1. Лекц № 6. АЖЛЫН ЦАГИЙН
ОЙЛГОЛТ, ЗОХИЦУУЛАЛТЫН
ХЭЛБЭР

2. Ажилтнууд ажил олгогч этгээдийн мэдэлд байж хөдөлмөрийн
дотоод журамд захирагдан хөдөлмөрийн гэрээгээр хүлээсэн үүргээ
биелүүлэх ѐстой хуулиар тогтоосон хугацааг ажлын цаг гэж үзнэ.
Ажлын цагийн дээд хэмжээг хөдөлмөрийн хууль тогтоомжоор
зохицуулдаг байхад, ажлын цаг ашиглах журмыг албан газар,
байгууллагын тухайд бол хамтын гэрээ, хөдөлмөрийн дотоод журам,
ажлын ээлжийн хуваарь батлах тухай захиргааны тушаалаар, хувь
хүмүүсийн тухайд бол хөдөлмөрийн гэрээгээр /нярай хүүхэдтэй
эхчүүд, эрүүл мэндийн улмаас хөдөлмөрийн чадвар буурсан ажилтан,
ажлын бүтэн бус цагаар ажиллагсад/ зохицуулдаг байна.
Ажлын цаг нь дараах төрөлтэй байна.
.
1. Хэвийн ажлын цаг
.
2. Богиносгосон ажлын цаг
.
3. Бүтэн бус ажлын цаг
.
4. Уртасгасан ажлын цаг
.
Хэвийн ажлын цаг. Ажлын цагийн дээд хязгаарыг хуулиар
“Ердийн ажлын өдрийн үргэлжлэл 8 хүртэл цаг, долоо хоногийн ажлын
цаг нь 40 хүртэл байна” гэж тогтоосон байдаг. Хэвийн ажлын цаг нь
ажилтнууд 7 хоногт 40 хүртэл цаг ажиллаж байгаа хугацааг хэлдэг.

3. Богиносгосон ажлын цаг нь хэвийн ажлын цагийн
үргэлжлэлийг
хорогдуулсан
шинжтэй
ажлын
цаг
юм.
Богиносгосон ажлын цагийг хуулиар эсвэл хамтын гэрээгээр
тогтоодог. Тухайлбал 7 хоногийн ажлын цаг нь 14-15 насны
ажилтанд 30 цаг хүртэл, 16-17 насны болон хөгжлийн
бэрхшээлтэй
ажилтанд
36
цаг
хүртэл
байна.
-Хөдөлмөрийн хэвийн бус нөхцөлд ажиллагсад /Ажлын
байрны хэвийн бус нөхцлийг эрх бүхий байгууллага тогтоосон
бол ажил олгогч нь түүнийг үндэслэн ажлын цагийг богиносгох
үүрэгтэй/
.
-Хөдөлмөрийн чадвар буурсан ажилтнууд /Ажлын цагийг
богиносгох хэмжээг эмнэлэг, хөдөлмөрийн магадлах комиссын
шийдвэрээр тогтооно/
.
-Ажиллахын хамт суралцагсад /Ажиллахын хамт орой
эчнээгээр суралцагсдын ажлын цагийг богиносгох асуудлыг
тухайн байгууллагын дотоод журам, хөдөлмөрийн гэрээгээр
зохицуулна/.
.

4. Бүтэн бус ажлын цаг гэдэг нь хэвийн болон
богиносгосон ажлын цагийг тэдэнтэй байгуулах
хөдөлмөрийн гэрээгээр хорогдуулан тогтоосон ажлын цаг
юм. Бүтэн бус ажлын цагийг тогтоох нь ажилтны хүсэл
зоригтой холбоотой байна.
Уртасгасан ажлын цаг гэж хэвийн болон
богиносгосон ажлын цагийн үргэлжлэлийг нэмэгдүүлэн
тогтоосон ажлын цагийг хэлнэ. Практикт уртасгасан ажлын
цагийг илүү цаг гэж нэрлэдэг.

5. Ажлын цагийн дэглэм:
.
Ажилтнуудын ажлын цагийг цаг тооллын тодорхой цаг үеүүдэд
хувиарлан зохицуулсныг ажлын цагийн дэглэм гэнэ. Энэ нь ажлын
цагийн хэмжээ, ажлын ээлжийн зохицуулалт, ээлжийн үргэлжлэл, ажил
эхлэх, дуусгавар болох хугацаа, үдийн завсарлагын цаг гэх мэт
элментүүдтэй
байна.
Ажлын
цагийн
дараах
дэглэмүүд
үйлчилдэг.
Үүнд:
Ээлжийн
хуваарь
гаргах
.
Хэсэглэн
хуваах
.
Нэгтгэн
бодох
.
Уян
хатан
ба
гулсаа
арга
.
Вахтын
арга
.
1.Тасралтгүй ажиллагаатай болон бусад онцлог бүхий үйлдвэрийн
газруудад ажилтнуудыг ээлжээр ажиллуулах бөгөөд ээлж бүрийн
үргэлжлэх хугацаа, ажлын цаг, ээлж хоорондын хугацаа зэргийг
зохицуулж өгнө.
.
2. Ажлын онцлог, ажил олгогчдын сонирхолыг ажлын цагийг хэсэглэн
хуваах зохицуулалт бий. Энэ нь ажлын ачаалал боломжтой үед
ажилтнуудыг үр ашигтай ажиллах нөхцлийг бүрдүүлдэг. Жишээ нь:
Үйлчлэгчдийн ажлыг ажлын бус цагт гүйцэтгүүлэхээр 7-10, 17-22 цагт
ажиллахаар хэсэглэн хуваах зохицуулалт бий.
.

6. 3. Ажлын цагийг нэгтгэн бодох нь ажил үйлдвэрлэлийн онцлогоос
шалтгаалан өдрийн болон 7 хоногийн ажлын цагийг баримтлах
боломжгүй тохиолдолд тодорхой хугацаанд буюу оргил ачааллын үед
/ургац хураах, хадлан хийх, ашигт малтмал ашиглах, хайгуул хийх,
барилгын угсралт, богино хугацаанд их хэмжээний захиалга
биелүүлэх, цаг үеийн улирлын чанартай ажил эрхлэх/ ажлын цагийг
уртасгах, энэ хэмжээгээр тооцоод зарим үед богиносгоно. Ажлын
цагийг уртасгах нь хоногт 12 цагаас үл хэтрэх журам баримтална.
Ажлын цагийг нэгтгэн бодож тооцох асуудлыг хөдөлмөрийн дотоод
журам,
хамтын
гэрээнд
тусгана.
.
Ажил үйлдвэрлэлийн тухайн оргил ачааллын үеэс хэвийн
үргэлжлэх хугацааг тооцоот хугацаа гэнэ. Тооцоот хугацааны ажлын
цагийн фондоос хэтрүүлэн ажилласан цагийг оргил ачааллын бус үед
дараах байдлаар зохицуулна.
.
-Ачаалал багатай үед ажлын өдрийн үргэлжлэлийг богиносгох
-Долоо
хоногийн
ажлын
өдрийн
тоог
цөөрүүлэх
-Ээлжийн
амралт
дээр
нь
нэмэлт
амралт
олгох
-Сул зогсолт гарвал өмнөх хугацаанд хэтрүүлэн ажилласан цагт
нь тооцож нөхөн амрааж болно.
.

7. 4. Ажил эхлэх, дуусах цаг хугацааг байгууллагын н салбар, хэсэг, эсвэл
тодорхой ажилтнууд өөрсдөө мэдэж зохицуулахыг ажлын цагийн уян
хатан буюу гулсаа /скользящий/ график гэнэ. Ажлын цагийн уян хатан
буюу гулсаа хуваарь мөрдөх үед ажилтнууд нь тодорхой зүйл бүтээж
үр дүнд хүрсэн байх нормчилсон даалгавар гүйцэтгэдэг тул уг үүргийн
биелэлтийг харгалзан хөдөлмөрийн хөлс бусад хөнгөлөлт тогтооно.
5. Ажлын цагийн Вахтын систем нь алслагдсан нөхцөлд /алслагдсан
хол ба өдөртөө ирэх, буцах боломжгүй нөхцөлд/ ажиллагсдад
хамаарах бөгөөд ажилтнууд ээлжээр ажиллахдаа цаг тооллын
тодорхой хугацаанд өдөр шөнийг үл харгалзан уртасгасан цагаар
ээлжлэн ажиллах, энэ үед ажлын бусад ээлжүүд амарч байх
зохицуулалт юм. Жишээ нь 4 ээлжтэй үед эхний 1,2-р ээлж 12 цагаар
15 хоног ажиллаж байхад 3, 4-р ээлж амарч байх болно. Энэ системын
үед ээлжлэн ажиллах хоногоос хамаарч бусад ээлжийн амрах хугацаа
зохицуулагдана.
.

8. Илүү цагаар ажиллуулах журам:
.
Хөдөлмөрийн дотоод журмаар тогтоосон өдрийн ажлын цагийг ажил
олгогчийн санаачлагаар хэтрүүлэн ажиллуулахыг илүү цагаар
ажиллуулсан гэж үзнэ. Ажилтныг дараах тохиолдолд илүү цагаар
ажиллуулна.
Үүнд:
.
Хамтын
болон
хөдөлмөрийн
гэрээнд
тусгагдсан
байх
- Хуульд заасан үндэслэл бий болсон нөхцөлд...
74.2. Хамтын болон хөдөлмөрийн гэрээнд тохиролцоогүй бол дор
дурдсанаас бусад тохиолдолд ажилтныг ажил олгогчийн санаачилгаар
илүү цагаар ажиллуулахыг хориглоно:
74.2.1. улс орныг батлан хамгаалах, хүний амь бие, эрүүл
мэндийг хамгаалахад зайлшгүй шаардлагатай ажил гүйцэтгүүлэх;
74.2.2. байгалийн болон нийтийг хамарсан гамшиг,
үйлдвэрлэлийн ослоос сэргийлэх, тэдгээрийн хор уршгийг нэн даруй
арилгах;
74.2.3. нийтийн усан хангамж, цахилгаан, дулааны эрчим
хүч, тээвэр, холбооны хэвийн ажиллагааг алдагдуулсан гэмтлийг арилгах;
74.2.4. урьдчилан мэдэх боломжгүй бөгөөд яаралтай
хийхгүй бол аж ахуйн нэгж, байгууллагын буюу түүний салбар, нэгжийн
хэвийн үйл ажиллагаанд учирч болзошгүй саадыг арилгах хойшлуулшгүй
ажил гүйцэтгүүлэх.

9. Ажилтныг илүү цагаар ажиллуулсан тохиолдолд
түүнийг нөхөн амруулаагүй бол түүнд 1,5 дахин түүнээс
дээш хэмжээгээр нэмэгдүүлсэн цалин олгоно. Ажилтныг
2 ээлжинд дараалан ажиллуулахыг хориглодог. Насанд
хүрээгүй ажилтан, жирэмсэн эмэгтэй, 1-8 хүртэл насны
хүүхэдтэй эхчүүд, 16 хүртэл насны хүүхэдтэй ганц бие
эцэг, эхийг илүү цагаар ажиллуулж болохгүй.