1. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
Kapitulli 1
Hyrje
në
Amvisimin/Drejtimin Financiar
3
2. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
1.1▬Amvisimi/Drejtimi Financiar –Kuptimi, Qëllimi dhe Dobia
1.1.1▬Zgjedhjet dhe Vendimmarrja: Koncepte dhe Praktika
paraprake
Planifikimi
Çdo individ, familje, shoqëri, komb, etj., i ka të kufizuara si risurset ushtrimore
disponibël që kërkon t’i investojë, po ashtu edhe alternativat se ku të investojë, në kuptimin se në
fakt ka shumë më pak nga çdo të donte të kishte dhe, për këtë duhet të zgjedhin një alternative
duke sakrifikuar disa te tjera.
Në botën që na rrethon dëshirat tona janë të pafundme, por burimet natyrore, mjedisore,
lëndore, financiare, njerëzore, të dijeve, etj., janë të kufizuara apo të rralla1.
Për shembull, një person fizik/juridik mund të dëshërojë të investojë në plantacione
kafeje, në prodhim programesh kompjuterike, në ndërtim avionësh, etj., por këto alternativa nuk
janë disponibël ose për shkaqe të mungesës së kushteve natyrore, të mungesës së faktorëve
njerëzorë, të mungesës së dijeve, ose edhe për shkak të mungesës së mjeteve monetare dhe
materiale disponibël.
Prandaj, secili identifikon sa më objektivisht mundësitë disponibël dhe përcakton të
grupojë alternativat ku mund të investojë në një vend -p.sh., në turizëm, në bujqësi, agroturizëm,
në pasuri nëntokësore, në linja prodhimi, në tregti, në tituj financiar, në art, etj.
Individët, familjet, firmat, shoqëritë dhe qeveritë që kanë identifikuar objektivisht dhe në
kohë këto mundësi kanë ecur më shpejt dhe janë zhvilluar më shumë se të tjerët që kanë gabuar
në identifikimin e oportuniteteve jashtë mundësive në resurse reale për përmbushjen e tyre. Ky
skenar është komponent kryesor, por jo i vetëm i procesit të projektimit apo të planifikimit se për
ku/sa dhe kur të investohet apo të shpenzohet.
Zgjedhja e alternativës më të dëshiruar ndërmjet atyre të mundëshme kundrejt
risurseve të rralla dhe të kufizuara disponibël quhet vendim optimal (optimal decision).
Për shembull nëse vendimmarrësi është një individ, si vendim optimal është se çfarë të
zgjedhë për të studjuar nga alternativat disponibël që ofrojnë universitetet, se çfarë të zgjedhë për
të nisur si biznes apo si veprimtari nga ato që janë disponibël, për të zgjedhur se për çfarë të
mirash dobiprueset’i shpenzojë paratëapo të mirat disponibël që ka etj.
Pasiqë ndërmerret vendimi optimal [zgjedhja e alternativës më të mirë e më të bëshme
nga ato të mundëshmet], çdo person fizik ose juridik i përqaset vendimit racional që është
zgjedhja e objektivave apo e synimeve për tu arritur/realizuar. Përgjithësisht çdo person që
investon synon fitimin maksimal, por ky synim e implikon në rrezikun që të ndodhë një ngjarje e
kundërt.
Vendimet e ind iv i dëve dhe të subjekteve të biznes i t në një vend, në
1
një bashkësi vendesh apo në mbarë botën se, çfarë të prodhojmë, si të prodhojmë
dhe për kë të prodhojmë studjohen ekonomikë ( economics) .
4
3. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
Zgjedhja e objektivave më të dëshiruar ndërmjet atyre të mundëshme quhet vendim
racional (rational decision).
P.sh., një person pasi ndërmerr vendimin optimal p.sh., se për çfarë të studjojë, çfarë
biznesi të nisë, në çfarë instrumenti financiarë të investojë, etj., ai përballet me vendimin racional
se ku do të arrijë, ku do të synojë me vendimin e tij p.sh., ku do të arrijë pasi zgjedh të studjojë
për financë -p.sh., karrierë profesionale, akademike, pagë të lartë, etj.; ku do të arrijë pasi zgjedh
se çfarë biznesi të nisë –p.sh., të ketë pozitë sa më të fuqishme apo të vetme/monopol në treg [të
jetë prodhues/shitës i vetëm i një produkti/shërbimi], të ketë ekskluzivitetin e një produkti, të jetë
sa më konkurrues, të ketë fitim maksimal, etj. Këto janë objektiva edhe për një firmë nga mikro
deri në korporatë. Edhe për një Qeveri objektivat mund të jene ulja e papunësisë , stabiliteti i
çmimeve , rritja e mireqenies së qytetarëve, zhvillimi, etj.
Në çdo moment të jetës së një individi, familjeje, firme, shoqërije dhe Qeverije lokale
apo qendrore, përjetohet se ku/kur dhe si të investojë paratëdisponibël që ka.
Vendimi që një individ, firmë apo Qeveri ndërmerr se ku, kur dhe si ti mobilizojë
risurset e rralla që ka për nxjerrjen e produkteve të ndryshme quhet ndërvendosje e risurseve
(resource allocation).
Për sa më sipër çdo vendim bëhet kundrejt analizës për koston që bart, përfitimin që ofron
dhe rrezikun që përfitimi në fjalë të mos arrihet pjesërisht ose tërësisht.
Të gjitha këto formojnë procesin e planifikimit (planning ), ku kundrejt resurseve
monetare, materiale dhe njerëzore disponibël (a) identifikohen synimet apo objektivat për tu
arritur, (b) formulohen strategjitë për arritjen e tyre dhe (c) programohen të gjitha operacionet
dhe procesetpër zbatim.
Realizimi i asaj që projektojmë apo planifikojmë bazohet në përcaktimin e masës së
nevojshme të resurseve kapitale, materiale, dhe njerëzore që nevojiten si dhe të mënyrës se si do
të ndërveprojnë këto sëbashku, që formon një alternativë tjetër për zgjedhje dhe zgjidhje teknike
e teknologjike. Të gjithë këto komponentë shprehen dhe përkthehen sa më drejtë dhe saktë në
njësi monetare apo para duke formuar atë që quhet plan financiar apo buxhetim. Buxhetimi
përfshin realizimin e një funksioni qëllimi që në një veprimtari ekonomike implikon këto palë:
(a) Investitorët apo ofruesit e kapitalit që quhen edhe aksionarë, janë pala
themelore ( principals) të ci lët zgjedhin të investo jnë në
projekt i n apo vepr imtar inë biznesore të plan i f i k uar
për të pasur fitime maksimale dhe sa më të qendrueshme [në afatshkurtër/
mesë , ose për të maksimizuar pasurinë e tyre [në afatg ja të] ,
m]
sepse përndryshe ata do t’i investon in paratë në një
al ternat i vë t je tër që do ta konkurronte ekzis tuesen
për të ci lën është plan i f i k uar . Kjo impl i kon
invest i t o rët në rrez ikun që të humbasin paratë e tyre
dhe që quhet rrezik i falimentimit ( bankruptcy risk) koston e
sakr i f i k im i t të një al ternat i ve t je tër dhe që në
ekonomikë nj i he t si kostoja e oportunitetit. Invest i t o rët
vendosin të investo jnë paratë për një normë f i t im i apo
shlyer je / k th im i që ata prefero jnë. Kjo quhet norma e
kërkuar e shlyerjes ( required rate of return) . Duhet kuptuar se nëse një
aksionar investon 1000 Euro për të real i zuar një hise
fitimi ose dividend prej 20% këto për invest i t o r i n janë të
ardhura të plan i f i k uara nga kapi ta l i i investuar
5
4. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
ndërsa për f i rmën ku investohet është një zë kostoje e
planifikuar.
(b) Kreditorët/Furnitorët apo huadhënësit p.sh. , ind iv i dë, banka,
shoqëri f i nanc iare , et j . , synojnë arkët imin e kredisë
dhe të in teresave. Kredi torët , ndryshe nga aksionarët
i ofro jnë paratë për një afat dhe normë interesi të kontraktuar që
për kredi torët janë të ardhura të plan i f i k uara nga
huadhënia e investuar ndërsa për f i rmën huamarrëse
është një zë kostoje e planifikuar. Por dihet që kredia është
besim që të impl i kon në rrez ik , prandaj edhe
kredi torët impl i kohen në rrez ikun e mosarkëtimi t të
plotë ose pjesor të kredisë që quhet edhe rrezik i kredisë
( credit risk) . Rreziqe të t je ra që hasin kredis torët
përfsh i j në: (a) rrezikun e inflacionit ( inflation risk) që d. t . t h . , se
për shkak të godit j es nga in f l ac ion i , ata rrez iko jnë
të huajapin para me fuq i blerëse më të madhe nga sa
arkëtojnë [kur norma e in f l ac ion i t rr i t e t ndërkohë që
norma e in teres i t nuk ndryshon]; (b) rreziku i luhatjes së
normave të interesit ( interest rate risk) , që d. t . t h . , se ofro jnë kredi
me një normë in teres i të f i ksuar , ndërkohë që në t reg,
përgjatë ecur isë së afat i t të kredisë norma e
in teres i t rr i t e t , gjë që i kr i j on f i t ime të munguara
apo rr i t j e të kostos së oportun i te t i t .
(c) Drejtuesit dhe punonjësit e firmës janë palë e punësuar apo palë agjente që
zgj idhen dhe emërohen nga aksionarët për të real i zuar
projekt i n apo biznesin ku investohet . Edhe këta nga
ana e tyre pranojnë që të punojnë për palën themelore
kundrej t vendimmarr jes se po maksimizojnë përfitimin e tyre apo
maksimizimi i shpërblimit, duke sakr i f i k uar një al ternat i vë për të
punuar gjetkë. Kjo d. t . t h . , se edhe drej tues i t dhe
punonjësi t kanë një kosto oportuniteti. Çdo individ vendosë të punojë në një firmë
sepse e vlerëson si alternativën më të mirë nga të gjitha alternativat disponibël, dhe paga
ose rroga që ata pretendojnë formon një nive l të
preferuar / të kërkuar shpërbl imi . Edhe në këtë rast
rroga ose paga janë të ardhura për drej tues i t dhe
punonjësi t ndërsa për f i rmën ku investohet është
gj i t hashtu një zë kostoje e planifikuar.
(d) Autoritetet tatimore janë palë që gj i t hashtu synojnë arkët imin
e plotë apo maksimal të taksave që përcaktohen me l i g j
si të apl i kueshme në biznesin që plan i f i kohet –p.sh. ,
taksë ndaj vlerës së shtuar për produktet që do të shi ten, taksë ndaj fitimit
që real i zon biznesi / vepr imtar ia , taksë e të ardhurave personale që
apl i kohet ndaj pagave të drej tuesve/punonjësve
dhe/ose ndaj dividendëve të aksionarëve, si dhe taksa të t je ra
qendrore dhe loka le . Edhe këto komponentë janë të
ardhura për autor i t e t i n tat imor por mund të jenë
komponent i kostos së f i rmës ku investohet .
(e) Autoritetet mbikëqyerëse dhe kontrolluese të
biznesi t , të jashtëqi t j eve
teknolog j i ke , të ruaj t j es së mjedis i t , të impakt i t
socia l , et j . , kërkojnë gj i t hashtu maksimiz imin e
6
5. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
in teres i t të tyre , por që për f i rmën në f j a lë formojnë
elementë shtesë kosto je .
(f) Klientela ose blerësit janë palë që duke blerë real i zo j në
shi t j en e produkteve të f i rmës. Qëll im i i kl i en te lës
është maksimiz imi i dobisë që konsis ton në çmim
konkurrues, korrektësi në marrëdhënie kontraktua le
para/g ja të dhe pas shi t j es , si dhe maksimiz imin e
kredisë t regtare apo të bler jeve me pagesë të
mëvonshme. Për f i rmën në f ja lë përmbushja sa më shumë e
pretendimeve të kl i en te les kërkojnë qendrueshmëri në
ci lës i të produkteve, teknika shi t j e j e sa më të
suksesshme, et j . , që përfsh ihen brenda një market ingu
të mirëorganizuar . Nga ana f i nanc iare , çdo shi t j e me
arkët im të mëvonshë e impl i kon f i rmën në rrez ikun e
m
kredisë apo të kr i j im i t dhe të mosarkëtimi t të
debitorëve, që rrez ikon humbje nga shi t j e t me
pr i t j e , vësht i rës i f i nanc iare et j .
(g) Publiku përmbledh tërë segmentet shoqërore që preken
drej tpërdre j të ose tërthoraz i nga produktet e f i rmës –
p.sh. , nëse janë produkte me teknolog j i dhe
përmbajt je miqësore ndaj mjedis i t / shëndet i t , et j . ,
nëse janë produkte që nxis in vi r t y te dhe jo vese –
p.sh. , nuk janë alkool /duhan, nuk kanë rrez ik për tu
përdorur nga fëmijët , janë brenda standardeve sasiore,
ci lësore, në përmbajt je /paket im, et j . Maksimiz imi i
dobive të mësipërme përkthehet në elementë shpenzimesh
për f i rmën që l i dhen me standarde për et iket im in ,
ambalazhimin, mënyrën e shpërndar jes/sh i t j e s , et j .
Drejtimi, Monitorimi dhe Organizimi
Pas fazës së planifikimit, vendimarrja optimale dhe racionale drejtohet për mënyrën se si do
të përmbushet ajo që kemi projektuar apo planifikuar. Sfida për ta realizuar sa më mirë lidhet me
përkushtimin dhe krijimin e një klime sa më efektive pune , që ndërvarëson oportunitete për
motivim të drejtuesve dhe punonjësve për punë sa më cilësore sipas realizimit të detyrave dhe
përgjegjësive të përkatësuaradhe që në tërësi formojnë procesin e drejtimit (directing ).
Përbërësit e mësipërm të drejtimit lidhen me amvisimin e burimeve njerëzore, që gjithashtu
përkthehen financiarisht në kosto pune duke përfshirë pagat, rrogat, shpenzimet për kualifikim,
trajnim, ndërtim aftësish, etj.
Në arritjen e detyrave të planifikuara, kërkohen edhe veprimtari mbikëqyerjeje për procese
dhe ecuri operacionesh e procesesh për çdo drejtues dhe punonjës , duke i identifikuar dhe
vlerësuar se si janë me objektivat dhe mbarëvajtjen e pikësynuar . Këto përfshihen në procesin e
monitorimit.
Drejtimi dhe monitorimi ndërlidhen edhe me procesin e organizimit që është bashkërenditja
e elementëve materialë dhe njerëzor sipas një kushti teknologjik vijues në kohë dhe/ose në
hapësirë për një qëllim të caktuar të ndërmjetëmdhe/osefundor.
Çdo firmë ka makineri, materiale kryesore dhe ndihmëse, forca njerëzore, etj., që
përgjithësohen në koncpetin e resurseve, të cilat duhen sistemuar e bashkërenduar për të arritur
objektivat duke nisur nga çdo njësi organizative përbërësi e deri për krejt firmën.
7
6. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
Suksesi i drejtimit, monitorimit dhe organizimit varet nga shkalla e kontrollit .
Procesi i kontrollit është funksion amvisues që identifikon dhe mat arritjet duke i
krahasuar me nivelet detyrë (benchmark) ose me standarde (standards) për të diagnostikuar
shmangiet dhe përcaktuar veprimet rregulluese(corrective actions).
1.1.2▬Përkufizimi i Amvisimit Financiar: Eksperti i Amvisimit
Financiar
Të gjithë komponentët e mësipërm të zgjedhjeve dhe të vendimmarrjeve janë organikisht të
lidhura si me projektimin/planifikimin me drejtimin, monitorimin, organizimin dhe kontrollin e të
mirave materiale dhe monetare në një organizëm biznesi dhe që të gjitha këto përmblidhen në
konceptin dhe praktikën e amvisimit financiar .
2
Amvisimi financiar është procesi i planifikimit, drejtimit, monitorimit, organizimit dhe
kontrollit të burimeve dhe zotërimeve/aktiveve financiare në strukturat përbërësedhe tërësinë e
një organizate –p.sh., si në njësitë organizative, degët, sektorët e një organizate [firme, ent
qeveritar, etj.], po ashtu edhe për krejt organizatën.
Personat e kualifikuar për amvisim financiar janë ekspertë që njihen si amvisues financiar
(financial manager ) dhe kanë pozita të larta në çdo organizatë, qoftë firmë, ent qeveritar, etj. Roli
i amvisuesve financiar sot, nga njëra anë ka përmasa globale për vetë ekspansionin e biznesve
dhe, nga ana tjetër janë pika referimi në çdo vendimmarrje për një bashkëshkrirje biznesi
(merger ), për lidhje me kapital të përbashkët (joint venture ), për konsulencë në përballim krizash,
alternativa investimi etj. Përparimet teknologjike dhe informatizimi kanë ulur kohën e përgatitjes
së raporteve financiare dhe krijuar hapësira për lexim e vendimarrje më të thellë, për punë në
grup dhe diskutime zgjidhjesh.
Amvisuesi Financiar ne SHBA
Zyra e Statistikës së Punës’
‘
http://www.bls.gov/oco/ocos010.htm#earnings
Amvisuesit financiar mbikëqyrin përgatitjen e raporteve financiare, drejtojnë veprimtaritë e
investimeve dhe zbatojnë strategji të amvisimit të të hollave. Këta angazhohen edhe në
strategjitë e synimet/objektivat afatgjatë të organizatës.
Funksionet e Amvisuesve Financiar përfshijnë:
Kontrollorët (controllers ) ▬ përgatisin pasqyrat financiare, analizojnë ecurinë e
shpenzimeve dhe të ardhurave, të pozicionit financiar si dhe parashikojnë mbarëvajtjen
2
Në terminologj i në organizat i ve , duhet dal luar termi amvisues (manager)
dhe amvisim ( management) i referohet një personi i ci l i kontro l l on
resurset dhe dhe shpenzimet duke u angazhuar si personi zbatues në
procesin e plan i f i k im i t , organiz imi t , të udhëheqësisë dhe të
kontro l l i t ; nga termi drejtor ( director) dhe drejtim (directing) i referohet një
personi që qendron mbi amvisuesi t sepse ka ro l në formimin e
pol i t i k ave dhe të kontro l l i t të një f i rme për hi r të aftës ive dhe
njohur i ve si ekspert i fushës së industr i së ku bën pjesë f i rma, nga
ana t je tër merret me kontro l l i n e amvisuesve dhe të procesit të amvisimi; dhe nga
termi administrator ( administrator) dhe administrim ( administration) që ka funks ione të
ngjashme sikurse amvisuesi por në pikëpamjen e punës me le t ra ,
burokrat i ke , protokol l i n , et j .
8
7. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
mbarëvajtjen financiare të organizatës. Kontrollorët merren me marrëdhëniet e firmës me
organet mbikëqyrëse/rregullatore dhe tatimore. Për këtë arësye këta mbikëqyrin
departamentet e kontabilitetit, të kontrollit të brendshem dhe të buxhetit.
Oficeri Financiar (finance officer ) dhe Oficeri i Thesarit (treasury officer ) ▬ drejtojnë
buxhetin e organizatës për arritjen e objektivave financiare, duke mbikëqyrur investimin e
fondeve, kontrollin rrezikun që lidhet me investimin e fondeve, mbikëqyrin veprimtaritë e
amvisimit të parasë, si dhe ekzekutojnë strategjitë për rritje kapitali kur firma orientohet në
ekspansion/zgjerim kapacitetesh ose në bashkëshkrirje me firma të tjera, në joint venture,
etj.
Oficerët e Kredisë (credit officer ) ▬ mbikëqyrin kreditimet e organizatës duke vendosur
kritere, limite –p.sh., kreditimet tregtare [shitje me arkëtim të mëvonshëm], kreditimet në
para, etj., si dhe ndjekin arkëtimet nga kreditimet që maturohen duke ulur rrezikun e
mosarkëtimit apo të gjenerimit të kreditorëve të këqinj.
Amvisuesit e Parasë (cash manager ) ▬ monitorojnë dhe kontrollojnë rrjedhjen e parasë
[të arkëtimeve dhe pagesave] për të parë se sa përkojnë me qëllimin për përmbushjen e
nevojave investuese dhe shpenzuese të firmës [kontrolli i daljeve në të holla] dhe për
realizimin e arkëtimit të të ardhurave [kontrolli i arkëtimeve]. Objektivi kryesor është
shmangia e parave të plogështa apo jashtë funksionit ekonomik fitimpriurës.
Amvisuesit Financiarë të Rrezikut dhe të Sigurimeve (risk and insurance financial
manager ) ▬ mbikëqyrin dhe monitorojnë programet e minimizimit të rrezikut të pastër
[rrezik që sjell vetëm humbje] –p.sh., të mosdëmtimit nga vjedhja, zjarri, etj., të mallit në
magazinë; të rrezikut nga abuzimet, mashtrimet, vjedhjet dhe humbjet e të mirave materiale
dhe monetare në firmë, rrezikun e humbjeve nga përgjegjësia profesionale, etj. Drejtim tjetër
është edhe mbulimi i rrezikut të dëmtimeve të teknologjisë dhe rrjetit elektronik të
përpunimit dhe ruajtjes së të dhënave [IT], rrezikun e korruptimit të programeve
kompjuterike, rrezikun e kryerjes se transaksioneve te paautorizuara [nga hacker ], rrezikun
ndaj goditjeve nga akte terroriste, grabitje, vjedhje, që burojnë nga jashtë organizatës, etj.
Këta amvisues përcaktojnë buxhetin financiar të mbulimit të këtyre rreziqeve si dhe
angazhohen në kontratat me shoqëritë siguruese.
Amvisuesit Financiarë të Degës (branch financial manager ) ▬ administrojnë dhe
mbikëqyrin të gjitha funksionet e një zyre që ka statusin e degës së një firme amë, duke
përfshirë që nga rekrutimi i personelit, miratimi i kreditimeve tregtare/financiare,
marrëdheniet me autoritetin tatimor dhe rregullator lokal, vendosjen e marrëdhënieve me
publikun, etj. Janë amvisues financiar që kualifikohen edhe në fusha të tjera sikurse
marketingu, komunikimi, etj.
Amvisuesit Financiarë Qeveritarë (governmental/public finance manager )
▬administrojnë procesin e buxhetimit qeveritar në drejtim të taksave dhe shpenzimeve si
dhe të përkatësimit të fondeve –p.sh., të shpenzimeve operative, të investimeve, etj., si dhe
në strukturat prioritare –p.sh., në arësim, shëndetësi, etj. Më tej këta verifikojnë
funksionimin e sistemit fiskal, huamarrjet qeveritare në nivel qendror/lokal, përdorimin
qëllimor të fondeve, etj.
Përgjegjësitë e Amvisuesve Financiar
Amvisuesit financiar përkushtohet për të maksimizuar vlerën e sektorit, departamentit apo të
njësisë që drejton në funksion të përmbushjes së detyrës së maksimizimit të vlerës së krejt firmës.
9
8. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
Veprimtaritë specifike ku angazhohet amvisuesi financiar përfshijnë:
1-Procesin e parashikimit dhe të planifikimit të detyrave/objektivave (forecasting
and planning ) duke ndërvepruar me personat kyç ekzekutivë për realizimin e një pozicioni të
synuar të firmës në aspektin financiar, të tregut, etj.
2-Procesin e vendimmarrjeve për investime dhe financime duke u bazuar në
identifikimin dhe matjen e rritjes reale të firmës, të investimeve dhe shpenzimeve shtesëpër
forcimin e pozitave në treg duke shtuar shitjet dhe ulur rrezikun e mosarkëtimeve nga shitjet,
duke shtuar përdorimin efikas të burimeve të huajtura –p.sh., nëpërmjet huamarrjes në
afatshkurtër ose afatgjatë apo nëpërmjet rritjes së kapitalit, përckatimin e përparësive efikase
se në cilat drejtime, struktura, makineri, pajisje, burime njerëzore, etj., duhet investuar.
3-Procesin e bashkërendimit dhe të kontrollit të operimit me eficiencë maksimale
të sektorit/degës apo firmës, duke kuptuar se çdo vendim teknik, organizativ, etj., duhet
përkthehet në vlerë pasoja financiare pozitive. Për shembull një fushatë marketingu duhet të
ketë pasojë rritjen e shitjeve, të arkëtimeve dhe nevojën për shfrytëzim maksimal të
burimeve ekzistuese financiare [materiale, monetare, njerëzore, etj.] dhe sa është
domosdoshmëria e zgjerimit nëpërmjet investimeve shtesë,të burimit të financimit të tyre, të
shkallës së vetëshlyerjes, etj.
4-Procesin e ndjekjes dhe operimit në tregjet financiare duke përfshirë tregun
monetar [tregun e huarave afatshkurtër, tregun e këmbimeve valutore] dhe tregun e
kapitaleve [tregun e faktorëve të prodhimit, tregun e aksioneve, etj.].
Përfundimisht, duhet kuptuar se amvisuesit financiar ndërmarrin vendime se si të
shfrytëzojnë maksimalisht resurset ekzistuese dhe të identifikojë domosdoshmërinë
ekonomike për burime shtesë duke ofruar se çfarë të mirash duhet të blejë firma, ku dhe si
t’ i blejë, si t’ i financojë dhe, në këtë mënyrë si të maksimizojë vlerën e organizatës ku punon
dhe të të gjitha palëve që implikohen në këtë organizatë –p.sh., të maksimizojë pasurinë e
aksionarëve, të maksimizojë interesat e punonjësve, të maksimizojë dobinë e furnitorëve dhe
klientelës, të autoriteteve fiskale, mbikëqyerëse dhe rregullatore, deri edhe të mbarë publikut.
Për vetë rëndësinë që kanë amvisuesit financiar janë personeli më i pagueshëm në një
subjekt biznesi. Në SHBA 3 për vitin 2009, rroga mesatare e amvisuesve financiar është rreth 100
000 USD në vit, duke u luhatur në varësi nga pozita dhe industria ku punojnë nga 60 000 USD në
vit deri në 180 000 USD në vit.
Titujt më të lartë profesional në karrierën en një amvisuesi financiar janë:
Titulli Autoriteti Kualifikues
Amvisues i Vërtetuar Financiar ( certified Ins t i t u t e of Management
Accountants –SHBA
financial manager -CFM) [ht tp : / /www.imanet.org]
Amvisues i Vërtetuar Financiar për American Academy of Financia l
Management
Pasuri/Trust, etj. [ht tp : / /www.f inanc ia lana lys t .o rg
/cert i f i c a t i ons .h tml ]
Ekzaminues Financiar i Vërtetuar Society of Financia l Examiners
(Cert i f i ed Financia l Examiner [www.sofe.org]
CFEx)
Anal i s t Financiar i Vërtetuar CFA Ins t i t u t e
( Chartered Financial Analyst -CFA) [www.cfainst i t u te .o rg]
Plan i f i kues Financiar i Vërtetuar The Cert i f i ed Financia l Planner
( Certified Financial Planner -CFP) Board of Standards, Inc
3
Zyra e Statistikës së Punës: http://www.bls.gov/oco/ocos010.htm#earnings
10
9. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
[www.cfp.net ]
Anal i s t Financiar i Autor i zuar Chartered Financia l Analyst
( Chartered Financial Analyst -CFA) Ins t i t u t e (CFA Ins t i t u t e )
[www.cfainst i t u te .o rg]
Amvisues i Autor i zuar Portofo l i American Academy of Financia l
(Chartered Port fo l i o Manager Management
- CPM) [ht tp : / /www.f inanc ia lana lys t .o rg
/cert i f i c a t i ons .h tml ]
Amvisues i Autor i zuar i Pasur is ë American Academy of Financia l
(Chartered Wealth Manager - CW M) Management
[ht tp : / /www.f inanc ia lana lys t .o rg
/cert i f i c a t i ons .h tml ]
Amvisues i Rrezikut Financiar Global Associates of Risk
(F inanc ia l Risk Manager - FRM) Profess ional [www.garp.com]
Amvisues Financiar Master ( Master American Academy of Financia l
Financial Manager -MFM) Management
[ht tp : / /www.f inanc ia lana lys t .o rg
/cert i f i c a t i ons .h tml ]
Amvisues Financiar Profes ion is t American Academy of Financia l
( Financial Manager Professional -MFP) Management
[ht tp : / /www.f inanc ia lana lys t .o rg
/cert i f i c a t i ons .h tml ]
Vertet im në Amvis im Invest imi http : / / execut i veeducat ion .wharto
( Investment Management Certificate –IMC) n.upenn.edu
Analist i Vërtetuar Ndërkombëtar për Associat i on of Cert i f i ed
In ternat iona l Investment
Investime (Certified International Investment Analyst Analysts (ACI IA)
-CIIA) [www.aci ia .org]
Amvisues Financiar Qeveritar i Vërtetuar Associat i on of Government
Accountants
(Certified Government Financial Manager - CGFM) [Themeluar në vi t i n 1994 SHBA]
Në çdo Qeveri ka Divizione, Departamente, Zyra dhe forca institucionale që i dedikohen
amvisimit financiar. Nëse shkoni në faqen e internetit http://www.whitehouse.gov/omb/financial/
do të vërenë se në SHBA, pranë Shtëpisë së Bardhë, gjëndet Zyra e Amvisimit Federal Financiar
(Office of Federal Financial Management) dhe që ka si mision ‘nxitjen dhe mbështetjen e
amvisimit financiar të klasëssë parë në degët ekzekutive të Qeverisë Federale të SHBA’.
Historia e Amvisimit Financiar: Kalim i Shpejtë
Amvisimi/drejtimi financiar ka një histori relativisht të gjatë por në formën e ngjashme
sikurse haset sot ka histori të shkurtër që nis me fundin e viteve 1800- dhe fillimin e viteve 1900-
kur njihet edhe si stadi i teorisë moderne financiare. Në kohën e zhvillimit industrial, problemi
themelor për një firmë ka qenë çështja e gjetjes së burimeve financiare (financing question) jo aq
për nisjen e një biznesi se sa çështja e gjetjes së kapitaleve shtesëpër ekspansion. Nga ana tjetër
shtrohej vendimi optimal, nëse një firmë duhej financuar
më shumë me kapital [duke emetuar aksione] apo me
huamarrje afat gjatë [duke emetuar bonde]. Edhe në këtë
rast, financierët janë ndeshur me vendime optimale dhe
racionale –p.sh., për bashkëshkrirje firmash (mergers ),
në emetime aksionesh shtesë, në emetime instrumenta
borxhi për huamarrje shtesë. Vendosja për një
alternativë, p.sh., të financimit të firmës me kapital apo
duke emetuar aksione, krijonte problemin e dytë që ishte
çështja e dividendit (dividend question) që lidhesh me
përmbushjen e interesave të aksionarëve si financues të
11
Arthur Stone Dewing
10. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
përjetshëm të firmës apo me shpërndarjen e të ardhurave të mbetura (residual income) për
aksionarët. Në këtë periudhë përkushtimi e drejtuesve dhe e amvisuesve financiarë ka qenë
përmirësimi i legjislacionit financiar që të rriste sigurinë tek palët e publikut për të investuar në
aksione apo bonde në një firmë.
Më pas historia e konceptevedhe praktikave të amvisimit financiar ështëi zbehtë për vetë
ngjarje regresive të mëdha si Lufta e Parë Botërore [1915] dhe Kriza e Drepresionit të Madh
[1925-1930]. Botimet më spikatës hasen në vitet 1920-1930 të profesorit të Universitetit Harvard
Arthur Stone Dewing (1880-1971)4,
Në këtë kohë puna e amvisuesve dhe e ekspertëve financiarë ka qenë e dedikuar më
shumë në praktikat e falimentimit dhe në analizën e shkaqeve që çuan në falimentime masive. Në
këtë kohë, mbisundon diagnoza financiare për prani transaksionesh spekulative, të nivdelit të
borxhmarrjes së firmave pa ndonjë kontroll, etj. Në SHBA në këto kohë formohet Komisioni për
të Sigurtat dhe Shkëmbimet që kishte si detyrë mbikëqyerjen e e përmbushjes së kushteve
financire të pjesëmarrësve në një bursë, të instrumentave financiare që emetonin, të
transaksioneve, etj. Në këtë kohë amvisimi financiar priret drejt përmirësimeve ligjore dhe
institucionale dhe zbehet deri në mbijetesë në lidhje me konceptet dhe praktikat e drejtimit
financiar.
Në fundin e viteve 1940 dhe fillimin e viteve 1950-, amvisimi financiar u zhvillua më
shumë si lëndë përshkruese, institucionale që më shumë ofronte teknika mbikëqyerje se sa për
drejtimin e brendshëm të firmës. Botimet më në zë përfshijnë Joel Dean (1906 - 1979)5, Harry
Markowitz 6, etj. Në fundin e viteve 1960, amvisimi/drejtimi financiar marrin një zhvillim
bashkëkohor edhe në sajë të zhvillimit të përpunimit elektronik të informacionit nëpërmjet
industrisë së kompjuterave dhe të programeve të përpunimit të të dhënave. Vendimmarrja
financiare sot analizohet brenda Sistemit të Informacionit të Amvisimit (management information
system). Në kapitujt vijues do të kemi të bëjmë me të gjitha konceptet dhe praktikat moderne të
drejtimit dhe të amvisimit në një firmë.
1.2▬Amvisimi/Drejtimi Financiar dhe Dijet Bazë
–Kontabiliteti, Financat, Ekonomika, Statistika, Ekonometria, etj.
1.2.1−Amvisimi/Drejtimi Financiar dhe Kontabiliteti
Lënda e parë e amvisimit financiar është informacioni kontabël. Kontabiliteti
është “kimia”
e shndërrimit të ngjarjeve ekonomike dhe financiare që përjeton një firmë, në të dhëna
ekonomike për dobi të vendimeve të lexuesve apo përdoruesve të tyre.
Kontabiliteti është proçesi i identifikimit, matjes, evidentimit, përpunimit dhe i komunikimit
të të dhënave që përjetohen përgjatë një periudhe të dhënë kohe, të organizuara si informacion në
librat e evidencat kontabël të një subjekti biznesi, për të mundësuar verifikime, vlerësime,
interpretime, gjykime dhe vendim-marrje të lexuesve apo përdoruesve të tyre.
Kontabiliteti është gjuhë biznesi që ka gramatikën, rregullat dhe standardet e veta.
“Gramatika” kontabël përfshin koncepte dhe parime për ta bërë kontabilitetin një gjuhë të
lexueshme si nga palët brenda firmës ashtu dhe jashtë saj, si ato të vendit ashtu dhe ato të huaja.
4
Arthur Stone Dewig: The Financial Policy of Corporations: 2 volumes (1919), The Study of Corporation
Securities (1934), Corporate Promotions and Reorganization (1920, 1924).
5
Joel Dean -Capital Budgeting- New York: Columbia University Press, 1951
6
Harry Markowitz – "Portfolio Selection" -Journal of Finance, 1952.
12
11. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
Marrëdhëniet e biznesit përfshijnë: aksionarë-drejtues, marrëdhëniet blerës-shitës,
eksportues-importues, huamarrës-huadhënës, investues të investuar, etj., ku secila nga palët
informon dhe informohet për pozicionin financiar të njëra tjetrës sipas një standardi të pajtuar
bashkarisht.
Standardizimi ndërkombëtar i kontabilitetit kushtëzohet për faktin sepse marredhëniet e
biznesit janë pa kufi hapesinor, janë të mbarebotshme, janë globale.
Lexuesit ose përdoruesit e kontabilitetit për të kuptuar sakte kontabilitetin si gjuhë biznesi,
duhet të njohin:
• natyrën e veprimtarive ekonomike që përshkruhen në evidencat dhe raportet kontabël,
• teknikat matëse dhe parimet e evidentimit që janë zbatuar në pasqyrimin e tyre,
• logjikën e përkthimit të informacionit kontabël sa më sakte në sherbim të domethenies për
gjykim, vlerësim dhe vendimmarrje të duhur.
Për një amvisues financiar, të përdorësh një evidencë, pasqyrë, dokument kontabël d.t.th., të
dish ta lexosh atë. Lexues me status të ndryshëm kanë interesa të ndryshme për informacionin
kontabël. P.sh., një aksionar vëmendësohetnë rezultatin financiar, një huadhënësnë mbarëvajtjen
financiare të firmës dhe mundësinë e shlyerjes së huasë, një inspektor fiskal vëmendësohet në
pjesën e informacionit kontabël që ka të bëjë me taksat, etj. Krahas amvisuesve financiar, l exuesit
kryesoretë evidencëskontabël janë:
1. Biznesmenët apo afaristët, qofshin si njëpronar, ortakë apo aksionarë e lexojnë
informacionin kontabël për të matur e vlerësuar gjëndjen dhe ecurinë e biznesit apo të firmës
të tyre p.sh., për fitimshmërinë, kapitalin, etj., si dhe për të vendosur për të ardhmen [p.sh. –
per të ruajtur gjëndjen ekzistuese, rritur ose pakësuar gjendjen kapitale, për tu lidhur me
kapital të përbashkët një firmë tjetër, etj.].
2. Huadhënësit dhe palët kontraktuese e lexojnë informacionin kontabël për të vlerësuar
aftësi në ushtrimore dhe perspektive të firmës për të shlyer detyrimet dhe për të përmbushur
zotimet kontraktuale në kohën dhe në vlerën e pajtuar. Këta interesohen për rregullshmërinë
e firmës në të kaluarën për shlyerjen e detyrimeve, aftësinë ushtrimore të saj për likujdimin e
borxheve dhe detyrimeve, aftësinë kapitale për të huamarrë si dhe perspektivat për fitime të
ardhshmee në këtë mënyrë vendosin për të huadhënëose jo.
3. Investitorët e vendit dhe investitorët të huaj e lexojnë informacionin kontabël për të pare
shëndetin financiar të saj, fitimshmerine, etj., dhe për të vendosur për të investuar kapitalet e
tyre në firme. Investitorët që kanë investuar faktikisht [investitorët ushtrimorë ] interesohen
për rrjedhjen në të holla, fitimshmërinë, mbarëfunksionimin e amvisuesve dhe drejtuesve,
etj. Investitorë që mendojnë të investojnë [investitorët potencialë ] me informacionin
kontabël vlerësojnë ecurinë e ardhshme të firmës, suksesin e saj dhe sa rrezik implikohet po
të investohet në të.
4. Perfaqësuesit e sindikatave dhe të bashkimit të punonjësve e lexojnë informacionin
kontabël për të pare sa të bazuara janë kushtet kontraktuale për pagat, rrogat, shperblimet e
tjera të punës, burimin e pensioneve, etj., për të parashikuar poziten financiare, shëndetin
dhe jetëgjatesi në e firmës në biznes, për tu orientuar në kontraktimin e punës, etj.
5. Eksperte dhe përfaqësuesose të ngarkuar nga organet e drejtësisë e lexojnë informacionin
kontabël për të vlerësuar rregullshmërinë e zbatimit të ligjeve dhe rregullave në një konflikt
gjyqësor.
6. Përfaqësues të Organeve Shtetërore e Qeveritare e lexojnë informacionin kontabël për të
njohur ndikimin e politikës fiskale dhe të politikës ekonomike në ecurinë e bizneseve në
13
12. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
përgjithësi, të një industrie apo drejtimi të caktuar në veçanti si dhe për të vlerësuar vendimet
dhe politikat e ardhshme.
7. Inspektorët dhe kontrollorët tatimorë, të standardeve, etj., e lexojnë informacionin
kontabël për të përcaktuar shumen e taksave apo tatimeve për tu paguar, rregullshmërinë e
veprimtarise dhe transaksioneve, prani në e dukurive jo-ligjore si p.sh., të shmangies nga
taksat, rregullat, dhe të tjera të natyres të njëjtë.
8. Specialistët analistë të financës, statistikës, marketingut, etj., dhe të fushave e lamive të
ndryshme e lexojnë informacionin kontabël për qëllime studimore, orientuese dhe
këshilluese për drejtime të caktuara.
9. Media dhe Publiku e lexojnë informacionin kontabël për të njohur e verifikuar probleme e
çështje që ngrihen në media e publiku si edhe për aspektetë tjera me karakter shoqëror.
Ndër të gjithë lexuesit e mësipërm, ne do të vëmendësohemi tek leximi nën
këndvështrimin e ekspertit që merret me profesionin e amvisuesit financiar.
Tryeza e Drejtuesve
Presidenti
Zv-Presidenti i Financës
T
The s ariKo ntro lliBuxhe timi Kapital
Zv-Presidenti i Zv. Presidenti
Operacioneve Amvis imi Paras ë Marketingut
Amvis imi Kre dis ë
Amvis imi Rre zikut të S ig urue s hëm
---Ko ntabilite ti Amvis ue s
Ko ntabilite ti Ko s to s
Përpunimi i të Dhënave
Informacioni Kontabël
Bashkësia e llogarive dhe evidencave të organizuara sipas standarteve, formes dhe
përmbajtjes të përcaktuar me ligj dhe rregullore të posaçme formon Informacionin Kontabël.
Informacioni Kontabël në të gjitha vendet priret të përputhet sa më shumë me Standardet
Ndërkombetare të Kontabilitetit [International Accounting Standards -IAS].
Brenda suazës të Standardeve Ndërkombetare të Kontabilitetit, informacioni kontabël
klasifikohet sipas drejtimeve dhe natyrës së të dhënave kontabël që përmban. Kur amvisuesi
financiar kërkon të informohet:
14
13. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
(a) për gjëndjen dhe ecurinë e vlerave materiale/lëndore të një subjekti
biznesi duhet bazuar tek kontabiliteti material apo kontabiliteti lëndor
[kontabilitetit sasior],
(b) për gjëndjen dhe ecurinë e vlerave monetare e financiare duhet bazuar
tek kontabiliteti financiar ose kontabiliteti vleror,
(c) për gjëndjen dhe ecurinë e kostos [sipas veprimtarive, proçeseve,
produkteve, shërbimeve, etj.] të një subjekti biznesi duhet bazuar tek
kontabiliteti i kostos ose kontabilitetit i shpenzimeve,
(d) për gjëndjen dhe ecurinë e amvisimit e të drejtimit të organizatës ku
punon duhet bazuar tek kontabiliteti i amvisimit.
Më poshtë në një pasqyrë përmbledhëse jepen dallimet spikatëse ndërmjet kontabilitetit
financiar, kontabilitetit amvisuesdhe kontabilitetit të kostos:
Dallimet ndërmjet Kontabilitetit Amvisues të Kostos dhe Financiar
Kontabiliteti Amvisues/Kostos Kontabiliteti Financiar
Informon subjektet jashtë firmës sikurse janë aksionarët, klientët,
Informon strukturat e brendshme të firmës. huadh;ënësit apo kreditorët, investitorët faktik dhe të mundshëm, autoritetin
1 tatimor, sindikatat, etj.
Lexues/Përdorues të tij janë subjekte jashtë firmës. P.sh., një
aksionari apo inspektorit tatimor nuk i intereson nëse reparti apo punmtori
Lexues/Përdorues të tij janë drejtuesit dhe amvisuesit e
xy ka mbiharxhime., por i intereson gjëndja financiare –bilanci, evidenca e
2 firmës
të ardhurave, evidenca gjëndjes kapitale, e rrjedhjes në të holla, fitimi për
njësi kapitali, etj.
Spikat prirja për ecurinë financiare, praninë në tregun brenda
3 Spikat prirja për planifikim e programim të drejtimit për
industrisë, analiza n;ë mjedis të pritshëm makroekonomik
të ardhmen duke njoftuar për veprimet e pësimet
[inflacioni, taksat, etj.], pozicioni në treg, stabiliteti në
ushtrimore brenda firmës.
fitimshmëri, etj.
Të dhënat shprehen në njësi para [eur, dollarë, lek, etj.],
4 në njësi fizike [kohe, peshe, sasie, cilësie, etj. ], në njesi
njerëzore [te punësuar, punëtorë, skuadër, etj.], njësi të
tjera [kimike, biologjike] dhe njësi të kombinuara të Të dhënat shprehen vetëm në të njëjtën njësi moentare dhe në asnjë njësi
mësipërme [eur/kg, kg/orë, eur/copë, copë/orë, ton/km, tjetër jo monetare ose të kombinuar.
copë/punëtorë, eur/punëtorë, etj.]
5 Informon duke u lidhur me lamitë dhe disiplinat e tjera. Informon vetëm gjëndjen kontabël të pa lishur me asnjë lami tjetër.
Është shumë rrethanor dhe nuk organizohet sipas
6 parimeve kombëtare dhe ndërkombëtare të kontabilitet, Është shumë parimor dhe respekton përpikmërisht standarde e kritere të
por sipas nevoja të drejtuesve dhe amvisuesve vendosura nga autoriteti kontabël
Nuk është absolut por relativ në përputhje me ndryshimin Është absolut dhe i pakorigjueshëm, apo i rishikueshëm, pavarësisht nga
7 e nevojave të lexuesve të tij –drejtuesit dhe amvisuesit vullneti e dëshira e njerëzve
Nuk është konstant por i ndryshueshëm në kohë, më
8 shumë për të dhëna rrethanore e subjektive, se sa për të
Është i pandryshueshëm, parimor dhe objektiv.
dhëna parimore dhe objektive.
9 Ofron të dhëna sipas segmenteve organizative dhe Ofron të dhëna të organizuara dhe në shkallë të firmës në tërësi dhe jo të
funksional përbërës të një firme se sa për firmën në tërësi. segmenteve apo strukturave të saj.
1 Informacioni konsiderohet i përpiktë me standardet dhe kriteret kontabël të
Vëmendësohet më shumë se sa është i drejtë informacioni miratuara.
0 dhe jo aq se sa i përpiktë është.
1
Përpunon të dhënat e kontabilitetit financiar, të Përpunon vetëm ngjarjet dhe veprimet në vlerë monetare dhe financiare.
1 kontabilitetit teknik, dhe të dhëna jashtë kontabilitetit.
1 Është i detyrueshëm ligjërisht për subjekte biznesi të organizuara –p.sh.,
Nuk është i detyrueshëm ligjërisht
njëpronësitë, ortakëritë, korporatat, etj.
2
1
Informon në çdo moment. Informon periodikisht –p.sh., çdo tremujor, 6 mujor dhe vjetor.
3
15
14. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
Për një amvisues financiar që punon në subjekte qeveritare del e domosdoshmeedhe njohja
e kontabilitetit publik, kontabilitetit tatimor, etj. Informacioni Kontabël klasifikohet edhe sipas
përkatësisë të bizneseve që pasqyron –p.sh., kontabiliteti për ndërmarrjet tregtare, industriale,
bujqësore, për shoqëritë financiare, etj.
1.2.2−Amvisimi Financiar dhe Legjislacioni, Financat, Statistika, etj.
Njohja e Legjislacionit
Amvisuesi financiar duhet të njohë mirë ndikimin që jep në mbarëvajtjen financiare të
organizatësçdo aprovim për një ligj të ri, amendament të ligjeve ekzistuese, çdo akt nënligjor, etj.
Për shembull një ligj për ristrukturimin e trajtimit të bizneseve në të vogla, të mesme dhe të
mëdha ka ndikim në barrën fiskale [p.sh., subjekte me dhe pa taksë të vlerës së shtuar]. Në
mënyrë të ngjashme mund të ketë impakt një vendim qeverie, vendimi i një institucioni
mbikëqyrës/rregullues, deri edhe një ndryshim në statutin apo rregulloren e vetë organizatës.
Njohja e fushes së legjislacionit mundëson shmangien e rrezikut të mospërputhjes me
kërkesat ligjore, të akteve normative, etj.
Njohja me Financat, Statistikën, Ekonometrinë, etj.
Formimi me konceptet dhe praktikat financiare ndërthur si njohuritë e financave të
organizatave –p.sh., financat e korporatave, financat publike, etj., po ashtu edhe të tregjeve
financiare, të aktorëve, instrumentave financiare dhe transaksioneve që ndërmerren në to. Njohja
me tregun monetar dhe të kapitaleve ndikon në vendimmarrje për financime të ndryshme, për
blerje të produkteve të ndryshmetë industrisë bankare, të sigurimeve, të investimeve, etj.
Njohuritë statistikore të ekonometrisë dhe të ekonomikës mundësojnë cilësi në
parashikimin e ecurisë së firmës dhe identifikime të problemeve, prirjeve dhe zgjidhjeve.
Konceptet e madhësive relative, të mesatareve, të regresionit, etj., gjendjen në mënyrë të plotë në
statistikë, ndërsateknikat matematikore të matjeve ekonomike –p.sh., për funksionin e prodhimit,
të kostos, të fitimshmërisë etj., gjenden në lëndën e ekonometrisë.
Çdo biznes analizohet për mikromjedisin apo mjedisin e brendshëm të tij dhe për
mjedisin e jashtëm. Njohja e ekonomikës [makro/mikro] rrit kapacitetin profesional për leximin e
saktë të mjedisit makroekonomik, duke marrë në konsideratë ndikimet inflatore, të cikleve të
biznesit, të kërkesë-ofertëspër të gjitha llojet e strukturat e tregjeve, etj.
Drejtime të tjera kualifikuese të amvisuesit financiar kërkojnë njohje edhe të marketingut,
të metodavetë kërkimit shkencor, të institucioneve financiare, etj.
1.3▬Amvisimi/Drejtimi Financiar dhe Objektivat e Organizatës
1.3.1−Organizimi i Subjekteve të Biznesit: Njëpronësia, Ortakëria, Korporata
Njëpronësia
Njëpronësia është një subjekt biznesi që zotërohet vetëm një individ i cili është edhe
vendimmarrës i vetëm. Quhen edhe firma njëvetore ose ‘ bësh biznesi si’ose “tregtues i vetëm”.
të
Në Shqipëri njihen firma si persona fizikë dhe si më tipiket janë firmat e një avokati, klinika e një
doktori, tekniku, noteri, eksperti/konsulenti financiar, firma si kontabël i miratuar dhe/osesi Ekspert
Kontabël i Autorizuar etj. Quhen edhe taksëpaguestë vetëpunësuar (Self Employed Taxpayers ).
Në ‘Ligjin Për Shoqëritë Tregtare Njëpronësia quhet njësi ekonomike ligjore e pandarë
’
nga pronari i saj i vetëm. Në njëpronësi çdo zotërim e detyrim ështënë përkatësi të individit pronar.
Juridikisht quhen firma me përgjegjësi ose detyrim të pakufizuara. Kjo d.t.th., se në rast falimentimi
16
15. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
të firmës njëpronësi, individit pronar i cënohet çdo pasuri vetiake [shtëpi, pajisje, etj.] për të shlyer
kreditorët.
Firmat njëpronësi kanë plan të thjeshtëzuar pensioni të cilin kontribuojnë duke krijuar një
llogari individuale pensioni ku kontribuohet sipas një përqindje që aplikohet ndaj nivelit të pagës
minimale ligjore për këtë qëllim.
Duhet mbajtur mire në mëndje, se kontabiliteti i firmave në njëpronësi informon vetëm për
firmën dhe jo për individin si privat . Pra kontabiliteti nuk informon për jetën private të individit
jashtë firmës [p.sh.–në familje, argëtim, pjesëmarrje politike, etj.], por vetëm për jetën e tij brenda
suazavetë firmës.
Nga ana financiare përgjegjësia e firmës ështënjëkohësisht përgjegjësi edhe e pronarit të saj
si privat. Në marrëdhëniet kontabël me firmën e tij, individi pronar konsiderohet si kontribues i
firmës me kapital dhe firma që ka detyrim ndaj individit pronar për kapitalin e kontribuar e të shtuar.
Njëpronësia është firmë me status si person fizik dhe nuk ka status të personit juridik.
Kundrejt një niveli të caktuar të të ardhurave dhe të qarkullimit, firmat njëpronësi detyrohen me
tatim të caktuar paraprakisht [tatim të paragjykuar] nga autoriteti tatimor lokal dhe përtej këtij niveli
mund të përgjigjen në taksanjëlloj si subjekte me statustë personit juridik [me TVSH].
Si favore dhe mangësi kryesorepërmenden:
NjëPronësia
[Sole Proprietorship=Single Proprietorship]
Favore Mangësi
(a) përgj i t hës isht hapet lehtë (a) zhvillim i ngadalëshëm për mungesa burimesh kapitale;
dhe me kosto të ulët [brenda 48 (b) vështirësi burimesh financimi, sepse
orëve] përgj i t hës isht bazohen në
(b) ka kuf i z ime dhe mbikëqyerje huamarr je nga të afërm dhe më pak
të paktë nga subjekte qever i ta re , në huamarr je nga bankat [kanë
rregul l a to re , et j . nive l të ulët garancie,
(c ) kanë lehtësi ra tat imore, për kolatera l i , et j . ] ;
aq kohë sa kanë xhi ro nën kuf i r i n (c) mungesë vijueshmërie biznesi nëse sëmurët
f i ska l nuk paguajnë TVSH, dhe në [ose vdes] pronar i . Quhet edhe
shumë vende nuk paguajnë tat im
f i t im i . ndërmarr je në pronësi të vetme ( sole
(d) janë përgjegjës të vetëm në proprietorship) .
vendimmarrje për biznesin e tyre (d) nëse fa l imento jnë rrez i ko jnë
(e) kanë mëvehtësi ( privacy) të lar të të gj i t ha të mirat vet iake
në marrëdhënie me profes ion in dhe prandaj kanë edhe stat i s t i ka të
autor i t e te t tat imore/mbikëqyrëse. lar ta divorc i dhe t ransaks ione të
( f ) pr i ren të vi j o j në biznes in me ndarjes së pasur isë me
pasardhësi t e tyre [ fëmi jët ] duke bashkëshorten/ fëmi jët .
e shndërruar në t rad i të fami l j a re (e) je tëgjatësia e f i rmës është aq
(g) kanë je të personale më të sa je tëgjatës ia shëndetësore e
pavarur [pa stres formal për pronar i t
oraret , praninë në punë, et j . ] (f) kanë in formacion opak për
sepse kushtëzohen nga t regu masën e vërtetë të xhi ros ,
( i ) kanë stat i s t i ka t më të ul ta në biznes i t , et j .
konf l i k t e t t regtare dhe gjyqësore (g) pr i ren të operojnë me para në
dorë
( i ) mbajnë kontabi l i t e t të dyzuar
(j) kanë stres të lar të në
marrëdhënie me kl i en te lën
Kur paraqiten për të huamarrë në bankë, produkti më i rëndësishëm i sigurimit është ‘Sigurimi i jetës
dhe i shëndetit për pronarët e firmave në njëpronësi’që mbulon pronarin e një biznesi në një pronësi –p.sh., të
17
16. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
një avokati, doktorri, eksperti kontabël, etj., në rrethanat kur vdes dhe ndërkohë ka borxhe ndaj të tjerëve.
Klauzola e këtij sigurimi pohon se në këto rrethana të gjitha borxhet zbriten nga prona/pasuria vetiake dhe e
biznesit të pronarit dhe destinohen të shlyhen borxhet/kreditorët.
Sigurimi i jetës mbulon të drejtat e kreditorëve në disa mënyra:
(a) Nëse biznesi transferohet me akt testamentar, përfitimi në vdekje kompenson borxhin
vetiak, tatimor dhe biznesor të të siguruarit që vdes;
(b) Nëse biznesi likujdohet duke ushtruar shitje të sforcuar, përfitimi në vdekje pakëson ose
shlyen borxhin vetiak, tatimor dhe biznesor të pronarit të siguruar që vdes; ose edhe përdoret si burim
për kapital punues(working capital ) për të vijuar biznesin e firmës në afatshkurtër;
(c) Nëse biznesi, me akt testamentar i transferohet fëmijëve apo bashkëshortit, përfitimi në
vdekje ofron fonde për transferim biznesi duke zbritur detyrimet;
(d) Nëse biznesi i shitet një punonjësi kyç të firmës, ky punonjës duhet të blejë edhe
sigurimin e jetës së pronarit duke paguar të gjitha primet.
Ortakëria/Bashkëpronësia
Ortakëria (partnership ) është një subjekt biznesi që zotërohet të paktën nga dy persona të
cilët janë edhe pronarët e saj. Rregullat bazë hasen në ligjin britanik –Ligji i Ortakërisë i vitit 1890
[The Partnership Act]. Ligjet e vendevetë tjera janë të ngjashme. Në Shqipëri organizimi i ortakërisë
haset në’Ligjin Për Shoqëritë e Biznesit’.Shpesh emrat e pronarëve vendosen shkurt që formojnë
edhe emrin e firmës në ortakeri. P.sh., ‘AmKal & Rub’nënkupton Amlën, Kaltrin dhe Rubinin.
Ortakëria është bashkimi i interesave apo kontributeve i të paktën dy personave me
interesa të përbashkëta për veprimtari ekonomike me fitim, sipas marrëveshjes apo aktit të
themelimit të ortakërisë.
Ortakëria krijohet kundrejt një marrëveshje ndërmjet ortakëve. Dokumenti bazë i
ortakërisë është marrëveshja e ortakërisë (partnership deed ) apo pajtimi për ortakëri (partnership
agreement), në të cilën përcaktohen qartë të drejtat dhe detyrimet e secilit ortak. Përgjithësisht
secili ortak ka votë të barazvlefshme me të tjerët [po që se nuk përmendet ndryshe në aktin e
themelimit të ortakërisë (partnership deed ) ose të neneve të ortakërisë (articles of partnership )].
Ortakët janë me statusin e detyrimeve të pakufizueshme ose të pergjegjësive të
pakufizuara, që d.t.th., se në rast falimentimi, ortakërisë [ortakëve], i cënohet çdo pasuri vetiake
[shtëpi, pajisje, etj.], me përjashtim kur themelohet me statusin e detyrimit të kufizuar.
Si aspekte të favorshme ka mbikëqyerje më të pakët dhe liri më të shumtë për çelje
degësh në rrethe edhe në shtete të tjera [p.sh., brenda një shteti federal –SHBA], nuk ka shumë
formalitete/burokraci, madje në shumë vende vijon edhe pa përsëritur e aplikuar për liçensë.
Ortakëria ka kosto të ulët themelimi.
Firma ortakëri pushon së ekzistuari me largimin ose vdekjen e një ortaku dhe në këtë
rast ajo duhet rithemeluar si e re. Përballë shtetit, ortakëritë me xhiro deri në një nivel të caktuar,
duhet të paguajnë taksë për vlerën e paragjykuar si një përqindje ndaj të ardhurave deri në një
nivel të caktuar, pavarësisht nëse i kanë arkëtuar ose jo në të holla; mbi nivelin në fjalë paguajne
taksë të vlerës të shtuar sikurse në shoqeritë e biznesit ose korporatat. Përgjithësisht ortakët janë
në numër të kufizuar.
Në rrethana kur ortakëritë nuk kanë një afat apo kusht të caktuar të pajtuar ndërmjet
palëve, quhen ortakëri me dëshirë (partnership at will ), sepsesecili ortak ka të drejtë të largohet
kur ta gjykojë të arsyeshme, mjafton që të njoftojë ortakët e tjerë sipas një proçedure të miratuar.
18
17. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
Ortakët që kundrejt një shpërblimi, lejojnë që emrat e tyre të përdoren në përfitim të ortakërisë,
quhen ortakë emërorë(nominal partners ).
Kur formohet ortakëria, kapitali i kontribuar vlerësohet me vlerën e tregut dhe
kontabilizohet me këtë vlerë. Në kontabilitet debitohet llogaria e zotërimeve (assets) dhe krijohet
një kundërparti detyrimi, që firma ka ndaj ortakëve për kontributin kapital dhe që evidentohet për
vlerën e tanishme (present value ) të pagesave të ardhme (futures payments). Ortakët janë
plotësisht detyruesndaj borxhit të firmës. Karakteristikat kryesorejanë:
(a) le jo j në pjesëmarr je edhe më të madhe se nive l i
ekzis tues i kapi ta l i t ;
(b) nuk ka tat im të dyf ishtë [s i kurse në korporatat ose
shoqëri të aksionare ku aksionarët taksohen edhe si prodhues
edhe si aksionar] ;
(c) ortaku ka detyr im ose përgjegjësi të pakuf i zuar
( unlimited liability) që d. t . t h . , se në rast fa l iment imi ortaku
përgj ig je t edhe me pronësinë personale.
Llogaritë kontabël që mbahen në një ortakëri dhe që më spikatësetjanë:
►Llogaritë e përkatësisë kapitale (partnership equity ) ose llogari kapitale (capital account) mbahen
për secilin ortak. Llogaria kreditohet për kontributin kapital dhe shtesatkapitale nga rimbjellja në biznes e fitimit
(retained earnings ) dhe debitohet për pakësimin/përdorimin e kapitalit];
►Llogari për ndarje ose përkatësi fitimi (appropriation account) [ndërmjet ortakëve]. Llogaritë e
tjera janë të ngjashmesikurse për një firmë tjetër.
Dy ortakë A dhe B formojnë një firmë në ortakëri. A-kontribon me të holla 10
000 USD, ndërsa B ofron mjete e pajisje të përdorura me vlerë tregu në momentin e
kontributit për 25 000 USD, si dhe me të holla 5000 USD që i ka huamarrë nga banka
ABC si të pagueshmenë të ardhmen nga arkëtimet e firmës.
Në fakt Kapitali i kontribuar është A 10 000 USD +B 25000 USD baraz
35000 USD. Ku 28% është kapital në të holla [kontributi i A] dhe 72 % është kapital në
zotërime themelore [kontributi i B].
Kundrejt përpjestimit të këtij kontributi ndahet fitimi i firmës [nëse nuk ka
elemente të tjerë rrethanore për ta ndryshuar përpjestimin e lartpërmendur]. Nga ana
kontabël bëhen këto veprime :
Debitohet:
Llogaria “Para” cash) për 10 000 USD + 5 000 USD = 15 000 USD
(
Llogaria “Makineri e pajisje”(machinery and equipments) për 25 000 USD
[Totali i zotërimeve/aktivev 40 000 USD].
Kreditohet:
Llogaria “Kapitali i A” për 10 000 USD
Llogaria “Kapitali i B” për 25000 USD
Llogaria “Hua Bankare ABC” (borrowings ) për 5000 USD,
[Totali i pasivit 40 000 USD].
I-Orakëria e Përgjithshme
19
18. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
Orakëria e përgjithshme (general partnership ) është një subjekt biznesi që themelohet
me pajtimin e dy ose më shumë personave për të nisur një biznes me fitim dhe që ndërndahet
kundrejt kontributit në të holla, mjete, aftësi profesionale, etj., të secilit. Eshtë biznes i jotrupëzuar,
por me më shumë se një pronar. Shpesh emrat e pronarëve vendosen shkurt që formojnë edhe emrin
e firmës në ortakëri. P.sh., ‘AlGet & Rubin’ nënkupton Altinën, Getarin dhe Rubinin. Në
marrëveshjen ose aktin e themelimit përcaktohen qartë të drejtat e detyrimet e secilit ortak,
përgjithësisht secili ortak ka votë të barazvlefshme me të tjerët pavarësisht nga hisja e kontribuar në
kapital [po që se nuk përmendetndryshenë aktin e themelimit].
Ortakët në ortakëri janë me statusin e detyrimeve të pakufizueshme, që d.t.th., se në rast të
falimentimit të ortakërisë, ortakëve i cënohet çdo pasuri vetiake [shtëpi, pajisje, etj.]. Ortakërite nuk
kanë statusin e personit juridik. Kanë mbikqyerje më të pakët nga organetrregulluesee kanë liri për
çelje pa shumë formalitete të degëvenë rrethe ose në shtetetë tjera [brenda një shteti federal], madje
në disa vendeedhepa përsëritur e aplikuar për liçense. Ortakëria ka kosto të ulët themelimi.
Firma ortakëri pushon së ekzistuari me vdekjen ose largimin e një ortaku, perveçrastevekur
në statutin e themelimit parashikohet ndryshe. Përballë shtetit duhet të paguajnë taksë për vlerën e
shtuar të realizuar, pavarësisht se e kanë arkëtuar ose jo në të holla. Përgjithësisht ortakët janë në
numër të kufizuar.
Ortakëritë që nuk kanë të organizuar mirë kontabilitetin, transparencën, komunikimin
ndërmjet ortakëve, me punonjësit dhe klientët nuk janë jetëgjatë.
II-Ortakëria e Kufizuar
Ortakëria e kufizuar (limited partnership) haset kur në aktin e themelimit përmendet
prania e një ortaku të përgjithshëm (general partner ) dhe të paktën e një ortaku të kufizuar (limited
partner ). Në Britani të Madhe, baza ligjore e ortakërisë së kufizuar është Ligji i Ortakërisë së
Kufizuar i vitit 1907 (Limited Partnership Act of 1907).
Ortaku i përgjithshëm ka hisen me të larte kapitale në ortakëri, mund të angazhohet i vetëm
në amvisimin e firmës dhe ka statusin e detyrimeve të pakufizueshme –që d.t.th., se në rast
falimentimi i cënohet çdo pasuri vetiake [shtëpi, pajisje, etj.].
Ortakët e e kufizuar kanë statusin me detyrime të kufizuara [që d.t.th., se në rast falimentimi,
nuk i cënohet pasuria vetiake -shtëpi, pajisje, etj. ]. Ortakët e kufizuar mund tia kalojnë ose shesin
tjetërkujt hisen kapitale vetëmme pëlqim të ortakut të përgjithshëm.
Për dy komponentët e mësipërm kjo ortakërin quhet ortakëri e kufizuara (limited
partnership) oseshoqëri me përgjegjësi të kufizuar [sh.p.k.].
Ortakëria e kufizuar ekziston për sa kohë ekziston një ortak i përgjithshëm dhe një ortak i
kufizuar.
Korporata
Korporata ështësubjekt biznesi që organizohet si trupëzim apo korporatë (corporation) nga
një bashkësi aksionarësh që mund të jenë individë, firma dhe ente shtetërore.
Aksionarët janë pjesëpronar të firmës për hisen apo pjesën e kapitalit të kontribuar dhe që
kundrejt peshësqë zë ndaj totalit të kapitalit ka të drejtë të marrë pjesë në fitimin e korporatës. Kjo
përpjesëquhet dividend.
Korporataështëperson juridik që përfaqësohetme një kujdestar ligjor [avokat]. Njihen edhe
si ‘shoqëri’ (Company ). Kur themelohen nga aksionarë vendas quhen Korporata Kombëtare
(National Corporation) dhe, nese aksionarët janë të vendeve të ndryshme, quhen Korporata
Shumëkombëshe,Bashkeshortëri oseme kapital t] përbashkët(joint venture company ).
Kapitalin e krijojnë duke ftuar publikun për kontribut kapital nëpërmjet blerjes të
aksioneve që ofrohen në prerje fikse [p.sh., 5 euro, 10 euro, 20 euro, etj,] dhe me vlere të barabarte
20
19. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
në emetim apo vlerë par. Palët kontribuese në kapital apo blerësit e aksioneve quhen investitorë,
aksionarë apo aksionmbajtës ndërsa korporata që themelohet quhet emetuese aksionesh apo
detyruese përballë aksionarëve.
Ndryshe nga ortakëritë, shoqëritë aksionare apo korporatat e vijojnë veprimtarinë me
largimin e një aksionari [nësevdes oseia shet aksionet dikujt tjetër –p.sh., një aksionari ekzistuesose
të ri].
Organizohen si Shoqeri me Kapital të Përbashkët osesi Shoqeri e Kufizuar.
Shoqerite me Kapital të Përbashkët pranojnë aksionarë pa kufizim në numer dhe nga ana
tjetër aksionet nuk janë në emër [nominal] por me status të mbajtësit që d.t.th., se aksionarët mund ti
transferojnë aksionet [ti shesin] në menyre të pavarur. Për këtë aresyenë disa vende europiane quhen
edheshoqëri paemërore [anonime].
Shoqerite e Kufizuara pranojnë aksione me kufizim në numer [p.sh., jo më shumë se 50
aksionare] dhe nga ana tjetër aksionarët nuk mund ti transferojnë aksionet [ti shesin] pa marre
miratimin nga aksionarët e tjerë. Këto shoqëri kanë Tryeze Aksionarësh (board of shareholders ) dhe
Tryeze Drejtuese(Board of Directors ). Kur numri aksionarëvetejkalon numrin 50 aksionarë, atëherë
quhen Shoqëri me Kapital të Përbashkët (common stock company ). Kur numri aksionarëve është
deri në 20 aksionarëatëherëquhen Shoqëri me Detyrim të Kufizuar dhe nuk janë të detyruara të kenë
Tryezë Aksionarësh .
Janë subjekte biznesi të përjetshme që mbyllen vetëm nëse falimentojnë.
Korportat mund të mbajnë regjistrin e aksionarëve dhe llogaritë në një bankë ose në firma
kontabël të liçensuara.
Aksionarët kanë statusin e detyrimeve të kufizuara që d.t.th., se me falimentimin e
Korporatës nuk preket pasuria vetiake e aksionarit, por vetëm pjesëkapitali që kanë kontribuar.
Aksionarët nuk kanë të drejtë të punojnë si specialistë e drejtuesnë firmë, me përjashtime të posaçme
kur kjo permendetme ligj e sipasrrethanavee kriterevetë përshkruar në Statutin e Korporatës.
Aksionarët përgjithësisht tatohen dyherë, edhe si pronar aksionesh [p.sh., tatimi për fitimin]
edhepër tatimin për të ardhurat [dividendët] që i ofrohen nga Korporata.
Nga ana organizative, korporatat themelohen nga aksionarët që listohen sipas numrit të
aksioneve që zotërojnë dhe që quhet libri i aksionareve. Teresia e aksionarëve formojnë Kuvendin e
Aksionarëve që është organi më i lartë qeverisës i firmës. Kuvendi quhet edhe Mbledhja e
Përgjithshme. Kuvendi apo Mbledhja e Përgjithshme mblidhet jo me vo në se tre muaj pas mbylljes
të vitit fiskal. Kuvendi mblidhet edhe në raste të veçanta kur p.sh., e kerkon jo me pak se një
përqindje e numrit të aksionareve. Përqindja caktohet në statutin e Korporatës. Aksionarët njoftohen
të paktën 30 dite para se të mbahet Mbledhja apo Kuvendi. Kuvendi zgjedh Tryezën e Aksionarëve
që duhet të kete jo më shumë se 20% të aksioneve, dhe Presidentin e Korporatës. Presidenti
zakonisht është aksionari me me peshë . Kuvendi i Aksionarëve mund të propozojë, shqyrtojë e të
miratoje rregullore e udhezime për mbarevajtjen e shoqeriseaksionare.
Tryeza e Aksionarëve miraton Tryezen e Drejtorëve e cila amvison shoqërinë aksionare apo
korporatën.
Tryeza e Drejtoreve ka të drejte të punësojë dhe të pushojë nga puna personelin e punësuar ,
ka të drejte të kontraktoje në emër të Korporatës, të kryeje pagesae pranojë arkëtime, të huamarre
dhe të huajape, etj. Kriteret e zgjedhjes dhe emërimit të Drejtoreve përcaktohen me ligj dhe
mbikqyren nga organi dhënësi liçensës. Korporatat sipas natyres të biznesit për të cilat themelohen
duhet të përmbushin kritere ligjore që kryesisht kanë të bëjnë për kapitalin e themelimit, derdhjen e
kapitalit, kushtet dhe proçedurat e emetimit të aksioneve, etj. Tryeza e Drejtoreve në baze të
21
20. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
miratimit të bilancit informon aksionarët për rezultatin e Korporatës, shpall fitimin e realizuar dhe
deklaron fitimin e mbetur për dividendët për tu paguar.
Pagesa e dividendeve kryhet vetëm pasi Korporata ka përmbushur detyrimet ndaj
kreditorëve, organeve tatimore dhe organeve mbikqyrese [p.sh., për plotesimin e bazeskapitale] dhe
kur nuk cënon aftësinë likujduese të Korporatës.
1 ▬ Problemi Themelor −Agjent në Korporata[Shoqëri Aksionare]
Në shoqëritë aksionarejanë të pranishmedy konflikte potenciale:
I- Konflikti ndërmjet pronarëve [aksionarëve (shareholders )] si pronarë të kapitalit [firmës]
dhe drejtuesveapo amvisuesve(managers ) si jo pronarëtë saj [firmës]; dhe
II- Konflikti ndërmjet aksionarëvedhe huadhënësve(lenders ) të firmës.
Konflikti Themelorë − Agjentë = Problemi i Agjensisë
Aksionarët quhen palë themelore (principals ) ndërsaamvisuesit quhen dhe agjentë (agents)
të cilët janë emëruar nga aksionarët kundrejt kritereve të besimit moral e profesional për të
amvisuar kapitalin [e tyre] që formon shoqërinë. Konflikti konsiston në interesat e aksionarëve
për të shtuar fitimet e tyre apo dividendët [maksimizimi i fitimit] dhe interesavee drejtuesvepër
të shtuar pagën apo rrogën e tyre shpesh herë edhe, me abuzimet e shpërdorimet në dëm të
aksionerëve për pasurim vetiak. Në analizën e mëtejshme, lidhjet themelorë- agjent hasen edhe
brenda strukturës organizative të firmës ku relativisht themelorë janë drejtuesit e lartë dhe
agjentë amvisuesit si vartës të tyre. Problemi shfaqet në shumë rrethana. Por në aspektin
financiar analizohet si problem ndërmjet aksionarëvedhe drejtuesve.
Problemi ndërmjet aksionarëve dhe drejtuesve analizohet si kundërti interesah –drejtuesit
kanë interesa për një rrogë të lartë, të qendrueshme dhe favore pune; ndërsa aksionarët duan
fitime sa më të larta që u ndërndahennëpërmjet dividendit.
1-Trajtat më të hasuratë problemeveqë përjetojnë aksionarëtjanë:
(a) Drejtuesit duan të huamarrin më shumë për firmën, ndërkohë që kjo nga
aksionarëtmund të lexohet serrit koston, shpenzimet dhe ul fitimin;
(b) Drejtuesit në mungese të huamarrjes mund ti paraqesin aksionarëve për të
kontribuar më shumë me kapital duke emetuar aksione shtesënëpërmjet një tenderi ( tender
offer ), ndërkohë që aksionarët ngurrojnë sepseaksionarët e rinj mund të bëjnë ujdi të reja jo
në favor të tyre;
(c) Në lidhje me një rrezik biznesi [projekti, investimi, etj.] aksionarët mund ta
konsiderojnë të pranueshëm,ndërsadrejtuesit e konsiderojnë si të lartë;
(d) Kombinime të versionevetë mësipërme.
Nga ana tjetër problemetqë përjetojnë drejtuesit dhe amvisuesit janë:
(a) Frika se mund t’i pushojnë nga puna [kërcënimi i pushimit nga puna (threat of
firing )];
(b) Stresi/ankthi se mund t’i zëvendësojnë me drejtues të tjerë nëpërmjet
kërcënëmimit të sipërmarrjes (takeover ) dhe që konsiston në pajtimin e disa aksionarëve
dhe investitorëve të jashtëm për të blerë aksione dhe për t’ubashkuar, duke krijuar shumicë
në mbledhjen e aksionarëvedhe votuar një ekip tjetër drejtues;
Sipërmarrja apo zaptimi i një firme nga të jashtëm mund të bëhet si
sipërmarrje armiqësore (hostile takeover ) kur blerja e aksioneve bëhet përkundër
22
21. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
dëshirëssë drejtuesveekzistuestë saj. Kur aksionarëtbashkëpajtohenpër të formuar
një grup me shumicë votash që të votojnë shkarkimin e drejtuesveekzistues, në këtë
rast kemi të bëjmë me sipërmarrje duke luftuar drejtuesit (proxy fight ). Nga ana
tjetër edhe drejtuesit ekzistues kur nuhasin se firma do të sipërmerret [zaptohen]
(takeover ) nga aksionarë të tjerë që do të vendosin t’i pushojnë ose zëvendësojnë
me një grup drejtuesish të jashtëm, përdorin atë që quhet ‘pilulë/tabletë
helmuese (poison pill ) që konsiston në sabotimin e një plani të tillë
’
sipërmarrjeje/zaptimi –p.sh., duke rritur borxhin e firmës nëpërmjet huamarrjeve
dhe në këtë mënyrë, firma bëhet më pak atraktive për blerësit potencialë.
(c) Kombinime.
Nga pikëvështrimi i aksionarëve, e gjithë bashkësia e drejtuesve dhe e amvisuesve të një
firme quhet agjensi dhe marrëdhëniet e problemet që aksionarët përjetojnë me to quhen
marrëdhënie me agjensinë (agency relationship). Teknikat më të referuara për zbutjen e këtij
rreziku përfshijnë:
(a) Skema e opsionit për aksione të [personelit] ekzekutiv (executive share option
scheme) sipas së cilës aksionarët e një shoqërie vendosin t’i ofrojnë mundësinë
drejtuesve të saj ose edhe personelit administrativ-ekzekutiv për të blerë aksione të
firmës ku punojnë me një çmim të dhënë. Në shumë vende, kjo skemë duhet që më
parë të njoftohet dhe të pranohet/miratohet nga autoriteti fiskal. Për ushtrimin e
opsionit, që d.t.th., se për vendimin e drejtuesve që të blejnë aksione, nuk ka rëndesa
në taksa. Vetëm në momentin kur shitet aksioni, aplikohet taksa ndaj fitimit kapital
(capital gain tax) si diferencëçmim shitje me çmim blerje të aksionit. Në SHBA ka
një tavan të tatimit të aksioneve kur shiten që shkon deri 28% dhe me ligj një
punonjës nuk mund ti falë aksione një punonjësi tjetër për një vlerë më shumë se
100 000 USD. Eshtë program që bazohet në Ligjin për Taksat e Ripërtëritjes
Ekonomike të vitit 1981 (economic recovery tax act of 1981 -ERTA).
(b) Skema e aksioneve të mbarëvajtjes (performance shares ) konsiston në aksione që i
jepen personelit drejtues dhe amvisues të një subjekti biznesi, si shpërblim shtesë
mbi rrogën, kur shoqëria aksionare ka rezultate të larta dhe që shprehen në treguestë
lartë të fitimit për aksion (earning per share ), në shlyerje ndaj zotërimeve (return on
assets), etj. Shihet si mjet që lidh më mirë interesat e një amvisuesi ( manager ) me
ato të firmës. Fillimisht caktohet një numër aksionesh për çdo nivel/pozitë drejtimi –
p.sh., 10 000 aksione për Kryezyrtarin Ekzekutiv (chief executive officer -CEO)
duke zbritur p.sh., në 1000 aksione për amvisuesin e nivelit të ulët. Nga ana tjetër
vendoset një nivel rritjeje –p.sh., nëse shoqëria aksionare rezulton me një rritje
10-15% drejtuesit përfitojnë shtesë 100% të numrit të aksioneve, për rritje 5-10%
përfitojnë 50% shtesëdhe për rritje deri 5% nuk përfitojnë shtesëaksionesh.
(c) Kombinimi i skemave të mësipërme shihet edhe me elementë të tjerë nxitës –p.sh.,
pushime falas, dhurime pajimesh shtëpijake, banesash, etj.
Nga këto skema, drejtuesit nxiten që të rrisin edhe vlerën e aksioneve që zotërojnë në treg
duke arritur atë që quhet maksimizim të çmimit të aksionit.
_______ __ _ _ _ _
2▬ Konflikti Aksionarë = Kreditorë
Problemet ndërmjet aksionarëve dhe kreditorëve konsiston në faktin se kreditorët
huajapin me një çmim për ta dhe kosto për firmën, që merr në konsideratë:
(a) rrezikun ekzistuestë firmës,
23
22. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
(b) rrezikun e ardhshëmpotencial,
(c) strukturën kapitale ekzistuese të firmës [p.sh., pesha në përqindje e kapitalit
aksionar të zakonshëm, kaptalit aksionar të preferueshëmdhe e borxhevendaj totalit] dhe
(d) ndryshimet e pritshmenë strukturën e kapitalit.
Nëse aksionarët nëpërmjet drejtuesve e implikojnë firmën në projekte shtesë me
rrezik, duke e ekspozuar firmën për rrezik më të lartë nga ai perceptuar nga kreditorët,
atëherë këta përjetojnë ankth dhe ndërkohë nëse projektet me rrezik rezultojnë të
suksesshmefitojnë vetëm aksionarët, ndërsanësefirma dështon kreditorët bartin një pjesëjo
të vogël të humbjes, ndërsaakasionarët rrezikojnë deri në vlerën e aksionit. Për të shmangur
këtë, kreditorët aplikojnë gjithnjë e më shumë kontrata kufizuese, nga ana tjetër kreditorët
mund të rrisin kërkesat e tyre dhe e propagandojnë firmën si të dobët, për të cilën firma
[aksionarët e saj] nuk ka interes, sepsenuk pranohet në tregun e kapitaleve, bie imazhi bie
vlera e aksionevetë saj.
Përfundimisht mund të thuhet se maksimizimi i fitimeve dhe/ose maksimizimi i
pasurisë së aksionarëve është në sfidë me trajtimin sa më të mirë të drejtuesve. Teoria që
studjon problemin e agjensisëquhet teori e agjensisë (agency theory ).
Me qëllim që vartësit të inkurajohen për t’u përkushtuar, teoria sugjeron që
drejtuesit themelor duhet të marrin më shumë përgjegjësi dhe elementë kostoje të projektit,
në këtë mënyrë eficiencae vartësvenuk përjetohetprej tyre me aq frikë e ankth.
Kostoja e Agjensisë
Tërësia e shpenzimeve që aksionarët e një firme kryejnë për amvisimin e funksionimin
e shoqërisë aksionareqë kanë themeluar apo kanë kontribuar me kapital.
Kostot e agjensisëburojnë dhe vërehen në ato subjekte biznesi ku pronësia dhe drejtimi
janë të ndara –p.sh., në shoqëritë aksionare [p.sh., korporatat]. Bazohet në racionalen se
drejtuesit e një firme veprojnë e janë agjentë të aksionarëve të cilët u kanë besuar kapitalin
e tyre. Kostoja e agjensisëkërkon bazohetnë sigurinë se:
(a) drejtuesit kanë nxitësit e duhur për të vepruar në të mirë të firmës[aksionarëve] dhe
(b) vendimet e drejtuesvejanë të monitoruara.
Zërat kryesor të kostossëagjensisëjanë:
1- Kostoja e kërkimit, zgjedhjes, kontratës dhe emërimit të drejtuesve [shpenzimet e
mbajtjes të ekipit amvisues dhe drejtuesve të tij –p.sh., rroga, paga, shpërblime nxitëse,
bonuse,etj.];
2- Kostoja e kontrollit të vendimeve financiare dhe e monitorimit të veprimeve
amvisuese,
3- Kostoja e strukturimit të firmës në alternativat specifike për vendime amvisuese
vetëmtë dobishme,
4- Shpenzime të rishikimit të kostos dhe të përfitimeve të aksionarëve;
24
23. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
5- Kostot e oportunitetit;
6-Kostot e konflikteve që aksionerët e firmës mund të kenë me drejtuesit për vendime
konfliktuale ndërmjet dy grupimeve;
7-Kostot për sigurimin nga mosbesnikëria e agjentëve [amvisuesve].
8-Të tjera të natyrëssë ngjashme.
Kostot e agjensive për firma të ndryshme në larminë e tyre, shihen të lidhura me
synimet themeloretë firmës.
Baza Kapitale e Korporatave
Korporatat gjithnjë duhet të kenë bazen kapitale të miratuar nga autoriteti ligjor përkatës.Në
çdo vit pasardhësato janë të detyruara të përmbushin nivelin e detyruar të kapitalit të themelimit, për
ndryshe nese zotërimet neto [zotërime minus detyrime të treta] janë me pak se niveli i detyruar i
kapitalit të themelimit ato mbyllen.
Bizneset e organizuara si korporatë ose shoqëri aksionare janë subjekte rregulloresh e
proçedurash burokratike e shtetërore në të gjitha nivelet [qendër e degë]. Kur plotësojnë disa kushte
të gjëndjes financiare mund të kuotojnë në bursë. Korporatat kontrollohen nga një Llogaritar i
Vërtetuar Publik [Certified Public Accountant]7 dhe kanë përfaqësuesligjor [avokat].
Për themelimin e një korporateemetohen:
1) Instrumentat Kapitale që grupohen në aksione të zakonshme dhe aksione të
preferueshme.
-Aksionet e zakonshme ose të rëndomta (common shares, ordinary shares )
quhen edhe aksione me rrezik të plotë , dhe zotëruesit ose blerësit e tyre quhen
aksionarë të zakonshëm [të zakonshëm] ose mbajtës të aksioneve të zakonshme
(common shareholders=common stockholders ). Kjo d.t.th., se kundrejt shlyerjeve të
të gjitha detyrimeve, fitimin e mbetur [ose/dhe humbjen] e ndajnë bashkarisht
kundrejt hises të kontribuar [dividentit] në kapitalin gjithsej të zakonshëm
-dividendit. Këta janë aksionarë me të drejtë vote, vendimmarrjeje dhe zgjedhin
Tryezën e Aksionarëve dhe Presidentin që zakonisht është aksionari më me peshë
në kapitalin e themelimit.Tryeza e aksionarëvetë zakonshëmpërzgjedh dhe emëron
drejtuesit e amvisuesit e Korporatës.
Në radhën e shlyerjes së detyrimeve, aksionarët e zakonshëm janë të
fundit apo për fitimin e mbetur (residual profit ). Kjo d.t.th., se Korporata ose
Shoqëria Aksionare shlyen në fund aksionarët e zakonshëm.
-Aksione të preferueshme/të privilegjuara (preferred shares ) quhen edhe
aksione me rrezik të kufizuar, dhe zotëruesit ose blerësit e tyre quhen aksionarë të
preferueshëm [te privilegjuar] ose mbajtës të aksioneve të preferueshme (preferred
shareholders ), që d.t.th., se përfitojnë një fraksion të caktuar [ në përqindje] nga
fitimi, pavarësisht sa del në fakt fitime ose edhe nësedel me fitim apo humbje. Kur
shoqëria del me humbje, i njihet fitimi për t’u shpërndarë si dividend ndaj
aksionarëve të preferuar por që në fakt disbursohet në një periudhë të ardhshme.
Aksionarët e privilegjuar ose parësorë nuk kanë të drejtë vote dhe zakonisht nuk
janë anëtar të Tryezëssë Aksionarëve.
7
Në Shqipëri quhen Ekspert Kontabël i Autorizuar [EKA]
25
24. Ilir HOTI ▐ Bazat e Amvisimit/Drejtimit Financiar ▐ Kap i t u l l i 1 - Hyr j e në
Amv is im i n / D re j t i m i n F i n anc i a r
Në radhën e shlyerjes së detyrimeve, aksionarët e preferueshëm kanë
përparësi nga aksionarët e zakonshëm. Kjo d.t.th., se Korporata ose Shoqëria
Aksionare shlyen më parë aksionarët e preferueshëm dhe më pas aksionarët e
zakonshëm.
2) Instrumenta Borxhi AfatGjatë [bonde=obligacione ]
-Bondet e korporatës janë instrumenta huamarrje afatgjatë [mbi 10 vjet] të
korporatëse cila i emeton [shet] në publik në prerje fikse [p.sh., 5 euro, 10 euro, 20
euro, etj,] dhe me interes që shkruhet në një biletë që i bashkangjitet bondit e që
quhet kupon. Zakonisht prerja është1000 Euro ose1000 USD.
Korporata huamerr për nevoja në të holla [likuiditete] që nuk mbulohen me
gjëndjen kapitale, por në çdo rast masa e huamarrjes caktohet me ligj deri në një
fraksion të kapitalit disponibël të korporatës.Masa ligjore mund të përcaktohetedhe
nga një autoritet qeveritar përkatës.
Huadhënësit janë blerës apo investitor [mbajtës] të bondeve (bondholder )
dhe përfitojnë interesin [kuponat] çdo 3 muaj oseçdo 6 muaj. Huadhënësit nuk janë
pronar, për rrjedhojë nuk gëzojnë statusin e aksionarit, por janë thjesht huadhënës.
Huadhënësit nuk kanë të drejtë vote dhe forcë vendimmarrje .
Në radhën e shlyerjes së detyrimeve, kanë përparësi nga aksionarët e
preferueshëmdhe aksionarët e zakonshëm. Kjo d.t.th., se Korporata ose shoqëria
aksionareshlyen më parëkreditorët dhe pastaj aksionarët.
_________________
1.3.2−Qëllimi i Organizatës/Korporatës dhe Amvisimi Financiar
Maksimizimi i fitimit (profit maximization) është parim themelor i angazhimit në biznes të çdo
subjekti, individi, apo firme.
Në ekonomikë, kemi studjuar se kushti i parë për një firmë është që, nëse fitimi margjinal [fitimi
për produkt të gatshëm të rritur një njësi], është pozitiv, atëherë firma mund të vijojë të prodhojë më
shumë, ndërsa kur fitimi margjinal del negativ firma duhet të ulë prodhimin.
Pika e maksimizimit të fitimit është kur fitimi margjinal barazohet me zero. Pra kostoja
margjinale (marginal cost -MC) baraz me të ardhurat margjinale (marginal revenues -MR), [MC=MR]. Ky
pohim vlen për kushtet e tregut e të konkurrencës së përkryer dhe shërben si orientues për mjedise të
tjera të tregut.
Në amvisimin financiar, maksimizimi i fitimit d.t.th., që firma të rezultojë me të ardhura neto
(net income) maksimale [të ardhura minus shpenzime]. Mirëpo kjo bëhet në interesin e palës themelore
të firmës –aksionarëve.
Qëllimi i aksionarëve është të kenë sa më shumë njësi fitimi për çdo aksion që mbajnë. Kjo
d.t.th., se aksionarët kërkojnë maksimizimin e fitimeve për aksion të zotëruar (earnings per share
-EPS).
Rritja e fitimeve për aksion i bën aksionet e zakonshme të firmës në fjalë më të kërkueshëm në treg, që
d.t.th., se çmimi i aksioneve rritet.
Kësisoj, maksimizimi i fitimit për aksion shpie në maksimizimin e çmimit për aksion.
26