana sledećih pet godina. U Norveškoj su kralj i vojska pružili otpor, ali su Nemci, koristeći lokalnu nadmoć u avijaciji te brzo osvajanje aerodroma, ustanovili mostobrane koje nije bio u stanju uništiti ni dolazak relativno malobrojnog savezničkog ekspedicionog korpusa. Iako je RN nemačkoj mornarici nanela velike gubitke, Norveška je u junu 1940. pala pod potpunu nemačku kontrolu, čime je stvorena važna baza za buduće podmorničke operacije na Atlantiku. Pad Francuske 10. maja je, nakon višestrukog odgađanja i promene planova, otpočela velika nemačka ofanziva na zapadnom frontu. Kao što se bilo i očekivalo, Nemci su odlučili zaobići Mažino liniju i Francusku napasti preko teritorija neutralne Belgije. Zbog toga su saveznici odmah poslali svoje najbolje i najbrojnije snage u dubinu belgijskog teritorija da ih tamo, prema prethodnomplanu,zaustave. Ono što se nije očekivalo bilo je da će Nijemci zajedno s Belgijom napasti Holandiju koja je, za pet dana i nakon terorističkog bombardovanja Roterdama, odmah kapitulirala, odnosno da će glavni udar biti kroz šumovite Ardene za koje se držalo da su neprohodni za tenkove i druga moderna vozila. Francuske snage su bile potpuno izenađene, te kada su nemačke snage već za tri dana izbile na reku Meus kod Sedana, nisu bile u stanju pružiti adekvatni otpor. Nemci su prešli reku i tenkovskim kolonama brzo odsekli glavninu savezničkih snaga u Belgiji od Francuske. Pokušaji saveznika da se razbije nemački klin nisu uspeli, a 28. maja je Belgija službeno kapitulirala. Savezničke snage su bile svedene na sve manji mostobran kod Denkerka gde je do 4. juna izvedena od najspektakularnijih i najuspješnijih evakuacija u vojnoj istoriji. Osvajanje Denkerka je Nemcima omogućilo da se okrenu na jug prema uglavnom demoralizovanim francuskim trupama i 5. juna započnu ofanzivu koja je brzo probila njihove položaje. Francuska vojska je, uz sve veći defetizam, bila paralizovan velikim brojem izbjeglica na putevima te sve većim političkim podelama u vladi, koji je uvažio mišljenje maršala Petena da dalji otpor nema smisla. 10. juna, smatrajući je da su saveznici izgubili rat te da se jevtino može domoći njihovih kolonija, Italija se i službeno pridružila Hitleru kao saveznik. Prva važnija italijanska ofanziva bio je napad na francuske položaje na granici, tokom koga je nekoliko francuskih bataljona uspešno zaustavilo celu jednu italijansku armiju. Taj uspeh nije imao skoro nikakav efekat na opšte stanje u Francuskoj, gde je vlada i službeno otpočela pregovore o kapitulaciji. S time se nije složio general de Gol koji je 18. juna odleteo u London i stao na čelo tzv. Slobodnih Francuza koji će iz emigracije nastaviti pružati otpor Nemcima. Četiri dana kasnije Petenova vlada je potpisala primirje temeljem koga je Francuska podeljena na severni dio pod nemačkom okupacijom, i južni deo kojim je upravljala Petenova vlada u Višiju, tzv. Višijevsku Francusku. 28. juna je SSSR, koristeći nemačku zauzetost na Zapadu, ultimatumom naterao Rumuniju da preda Besarabiju - teritoriju koja danas predstavlja republiku Moldaviju.

16. Bitka za Britaniju Početkom leta 1940. Hitler se nalazio na vrhuncu moći i većina evropskih političara i vlada ga je smatrala pobednikom rata. Nakon sloma Francuske se celi kontinent nalazio pod njegovom kontrolom, bilo preko okupacijskih snaga, saveznika, ideološki bliskih vlada ili neutralnih država koje je bilo lako uceniti. Jedino mu je na putu stajala usamljena Britanija. No britanska vlada na čelu s Vinstonom Čerčilom je bila odlučna nastaviti rat do konačne pobede, što je pokazano već 5. jula napadom na francusku pomorsku bazu Mers-el-Kebir. Cilj te operacije bio je sprečiti da flota pod kontrolom višijevske Francuske bude predana silama Osovine te tako ugrozi britansku pomorsku nadmoć. Napad je izazvao velike žrtve među Francuzima i na duže vreme pokvario odnose bivših saveznika. U međuvremenu je Hitler nastojao Britaniju ispočetka ishoditi mir nudeći garanciju opstanka Britanskog carstva u zamenu za povraćaj bivših nemačkih kolonija. Kada su Britanci te ponude odbili, Hitler je naredio da se započne bombardovanje Britanskih ostrva i, u svrhu dodatnog psihološkog pritiska, započnu javne pripreme za invaziju koja je dobila šifru Operacija Morski lav. Plan za invaziju izazvao velike podele i nesuglasice među nemačkim vojnim krugovima, ali su se svi, pa i Hitler, složili da je za njegovo uspešno izvođenje nužno prethodno osigurati vazdušnu nadmoć nad Britanijom, odnosno eliminisati RAF. U tu je svrhu započeta višenedeljna serija vazdušnih napada kojima su se Britanci suprotstavili u nizu vazdušnih okršaja koji se zovu Bitka za Britaniju. Zahvaljujući nizu pogodnosti - posedovanje radara, brža proizvodnja lovačkih aviona te mogućnost ponovnog angažovanja vlastitih pilota srušenih nad britanskim tlom - Britanci su uspeli očuvati prednost te tako prisiliti Hitlera da sredinom septembra otkaže invazijske planove. Hitler je za tu odluku bio delimično motiviran očigledno nezadovoljavajućim stanjem invazijskih priprema i planova, kao i sve većom željom da započne pohod protiv SSSR-a. Britaniju je umesto invazijom trebalo pobjediti iscrpljivanjem njenih resursa kroz besomučno vazdušno bombardovanje gradova, pomorsku blokadu te napade na uporišta na Mediteranu i Bliskom istoku.

17. Operacije u Mediteranu Težište rata se od jeseni 1940. godine počelo prebacivati sa zapada na Mediteran, odnosno Bliski istok, gdje je Hitlerov cilj bio Britancima oduzeti strateški važne naftne izvore, odnosno glavnu prometnu arteriju u Sueckom kanalu. Ovo potonje je bio zadatak Italijana, koji su u Libiji i istočnoj Africi (Etiopija, Somalija) imali znatne snage. U septembru je iz Libije na Egipat krenula velika italijanska ofanziva koja je nakon kraćeg napredovanja brzo zaustavljena od strane višestruko malobrojnijih britanskih napredovanja, pokazavši još jednom italijansku vojnu inferiornost. Italijanske snage u istočnoj Africi, pod komandom vojvode od Aoste, pokazale su se nešto uspešnije te Britance isterale iz britanske Somalije, napale Keniju i Sudan te tako prisilile Britance da tamo dovlače svoje kolonijalne snage. U međuvremenu su se u Mediteranu počele voditi oštre borbe između italijanske i britanske mornarice. Zahvaljujući kvalitetnijoj taktici i boljoj opremi, Britanci su u njima imali nešto malo više uspeha, a ravnoteža se dodatno pokrenula u britansku korist napadom kojim su 11. novembra u luci Taranto napadom torpednih aviona onesposobljena tri italijanska bojna broda. Vidi: Napad na Taranto. Takođe, pozicija Italije otežana je nakon bitke kod Matapana u martu 1941. Kako bi dodatno oslabio britanski položaj, Hitler je u to doba na stranu Osovine nastojao dovući Španiju, smatrajući kako će Francisko Franko uzvratiti za podršku dobijenu prilikom građanskog rata. No, ispostavilo se kako je Španija previše iscrpljena da bi mogla učestvovati u novom ratu te je umesto toga Franko Osovinu podržavao posredno, kao formalno neutralna država. Najvažniji događaj je bila Musolinijeva odluka da, u svrhu izjednačavanja prestiža s Hitlerovim, preduzme sopstveni blickrig u formi napada na Grčku. Pohod koji je započeo 28. oktobra[3], i koji se ponekad naziva Italijansko-grčki rat, vrlo brzo se, zahvaljujući uspešnom otporu slabo opremljene, ali dobro vođene grčke vojske, pretvorio u još jedan italijanski vojni fijasko. Ne samo što je italijanska ofanziva zaustavljena, nego su italijanske snage odbačene u dubinu albanske teritorije. Još važnije je bilo to da se Grčka stavila na stranu Britanije i tako dala mogućnost Britancima da ugrožavaju nemačke pozicije na Balkanu, odnosno bombarduju strateški važne naftne izvore u Ploeštiju.

18. Tok rata godine 1941

19. Pohod na Balkan Krajem 1940. Britanci su pokrenuli Operaciju Kompas - prvu važniju savezničku ofanzivu u ratu - koja je za posledicu imala potpuno rasulo italijanske vojske u severnoj Africi. No, taj se uspjeh nije mogao iskoristiti, jer je Čerčil donio odluku da se britanska pojačanja i drugi resursi upute u Grčku, čime je izazvao Hitlera da naredi napad na Grčku, poznat pod šifrom Operacija Marita. Bilo je planirano da se napad izvede s teritorije Bugarske i Jugoslavije - država koje su do proleća 1941., isto kao i Mađarska i Rumunija, priključene Trojnom paktu. No, 27. marta je u Jugoslaviji izveden puč i ustanovljena nova, pro-britanska vlada na čelu s generalom Dušanom Simovićem. Razbješnjeli Hitler je odlučio da zajedno s Grčkom bude napadnuta i Jugoslavija, što se i dogodilo 6. aprila. Demoralizovana jugoslovenska vojska brzo je savladana i prisiljena na kapitulaciju 17. aprila. Grčka vojska se održala nešto duže - do 20. aprila, nakon čega su njeni ostaci, zajedno s britanskim ekspedicionim korpusom našli utočište na Kritu. Nemci su 20. maja izvršili padobranski desant na Krit te ga zauzeli, iako uz velike gubitke među svojim elitnim padobranskim jedinicama. U tom trenutku su se britanske pozicije na Mediteranu i Bliskom istoku našle na najnižoj tački. Serija nemačkih uspeha, uključujući protivofanzivu u severnoj Africi koju je vodio Ervin Romel, podstakla je pro-nemačkog premijera Rašida Alija da u Iraku otpočne pobunu protiv Britanaca. Pobuna je relativno brzo ugušena, ali ne pre što su višijske vlasti u Siriji i Libanu pristale da se tamošnji aerodromi koriste u svrhu nemačkog snabdevanja pobunjenika. To je Britancima dalo povod da započnu ofanzivu s ciljem zaposedanja tih teritorija. Ona je, uz dosta poteškoća, uspešno završena sredinom juna.

20. Operacija Barbarosa Već u jesen 1940. Hitler je izdao direktivu da otpočnu pripreme za Operaciju Barbarosa - invaziju SSSR koja je trebala početi u leto 1941. godine. Razlozi za Hitlerovu odluku bili su uglavnom ideološke i političke prirode. Osvajanje prostora na istoku bilo je deo nacističkog programa, a i smatralo se da će pohod protiv komunističke države dovesti do promena u britanskoj vladi. Plan je uživao i veliku popularnost u nemačkim vojnim krugovima koji su ga dočekali s daleko više entuzijazma i daleko manje skepse nego odluku o ulasku u rat, odnosno ofanzivi na Zapadu. Staljin je, pak, smatrao da čak ni Hitler sebi neće dozvoliti luksuz ratovanja na dva fronta, odnosno ponoviti istu onu grešku koju je kritizirao u Majn Kampfu. Zato je smatrao da je gomilanje trupa na istočnim granicama isključivo sredstvo političkog pritiska, a dojave o nemačkim pripremama za napad podmetanje britanskih službi kojima je bilo u interesu što pre uvući SSSR u rat. Sam Staljin je nastojao izbeći rat do trenutka kada se dovrši reorganizacija Crvene armije, odnosno sagrade nova utvrđenja na novim zapadnim granicama. Tamo su, u svrhu odvraćanja, koncentrisane velike vojne snage, ali im je i zapoveđeno da ne odgovaraju ni na kakve provokacije. Sve je to savršeno odgovaralo nemačkom planu koji je predviđao opkoljavanje i uništenje glavnine sovjetskih snaga na samoj granici te osvajanje Moskve i Lenjingrada, te izbijanje na liniju Astrahan - Murmansk u roku od šest nedelja do tri meseca. Kada je 22. juna[3] napad otpočeo, sovjetske snage su bile potpuno iznenađene. Većina sovjetskih aviona je uništena na zemlji, stotine hiljada vojnika zarobljeno, a u mnogim krajevima Vermahtovi vojnici su dočekani kao oslobodioci. Ispočetka se činilo da ništa neće Nemcima stajati na putu da ostvare još jedan trijumf u duhu blickriga. Iako su se nemačko napredovanje nastavljeno, vrlo brzo se pokazalo kako su Hitlerovi planeri ipak potcenili poteškoće koje ih čekaju na pohodu na jednu od najprostranijih zemalja sveta. Čim se linija front počeo odmicati u dubinu sovjetske teritorije, počeli su se pojavljivati ozbiljni logistički problemi, te Nemci više nisu bili u stanju da, kao na početku, održavaju isti tempo napredovanja celom dužinom fronta. To je sovjetskim snagama omogućavalo predah, odnosno povremene kontranapade i sve bolju organizaciju odbrane. Isto tako se ispostavilo da nemačka pešadija - opskrbljena konjskim zapregama - nije u stanju pratiti oklopne jedinice, te su mnoge opkoljene sovjetske jedinice bile u stanju probijati se iz obruča. U kasnu jesen, nastojeći postići odlučnu pobedu pre dolaska zime, Nemci su odlučili baciti sve na jednu kartu - Operaciju Tajfun čiji je cilj bilo zauzimanje Moskve. Uz ogromne gubitke su se približili sovjetskoj prestonici, ali je ofanz iva na kraju zaustavljena usled krajnjeg iscrpljenosti ljudstva. U međuvremenu se ispostavilo da Britanci, suprotno Hitlerovim očekivanjima, ipak nemaju i deološ kih predrasuda te su sa Sovjetima odmah počeli sarađivati kao pravi saveznici. Započeli su konvoji pomoći za Murmansk, a dve vojs ke su zajedno okupirale Iran, nastojeći preduhitriti eventualnu pronacističku pobunu

21. Ulazak SAD u rat Američk a mornarička baza Perl Harbor u trenutku napada 7. decembra 1941. god. - fotografija Japanskog ratnog vazduhop lovstva. Od samog početka rata američki predsjednik Frenklin Delano Ruzvelt nije krio svoje pro-britanske simpatije, odnosno uverenje kako je u američkom interesu da sile Osovine budu poražene. No, direktno uključivanje u rat je sprečilo uglavnom izolacionističko raspoloženje američke javnosti, odnosno mišljenje kako se Amerikanaca pitanje kontrole nad Evropom i ostatkom Starog sveta ne tiče. Ruzvelt je, s druge strane, koristio svoje predsednička ovlašćenja da bi Britaniji pomagao na svaki način osim vojnom intervencijom. Britanci su dobijali izdašnu vojnu pomoć, a njihove narudžbe su dovele do postepenog procvata američke vojne industrije. Ruzvelt je SAD u rat nastojao uvući tako što je slao američke ratne brodove da prate konvoje s američkom robom za Britaniju i tako provociraju sukobe s nemačkim podmornicama u Atlantiku. No u jesen 1941. prava je kriza nastala na Pacifiku, umesto Atlantiku. Japan je godinu dana ranije, koristeći zauzetost zapadnih sila, okupirao Indokinu, dotada pod vlašću višijske Francuske, te tako stekao vredan izvor sirovina. Sledeća na redu je trebala biti Holandska Istočna Indija, s obzirom na svoje izvore nafte. SAD su na to, kao i na nastavak rata u Kini, reagovale naftnim embargom koji je posebno pogodio japansku mornaricu. Suočena s krizom, japanska vlada je odlučila vojnom akcijom zauzeti Holandsku Istočnu Indiju. No, to je sobom povlačilo oružani sukob s Britanijom i SAD. Američka vlada je kao dodatno upozorenje bila premestila gro svoje Pacifičke flote iz San Dijega u bazu Perl Harbor na Havajima. To je japanskim planerima dalo sjajnu priliku da smisle akciju koja je na samom početku trebala ostvariti japansku premoć na Pacifiku i omogućiti neometana osvajanja po ostatku Azije. 7. decembra[3] su američku bazu napali japanski avioni te potopili, odnosno oštetili veliki broj brodova i aviona. Taj je napad, izveden bez formalne objave rata, izazvao veliki bes američke javnosti te otklonio sve sumnje oko toga trebaju li se SAD aktivnije uključiti u događaje u svetu. Dan pre napada na Perl Harbor, Sovjeti su pokrenuli jednu od svojih prvih velikih ofanziva. Ona je ne samo odbacila Nemce od Moskve nego im nanijela i velike gubitke, srušivši tako mit o nepobedivosti Vermahta. Dok se sve to događalo, Hitler je smatrao kako bi pritisak na istočnom frontu mogao smanjiti ulaskom Japana u rat protiv SSSR-a. U tu svrhu je Nemačka formalno objavila rat SAD, ali je, na Hitlerovo veliko razočaranje, Japan održao neutralnost u odnosu na SSSR

22. Tok rata godine 1942.

23. Osovina u ofanzivi Ulazak SAD, sa svojim ogromnim ljudskim, materijalnim i industrijskim resursima, predstavljao je veliko olakšanje za Britaniju i SSSR, ali je trebalo vremena da se svi ti resursi mobilizuju i počnu efikasno koristiti. U međuvremenu su Sile Osovine na različitim bojištima nastavile beležiti uspehe. Najspektakularniji su bili oni na Pacifiku. Japanci su uspjeli osvojiti Malaju te 15. februara prisiliti na predaju veliki britanski garnizon u Singapuru, što je predstavljalo jedan od najsramotnijih poraza u britanskoj istoriji. Slično je bilo s Filipinima, Holandskom Istočnom Indijom, centralnim Pacifikom te Burmom, a dalje napredovanje preko Nove Gvineje do Australije je zaustavljeno tek pomorskom bitkom u Koralnom moru. Nešto kasnije je u bici kod Midveja zaustavljen još jedan japanski pokušaj daljeg osvajanja, pri čemu je potopljeno nekoliko nosača aviona sa stotinama elitnih pilota. Na istočnom frontu je sovjetska zimska ofanziva zastala na proleće, delom zahvaljujući Hitlerovoj naredbi da se ne odstupa ni milimetar, a prekršitelji najstrože kažnjavaju. Novi sovjetski pokušaj ofanzive je u maju doveo do katastrofalnog poraza u Harkovskoj bici. Time su Nemcima olakšani uslovi za započinjanje velike letne ofanzive kojoj, ovoga puta, cilj bio ograničen na Kavkaz i tamošnja naftna polja, odnosno eventualno izbijanje na Bliski istok. Ofanziva koja je započela u junu izazvala je sovjetsko povlačenje, no rasulo iz godine 1941. se nije ponovilo. Sovjeti su s vremenom bili u stanju usporiti nemačko napredovanje, a dodatni problem je predstavljalo njeno razdvajanje na dva pravca - jedan prema Kavkazu, drugi u smeru Staljingrada, industrijskog središta na reci Volgi. Shvatajući stratešku važnost Staljingarada, Sovjeti su ga odlučili odlučno braniti, što je dovelo do staljingradske bitke. Nemačka komanda se nadala prodreti na Bliski istok i sa južnog pravca zahvaljujući novoj Romelovoj ofanzivi kojom su britanske snage teško poražene u bici kod Bir Hakima i prisiljene na povlačenje iz Libije u dubinu egipatske teritorije. Romel se nadao zauzeti Aleksandriju, izbiti na Suecki kanal te se poslije spojiti s nemačkim snagama na Kavkazu, odnosno japanskim u Indiji. Ali taj ambiciozni plan je sredinom leta zaustavila loša logistika te reorganizovana britanska odbrana pod komandom generala Bernarda Montgomerija koja je Romelovo napredovanje konačno zaustavila u bici kod Alam Halfe. U međuvremenu se, u skladu sa zaključcima konferencije u Vansiju u januaru, na teritorijama pod vlašću Nemačke i njenih satelita počelo provoditi tzv. Konačno rešenje jevrejskog pitanja, danas poznatije pod nazivom Holokaust.

24. Prekretnice Sredinom 1942. se SSSR ponovno našao u teškoj situaciji, te je Staljin to iskoristio kako bi zapadne saveznike naterao na otvaranje tzv. drugog fronta u zapadnoj Evropi s ciljem rasterećenja Crvene armije. Američki vojni krugovi su se takođe zalagali za takav plan iz političkih razloga, nastojeći da rat u Evropi bude što kraći, odnosno da se mogu obračunati s Japanom. Čerčil je, pak, smatrao kako do otvaranja drugog fronta treba biti na obalama Mediterana koje je on nazivao "mekim trbuhom" Hitlerove Evrope. Propast kanadskog prepada na Dijep u junu je Amerikance uverila u snagu nemačke obrane na atlantskim obalama, odnosno prihvaćanje Čerčilovih argumenata. Iako su Romelove osovinske snage u severnoj Africi dugo vremena bile brojčano, tehnički i logistički inferiorne Britancima, tek je Montgomeri to uspeo shvatiti, odnosno praktički iskoristiti za jednostavan plan koji je 23. oktobra doveo do početka bitke kod El Alamejna. Romelove snage su teško poražene i naterane na povlačenje koje će postepeno dovesti do gubitka Libije. Zato se ta bitka smatra prvom prekretnicom Drugog svetskog rata. Operacija Baklja - 8. novembar 1942.god. U međuvremenu su osovinske pozicije 4. novembra dodatno oslabljene operacijom Baklja anglo-američkim iskrcavanjem na obale Maroka i Alžira, koji su bili pod kontrolom višijske Francuske. Nakon kraćeg otpora su se višijske snage predale, odnosno prešle na stranu Saveznika, ali je dalje napredovanje u Tunis zaustavljeno zbog iskrcavanja nemačko-italijanskih snaga te lošeg vremena. Bez obzira na to, uspeh složene amfibijske operacije je pokazao kako su Saveznici sličan poduhvat u stanju ponoviti drugde, terajući Hitlera da na račun Istočnog fronta šalje trupe radi odbrane evropskih obala. Zato se Baklja naziva drugom prekretnicom Drugog svetskog rata. Najvažnija prekretnica se ipak dogodila na Istočnom frontu, gde su ulične borbe u Staljingradu bile toliko iscrpile nemačko ljudstvo da je nemačka komanda bila prisiljena popunjavati bočne linije trupama svojih saveznika Rumunije, Mađarske i Italije. To je sovjetskoj vrhovnoj komandi (Stavka) dalo sjajnu priliku da dvostrukim bočnim udarom 19. novembra te linije probije i u Staljingradu opkoli 6. armiju generala Eriha fon Paulusa. Pokušaji da se obruč probije i opkoljena armija izbavi nisu uspeli, pa su se 1. februara 1943. njeni ostaci predali, označivši najveću katastrofu u dotadašnjoj nemačkoj vojnoj istoriji. Poraz kod Staljingrada je Nemce naterao na povlačenje s Kavkaza, ali imao i ozbiljnije političke posledice. Uništenje vojski na Istočnom frontu je vladine krugove u Rumuniji, Mađarskoj, pa i u Italiji, nateralo da razmišljaju o napuštanju Nemačke i priklanjanju Saveznicima prvom povoljnom prilikom. Prekretnica se dogodila i na Pacifiku, nakon što su 2. avgusta američki marinci izvršili desant na strateški važno ostrvo Gvadalkanal na Solomonskim ostrvima. Japanci su odatle pokušali oterati vlastitim desantom što je dovelo do šestomesečnih žestokih borbi na kopnu, moru i vazduhu. Iako su obe strane pretrpile ogromne gubitke, Amerikanci su ih lakše nadoknađivali te su se Japanci početkom februara 1943. povukli, označivši uspeh prve velike savezničke ofanzive na tom ratištu.

25. Tok rata godine 1943. Slom Osovine u severnoj Africi Britanski general Bernard Montgomeri prati nastupanje svojih tenkova, Severna Afrika, novembar 1942 . Savezničkim snagama u severnoj Africi je Tunis, nakon relativno lakog zauzimanja A lžira i Maroka, predstavljao veliki problem, što zbog lošeg vremena, što zbog teškog planinskog terena koji je vešto koristila nemačko-italijanska ekspedicijska armija na čelu s generalom fon Arnimom. Saveznici su dodatni problem imali u slaboj koordinaciji između britanskih , američkih i francuskih kolonijalnih trupa. Još veći problem bilo je neiskustvo američkih snaga koje je 19. februara došlo do izražaja u bici kod Kaserine prilikom koje je Romel uspeo probiti američke položaje i izazvati panično povlačenje koje je zaustavljeno tek krajnjim britanskim naporima. No taj Romelov uspeh nije mogao biti iskorišćen jer je u Tunis s juga, iz Libije, prodirala britanska Osma armija na čelu s Montgomerijem. 6. marta je Montgomeri Romela porazio u bici kod Medenina, a 17. marta započeo pustinjskim manevrom zaobilaziti utvrđenu Marečku liniju na tunisko-libijskoj granici. Uspešan proboj tih položaja je zapečatio sudbinu osovinskih snaga u Tunisu, jer nisu imali dovoljno ljudstva ni materijala da se odupiru savezničkim ofanzivama iz dva pravca. Iako su pojedini osovinski komandanti tražili dozvolu za evakuaciju, Hitler je to odbio iz političkih razloga, plašeći se dodatne demoralizacije nakon staljingradske katastrofe. Evakuacija je s vremenom postajala sve teža, isto kao i snabdevanje trupa zbog sve očitije pomorske nadmoći Saveznika u Mediteranu. 14. maja su se poslednji ostaci osovinskih snaga predali, označivši konačni kraj rata u severnoj Africi. U međuvremenu su se sile Osovine mogle utešiti delomičnim uspehom nemačke ofanzive na istočnom frontu, tokom koje su Sovjeti odbačeni iz oblasti Harkova koga su bili oslobodili početkom godine. To je Vermahtu povratilo optimizam, odnosno potaklo planove za još jednu veliku letnu ofanzivu, dok su Sovjeti odlučili zaustaviti daljne napade i posvetiti se konsolidaciji svojih redova. To je dovelo do relativnog zatišja na istočnom frontu koje će trajati nekoliko meseci. Desant na severnu Afriku je među osovinskim snagama potakao strah od eventualnog savezničkog iskrcavanja na druge oblasti Mediterana. Zato su poduzete mere za jačanje odbrane na tom području - višijska Francuska je okupirana, nakon čega se njena flota u Tulonu samopotopila kako ne bi pala u ruke Nemcima. Na Balkanu, gde se razgranao široki partizanski pokret, pokrenute su ofanzive u cilju njegovog gušenja, pogotovo u Jugoslaviji gde su pokušaji uništenja Titovih partizana doveli do bitaka na Neretvi i Sutjesci.

26. Kurska bitka Nemci su, slično kao i prethodne dve godine, za leto na Istočnom frontu planirali veliku ofanzivu koja je konačno trebala slomiti Crvenu armiju. No ovaj put su imali daleko manje resursa, pa je opseg ofanzive bio još ograničeniji. Cilj njemačkog napada je ovaj put bila samo deo centralnog dela fronta - velika izbočina s centrom u Kursku, za koju su Nemci smatrali da sadrži većinu sovjetskih snaga. Plan je bio odseći tu izbočinu dvostrukim tenkovskim udarom sa severa i juga, pri čemu su se velike nade polagale u nove tipove tenkova kao što su Tigar i Pancer V Panter. Sovjeti su rano saznali za nemačke planove te su relativno zatišje dobro iskoristili da na pravcima nemačkog udara sagrade višestruke linije obrane, a u pozadini pripreme velike rezerve koje će u pogodnom momentu krenuti u protivnapad. To se pokazalo već 5. jula kada su Nemci dva sata pre samog napada prvo iznenađeni sovjetskom artiljerijskom protivpripremom, a potom i žestinom otpora zbog koga je napad zastao prvo na severu, potom na jugu. Na kraju su Sovjeti krenuli u veliki protivnapad koji je kod Prohorovke doveo da najveće tenkovske bitke u istoriji. Iako je rezultat bio taktički neodlučan, Sovjeti su sa svojim inferiornijim T-34 tenkovima Nemcima uspeli zadati gubitke koje ovi nisu bili u stanju nadoknaditi. Nemci su nakon toga zastali na dostignutim položajima, ali se vrlo brzo pokazalo kako su toliko iscrpljeni da više nisu u stanju zaustaviti sovjetsku protivofanzivu, koja je odmah započela, prvo na severu, a mjesec dana kasnije i na jugu. Do kraja godine će Sovjeti osloboditi veliki deo Ukrajine, uključujući i Kijev početkom novembra. Kurska bitka je značila konačni nemački poraz na Istočnom frontu. Nakon nje se Vermaht nije mogao nadati nikakvim ozbiljnijim ofanzivnim operacijama i sva nemačka aktivnost se svela na sve teže držanje postignutih položaja, odnosno izbavljivanje jedinica opkoljenih u sovjetskim manevrima.

27. Pad Italije U skladu s Čerčilovim strateškim zamislima, zapadni saveznici su 10. jula započeli iskrcavanje na Siciliju, što je bio prvi korak prema izbacivanju Italije iz rata. Iako su osovinske snage, pogotovo nemačke, pružale žestok otpor, brzo je postalo jasno da se moraju povući na italijansko kopno. U međuvremenu su svi ti događaji imali uticaj na fašističke vođe u Rimu, koje su 21. jula svrgnule i uhapsile Musolinija, a nova vlada odmah započela tajne pregovore o kapitulaciji. Do kapitulacije je došlo 8. septembra, kada je zajedno s njom trebalo biti koordinirano veliko iskrcavanje kod Salerna. No, nemačke snage pod komandom feldmaršala Keselringa su pokazale kao veoma vešte, kako u odbrani od zapadnih saveznika, tako i brzom stavljanju Italije pod okupaciju. Musolini je oslobođen akcijom nemačkih komandosa i stavljen na čelo kvislinške Italijanske socijalne republike. U međuvremenu su Nemci, vešto koristeći planinski teren, zadržavali saveznički prodor prema Rimu te postepeno stvorili gotovo nesavladivu obrambenu liniju čiji je centar bio Monte Kasino. Oko tog mesta će se mesecima voditi krvave borbe. Kapitulacija Italije je imala ozbiljne posljedice i na Balkanu. Dok je britanski pokušaj da iskoriste kapitulaciju italijanskog garnizona i na brzinu osvoje Dodekanez završio katastrofom, u Grčkoj i Jugoslaviji su partizanima pale u ruke velike količine oružja i opreme. Pogotovo je to imalo veliki uticaj na Jugoslaviju, gde se partizanska vojska i s njom povezan politički pokret nametnula kao glavni faktor u budućem poratnom uređenju zemlje.

28. Tok rata godine 1944.

29. Iskrcavanje kod Ancija Isfrustrirani uspešnim nemačkim otporom kod Monte Kasina, saveznički komandanti su se odlučili osvojiti Rim obilaznim manevrom, odnosno iskrcavanjem trupa kod Ancija, u pozadini nemačkih linija. No, iskrcavanje, koje je otpočelo krajem januara, vrlo brzo je zapelo zbog logističkih problema i nesposobnosti američkog generala Lukasa. To je Nemcima dalo dragoceno vreme da dovuku rezerve i pokrenu protivnapad koji je saveznike gotovo uspeo baciti u more. Mostobran je očuvan, ali su saveznici odustali od namere da ga koriste kao polazište za napad na Rim. Monte Kasino je osvojen nekoliko meseci kasnije i Nemci su konačno prisiljeni na povlačenje, što je Amerikancima omogućilo da 4. juna oslobode Rim. No, dotada je Čerčilova mediteranska strategija bila temeljito diskreditirana i italijansko bojište izgubilo prioritet među savezničkim planerima. Oslobođenje Francuske Iskrcavanje savezničkih snaga u Normandiji, 6. jun 1944.god. Nakon poraznih iskustava u brdovitoj Italiji, saveznici su konačno prihvatili američko stajalište da je rat najbolji dobiti direktnim udarom u Nemačku preko ravničarske zapadne Evrope. Od kraja 1943. su se intenzivirale pripreme za veliko iskrcavanje na francusku obalu, koje je dobilo šifru Operacija Overlord. Pomorski i zračni desant je bio godinama planiran, a mesecima uvežbavan, uz dotada neviđeni sistem dezinformacije neprijatelja. Sve te mere su urodile plodom kada je 6. juna - datum koji će u istoriju ući kao Dan D - izvršeno dotada najveća amfibijska operacija u istoriji. Savezničke snage su se iskrcale na širokom frontu u Normandiji, umesto kod Kalea gde su ih Nijemci bili očekivali. Iako su Nemci na sve moguće načine pokušali saveznike baciti u more, mostobran se postepeno širio. Nakon mesec i pol dana krvavih i žestokih borbi, Amerikanci su uspeli izvršili proboj i poduzeti veliki obuhvatni manevar. Hitlerovo uporno odbijanje da izda naređenje za povlačenje dovelo je do opkoljavanja i uništavanja nemačkih snaga kod Falesa. Istovremeno je izvršen i manji desant na južnu obalu Francuske. Nemci su počeli povlačenje iz Francuske koje se vrlo brzo pretvorilo u paniku i rasulo. General de Gol je u tim danima uspešno ishodio da njegov pokret Slobodnih Francuza postane legitimna vlada oslobođene Francuske i izbegne savezničku okupacijsku upravu. 24. avgusta je to potvrđeno nakon oslobođenja Pariza. Duboko uvereni da će rat moći završiti do Božića, saveznici su se odlučili za riskantni plan zračnog desanta u južnoj Holandiji, kojemu je cilj bilo osvajanje mostova preko Rajne. Taj plan, prozvan Operacija Market Garden, je 17. septembra doveo do velikog vazdušnog desanta, pri čemu su britanski padobranci kod Arnhema sticajem okolnosti naleteli na elitne nemačke jedinice. Rezultat toga je bila bitka za Arnhem u kojoj su Britanci desetkovani, a Nemci stekli jednu od poslednjih velikih pobeda u ratu.

30. Tok rata godine 1945.

31. Slom Nemačke Krajem 1944. Nemačka je ostala usamljena, bez saveznika, a i njena matična teritorija je već bila načeta sa zapada i s istoka. No, Hitler je još uvijek verovao u uspešan završetak rata, uzdajući se u nova oružja poput raketa Fau 2 ili mlaznih lovaca Me-262. Da bi stekao vreme da ih usavrši, naredio je veliku ofanzivu na zapadu protiv američkih položaja u Ardenima. Velika Ardenska protivofanziva je u potpunosti iznenadila Amerikance i nanela im teške gubitke, ali su njihovi položaji brzo konsolidovani uz pomoć britanskih saveznika te su Nemci postepeno potisnuti na polazne položaje. Gubitke u Ardenima više ništa nije moglo nadoknaditi, što su odmah iskoristili Sovjeti, probivši nemačke linije u Poljskoj i približivši se samom Berlinu. U martu su zapadni saveznici konačno prešli Rajnu i počeli prodirati u samo srce Nemačke. Saveznici su takođe pokrenuli ofanzivu u Italiji, isto kao i Titova jugoslovenska vojska. Nemačka vojska je nakon više od pet godina doživela potpuni slom pa su se mnoge jedinice, pogotovo na zapadu, počele predavati bez borbe, a na istoku boriti, manje zato da zaustave Sovjete, a više zato da sebi daju priliku za predaju zapadnim saveznicima. 25. aprila su se sovjetske i američke trupe spojile kod Torgaua, praktički presekavši Nemačku napola. U isto vrijeme je otpočela Berlinska bitka tokom koje je H itler izvršio samoubistvo, a sam Berlin se predao 2. maja. Nova nemačka vlada pod admiralom Denicom je otpočela pregovore o ka pitul ac iji k oji su završeni 7. maja, a 8. maja objavljen prekid neprijateljstava. U nekim d ijelovim a Evr ope, pogotovo onim istočnim, borbe su se vodile još nekoliko nedelja, ali je tog dana službeno otpočeo mir.

32. Slom Japana Eksplozija atomske bombe u Nagasakiju 9. augusta 1945. U prvoj polovini 1945. godine su se američki vojnici iskrcali na ostrvo Ivo Džimu i nakon dugotrajnih i žestokih borbi savladali tamošnji japanski garnizon. Ostrvo je posle počelo služiti kao baza američkim strateškim bombarderima B-29 u njihovim napadima na ciljeve u samom Japanu. Prilikom napada su korištene zapaljive bombe što je samo u Tokiju dovelo do 300.000 mrtvih. U junu su se Amerikanci još više približili samom Japanu nakon iskrcavanja na Okinavi. I tamo je japanski garnizon savladan, ali uz ogromne gubitke na savezničkoj strani. Ti su gubici uverili američke planere da će invaziju samog Japana zahtevati nezamislivo veliki broj žrtava i doveli do odluke da se Japan na predaju pokuša prisiliti upotrebom novog oružja zvanog atomska bomba. 6. avgusta je na Hirošimu bačena atomska bomba i izazvala dotle nezamislivo razaranje i patnje među lokalnim stanovništvom. Dok je japanska vlada pokušavala shvatiti što se dogodilo, usledio je još jedan šok u obliku objave rata od strane SSSR-a. Sovjetske snage su vrlo brzo razbile japanske snage u Mandžuriji i otpočele brzo napredovati prema Koreji. 9. avgusta je bačena druga atomska bomba na Nagasaki. To je bilo dovoljno da japanska vlada nakon nekoliko dana shvati da dalji otpor nema smisla, te je 15. augusta objavljena bezuslovna kapitulacija. Ona je formalno potpisana 2. septembra[3] na američkom bojnom brodu Misuri u Tokijskom zalivu, što je datum koji predstavlja službeni završetak Drugog svetskog rata.