Ομαδοσυνεργατική προσέγγιση του ομώνυμου δημοτικού τραγουδιού, στα πλαίσια των Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, της Γ2 τάξης του Γυμνασίου Ασσήρου

1. Του γιοφυριού της Άρτας Ομαδοσυνεργατική προσέγγιση του δημοτικού τραγουδιού μέσα από αντίστοιχα φύλλα εργασίας Γ 2 Γυμνασίου Ασσήρου

2. Στα πλαίσια του μαθήματος Kείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, στην ενότητα δημοτικά τραγούδια, επεξεργαστήκαμε το τραγούδι Του γιοφυριού της Άρτας, που κατέγραψε ο Ν. Γ. Πολίτης. Δουλεύοντας με τις νέες τεχνολογίες και τις αρχές των νέων προγραμμάτων σπουδών του “Νέου Σχολείου”, ζητήθηκε από τις ομάδες που έχουν δημιουργηθεί στην τάξη, να δουλέψουν πάνω σε τέσσερα φύλλα εργασίας. Ταυτόχρονα, μια πέμπτη ομάδα ανέλαβε να συνθέσει όλες τις πληροφορίες σε μια παρουσίαση. Αυτή τη παρουσίαση βλέπετε παρακάτω.

4. Το δημοτικό τραγούδι Το δημοτικό τραγούδι κατέχει πολύ σημαντική θέση στην Ιστορία της Λογοτεχνίας μας. Προέρχεται από ένα λαό λιτό στην έκφραση των συναισθημάτων του, με βαθύ το αίσθημα της κοινωνικότητας και της φιλοξενίας, πλούσια φαντασία και έντονο τον πόθο για κάθε είδους ελευθερία. Διακρίνεται για την τολμηρή σύλληψη του θέματος, την παραστατικότητα, την πλαστικότητα των εικόνων και τη λιτότητα του λόγου. Διασώθηκε από την προφορική παράδοση, συνδέθηκε με τη μουσική και το χορό και αποτέλεσε το μέσο, μέσα από το οποίο εκφράστηκε ο λαός. Τα δημοτικά τραγούδια δεν είναι δημιουργήματα ενός ατόμου, αλλά πλάθονται από τον ίδιο το λαό. Αυτοσχέδιοι στιχουργοί συνέθεταν τραγούδια, τα οποία στη συνέχεια διαδίδονταν προφορικά. Για το λογο αυτό δε διασώζονται σε μία μόνο μορφή, αλλά, ανάλογα με τον τόπο, σε πολλές παραλλαγές, διαφορετικές δηλαδή μορφές του ίδιου τραγουδιού. Είναι γραμμένα σε δεκαπεντασύλλαβους στίχους. Ομοιοκαταληξία δεν υπάρχει, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις. Η γλώσσα του δημοτικού τραγουδιού διακρίνεται για τη δύναμη, την παραστατικότητα και τη ζωντάνια της. Σημαντικό ρόλο παίζουν οι αντιθέσεις, οι άστοχες ερωτήσεις, τα άπορα και οι παρομοιώσεις.

5. Τα δημοτικά τραγούδια παραουσιάζουν μεγάλο θεματικό πλούτο. Για αυτό τα χωρίζουμε σε τρείς μεγάλες κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσουμε τα τραγούδια που αναφέρονται στις διάφορες εκδηλώσεις της ζωής (της αγάπης, νυφιάτικα, παιδικά, νανουρίσματα κ.α). Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν τα ιστορικά τραγούδια, δηλαδή αυτά που δημιουργήθηκαν εξαιτίας ενός ιστορικού γεγονότος ή αναφέρονται σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, όπως είναι τα ακριτικά ή τα κλέφτικα. Στην τρίτη κατηγορία τοποθετούμε τις παραλογές , ένα ιδιαίτερο είδος δημοτικού τραγουδιού, το οποίο διακρίνεται για τον αφηγηματικό του χαρακτήρα, τον επικό τόνο και τη δραματική έκβαση. Κοινά χαρακτηριστικά όλων των δημοτικών τραγουδιών είναι η λιτότητα των εκφραστικών μέσων και τρόπων, η οικονομία και η πύκνωση του ποιητικού λόγου.

6. Οι παραλογές Οι παραλογές είναι πολύστιχα διηγηματικά τραγούδια, που εξιστορούν μια δραματική περιπέτεια της ανθρώπινης ζωής. Η υπόθεσή τους αντλείται από αρχαίες μυθολογικές παραδόσεις και εμφανίζει έκδηλο παραμυθικό στοιχείο. Τα λεγόμενα Παραλογές είναι άσματα, που, όπως λέγει ο Φωριέλ, (1772-1844), "υπόθεσιν έχουν ιδεώδη ή πεπλασμένην και η φαντασία του λαού εκδηλώνεται μετά περισσής ποικιλίας, ελευθερίας και δυνάμεως". Ο όρος παραλογή φαίνεται μάλλον να'γινε από το "λόγος" με το νόημα έπος, κάτι ανάλογο με το παραμύθι παροιμία, παρατράγουδο, δηλαδή μικρότερος λόγος, που ακολουθεί κάποια άλλη μεγαλύτερη προσφορά ή τελετή. Τα τραγούδια αυτά δεν τ' απάγγελναν, παρά καταχρηστικά. Τα τραγουδούσαν και τα χόρευαν, όπως τα τραγουδούν και τα χορεύουν ακόμα σε μέρη όπου ο λαός πνευματικά τρέφεται ακόμη από την παράδοση.

7. Γι' αυτό και δεν έχουν άδικο εκείνοι που βλέπουν τις παραλογές σαν τις μπαλάντες των ευρωπαϊκών χωρών, αφού τραγουδιούνται ακόμη και με γυρίσματα και τσακίσματα όπως όλα τα χορευτικά τραγούδια. Από τα θέματά τους, που πολλά θυμίζουν πολύ αρχαία, ακόμη και πρωτόγονα έθιμα, όπως το "Γιοφύρι της Άρτας", οι Παραλογές πρέπει να' ναι από τ' αρχαιότερα τραγούδια του Ελληνικού λαού, να ξεκινάνε από τα βάθη της ζωής του, παραλλάζοντας μόνον εξωτερικά, δηλαδή γλωσσικά με το πέρασμα του καιρού. Για παράδειγμα στο ποίημα "Του γεφυριού της Άρτας" τέτοιο παραμυθικό στοιχείο αποτελεί το πουλί που μιλάει. Αυτό το πουλί δίνει τη λύση στο πρόβλημα που υπάρχει (όλη μέρα οι εργάτες έχτιζαν το γεφύρι και αυτό το βράδυ γκρεμιζόταν) λέγοντας ότι το γεφύρι θα στεριώσει, μόνο αν στοιχειωθεί η γυναίκα του πρωτομάστορα σε αυτό. Ο ρόλος του πουλιού μέσα στο κείμενο είναι διπλός. Αρχικά είναι αυτό που δίνει λύση στο πρόβλημα και στη συνέχεια είναι αυτό που θα συμβάλει στη γρήγορη εξέλιξη της υπόθεσης.

9. Βιβλίο Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας

10. http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%BF_%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CF%86%CF%8D%CF%81%CE%B9_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%86%CF%81%CF%84%CE%B1%CF%82

11. 2ο φύλλο εργασίας: Το γεφύρι της Άρτας – Ιστορία και θρύλοι Χαλκίδου Ευαγγελία, Ηλιανή Πόνη Πολυζώνη Αικατερίνη, Ράβναλη Δωροθέα, Χατζηλασκαράκης Γεώργιος, Ψηλός Ευάγγελος, Μπαταράκας Γεώργιος

12. ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ : Το γεφύρι της Άρτας είναι μία λιθόκτιστη γέφυρα που βρίσκεται στην Άρτα και συγκεκριμένα στον ποταμό Άραχθο. Χτίστηκε το 17ο αιώνα και ήταν ένα δύσκολο έργο, καθώς, όπως αναφέρει η παράδοση έπρεπε να “χτιστεί” στα θεμέλιά του η γυναίκα του πρωτομάστορα, για να τελειώσει με επιτυχία το χτίσιμό του. Το μήκος του φτάνει τα 145μ. και το πλάτος του τα 3,75μ. Φαίνεται ότι η μεγαλύτερη καμάρα του γεφυριού γκρεμίστηκε και ξαναχτίστηκε κατά την Τουρκοκρατία, και είναι ακριβώς αυτή η ανακατασκευή της ψηλής καμάρας που έγινε αιτία για το θρύλο της γυναίκας που την <<χτίσανε >> ουσιαστικά εκεί και έγινε αντίστοιχο δημοτικό τραγούδι. ΙΣΤΟΡΙΑ : Το πέτρινο γεφύρι της Άρτας είναι το πιο γνωστό στην Ελλάδα, και το οφείλει στο θρύλο για τη “θυσία της γυναίκας του πρωτομάστορα”. Σε εκείνα τα μέρη είχε αναπτυχθεί ένας σπουδαίος πολιτισμός από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια και άρα οι Αμβρακιώτες έπρεπε να κατασκευάσουν σε εκείνο το σημείο ένα πέρασμα (γεφύρι), έργο που βελτιώθηκε στα Ελληνιστικά χρόνια. Το γεφύρι της Άρτας απέκτησε τη σημερινή του μορφή το 1602-1606 μ.Χ. Τα έξοδα της κατασκευής τα ανέλαβε ένας Αρτινός παντοπώλης ο Ιωάννης Θακογιάννης ή Γυφτοφάγος. Το γεφύρι της Άρτας

13. ΘΡΥΛΟΣ : Η γέφυρα είναι κτίσμα προχριστιανικών αιώνων. Όμως μερικές παραδόσεις ισχυρίζονται ότι χτίστηκε όταν η Άρτα έγινε πρωτεύουσα στο Δεσποτάτο της Ηπείρου, περίπου το 1602 ή όπως υποστηρίζουν άλλες πηγές το 1606. Σύμφωνα με το δημοτικό τραγούδι 60 μαθητάδες και 45 μάστοροι είχαν αναλάβει το χτίσιμό του. Όμως ήταν ένα έργο ακατόρθωτο, καθώς τα θεμέλια του γεφυριού το πρωί ήταν κατεστραμένα. Τη λύση την έδωσε ένα πουλί, που μιλούσε με ανθρώπινη φωνή και είπε ότι για να μπορέσει να τελειώσει το χτίσιμό του. θα πρέπει να θυσιαστεί η γυναίκα του πρωτομάστορα -πράγμα που έγινε- με τα μοιρολόγια και τις κατάρες της γυναίκας, που τελικά τροποποιήθηκαν σε ευχές. Η ιστορική έρευνα απέδειξε ότι ο θρύλος για το γεφύρι της Άρτας κρύβει μια αλήθεια για την ενδιαφερόμενη περιοχή. Κάποτε χρειάστηκε να περάσει από την περιοχή μεγάλη δύναμη από τον τουρκικό στρατό και ζητήθηκε η βοήθεια των κατοίκων για τη δημιουργία μιας γέφυρας. Τότε έτρεξαν πολλοί κάτοικοι για να βοηθήσουν στο χτίσιμο, ελπίζοντας ότι με αυτόν τον τρόπο θα κέρδιζαν κάποια εύνοια. Όταν μαθεύτηκε ο ακοπός για τον οποίο θα χτιζόταν το γεφύρι, πήγαιναν τη νύχτα και γκρέμιζαν ό,τι την προηγούμενη είχαν φτιάξει οι ίδιοι.

14. Όταν οι Τούρκοι ζήτησαν να μάθουν γιατί αργεί τόσο πολύ το έργο, οι κάτοικοι απάντησαν ότι το γεφύρι ήταν στοιχειωμένο. Τότε ο αρχιστράτηγος των Τούρκων (πουλάκι) διέταξε να θανατωθούν ο πρωτομάστορας και η γυναίκα του. Τότε όλοι οι Έλληνες που συμμετείχαν στο κόλπο, φοβισμένοι και για τη δική τους τύχη, έσπευσαν να χτίσουν το γεφύρι, συνοδεύοντας το χτίσιμο με κατάρες για τους Τούρκους. Μετά όμως την εθνεγερσία του 1821 και αναμένοντας την απελευθέρωσή τους από τον ελληνικό στρατό, οι προηγούμενες κατάρες έγιναν ευχές. ΣΧΕΤΙΚΟΙ ΘΡΥΛΟΙ ΚΑΙ ΔΟΞΑΣΙΕΣ : Τα γεφύρια είναι πολύ σημαντικό κομμάτι των Ελληνικών περιοχών και συνοδεύονται από λαϊκούς μύθους και δοξασίες. Αυτό γίνεται επειδή κατά το 17 με 18ο αιώνα δεν είχε εξελιχθεί τόσο η τεχνολογία. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα ό,τι έφτιαχναν οι άνθρωποι να καταστρέφεται γρήγορα.

20. 3η Ενοτ. : Τ'άκουσ' ο πρωτομάστορας... της Άρτας το γιοφύρι Πλαγιότιτλος : Η αντίδραση του πρωτομάστορα και η διαφορετική εκτέλεση της εντολής από το πουλί.

21. 4η Ενοτ. : Να τηνε κι εξανάφανεν... ρίχνει μέγα λίθο. Πλαγιότιτλος : Η εφαρμογή του σχεδίου και η παγίδευση της γυναίκας από τους μαστόρους. 5η Ενοτ .: Αλίμονο στη μοίρα μας ...να πέφτουν οι διαβάτες Πλαγιότιτλος : Η θυσια της γυναίκας του πρωτομάστορα και η κατάρα της προς το γεφύρι. 6η Ενοτ .: Κόρη το λόγο άλλαξε ... μη λάχει και περάσει. Πλαγιότιτλος : Η επίκληση στην αδερφική αγάπη και η ευχή της γυναίκας να ριζώσει το γεφύρι.

23. Μεταφέρει την εντολή στη γυναίκα του πρωτομάστορα

24. Θέτει στον πρωτομάστορα ένα δίλλημα: να επιλέξει την υλοποίηση του καθήκοντος, θυσιάζοντας τη γυναίκα του ή να επιλέξει την αγάπη του, παραβιάζοντας το χρέος του.

25. Αναλαμβάνει πρωτοβουλία και αλλάζει την εντολή επιταχύνοντας την εξέλιξη της θυσίας.

26. Αφηγηματικές τεχνικές της αφήγησης, του διαλόγου και της περιγραφής στο τραγούδι. Διάλογος : στίχοι 24-29 και 41- 44 Αφήγηση : στίχοι 1-4 , 7-9,14-18,21-23 Περιγραφή : στίχοι 8-9,39-40 και 44-45 Εκφραστικά σχήματα ή σχήματα λόγου στο τραγούδι. Προσωποποιήσεις : στιχ8-9 &quot;Δεν εκελάηδη σαν πουλί...ανθρώπινη λαλίτσα.&quot; Παρομοιώσεις : στιχ 8 &quot;Σαν πουλί&quot;, &quot;σα χελιδόνι&quot; στιχ 39 ως τρέμει το καρυόφυλλο στιχ 40 ως πέφτουν τα δεντρόφυλλα. Μεταφορές : στιχ 10 γιοφύρι δε στεργιώνει στιχ 14 του θανάτου πέφτει στιχ 22 ραγίζεται η καρδιά του. Επαναλήψεις : Στιχ. 3-6, 16-17, 19-20. Υπερβολές : Στιχ. 1,3,14,32 Ασύνδετα Σχήματα : Στιχ. 3,5,6,11,16,31

27. 4ο φύλλο εργασίας: Οι παραλλαγές του τραγουδιού- ομοιότητες & διαφορές Φανή Τσερτσενέ Αλμπερτίνα Πρέτσι ΄Ολγα Μπίζμπα Σάκης Τσερτσενές Μάρθα Τζιάντζη

30. Παραλλαγή απο τον Πόντο (Της τρίχας το γεφύρ) Ακεί πέραν ‘ς σό Δρακολίμν’, ‘ς ση Τρίχας τό γεφύρι (ν) χίλιοι μαστόρ’ εδούλευαν και μύριοι μαθητάδες. Όλεν τή μέραν έχτιζαν, τη νύχτα εχαλάουτον. Οι μάστοροι εχαίρουσαν, θενά πλεθύν’ η ρόγα, οι μαθητάδες έκλαιαν, τσι κοβαλεί κιθάρα κι ατός ο πρωτομάστορας νουνίζ’ νύχταν κ’ ημέραν. -Ντο δίς με, πρωτομάστορα, και στένω το γεφύρι σ’; -Αν δίγω σε τον κύρη μου, άλλον κύρην πα ‘κ’ έχω! - Ντο δίς με, πρωτομάστορα, και στένω το γεφύρι σ’ ; - Αν δίγω σε τήν μάννα μου, άλλο μάνναν πα ‘κ’ έχω! - Ντο δίς με, πρωτομάστορα, και στέκει το γεφύρι σ’; -Αν δίγω σε τ’ αδέλφα μου, άλλ’ αδέλφα πα ‘κ’ έχω! - Ντο δίς με, πρωτομάστορα, σταλίζω τό γεφύρι σ’; -Αν δίγω σε και τα πουλλά μ’, άλλο πουλλά πα ‘κ’ έχω! - Ντο δίς με, πρωτομάστορα, στερένω τό γεφύρι σ’; -Αν δίγω σε τήν καλή μου, καλύτερον ευρήκω! Μενύ’ και λέει την καλήν ατ’ αγλήγορα να έρται. -Κομάν τό Γιάννεν ‘κ’ έλουσεν καί ‘ς σό κουνίν ‘κ’ εθέκεν, ‘ κομάν τά χτήνα ‘κ’ έλμεξεν, τά μουσκάρα ‘κ’ εδέκεν. Διπλομενύ’ τήν έρημον μέ τ’ άοικον πουλλόπον, τήν Σάββαν άς πάη ‘ς σό λουτρόν, τήν Κερεκήν ‘ς σό γάμον και τήν Δευτέραν τό πουρνόν αδά άς ευρισκαται. Πήγεν τήν Σάββαν ‘ς σό λουτρόν, τήν Κερεκήν ‘ς σόν γάμον, μυρόλουσεν τόν Γιάννεν ατ’ς καί ‘ς σό κουνίν εθέκεν, τά χτήνα εκαλάλμεξεν και τά μουσκάρα ‘κόλτσεν και τήν Δευτέραν τήν πιρνήν ‘ς σό Δρακολίμν’ ευρέθεν.

32. Πομάκικη παραλλαγή .Τρία αδέλφια γεφυριού τοίχο χτίζανε, Τρία αδέλφια γεφυριού τοίχο χτίζανε. Τη μέρα το χτίζουν, το βράδι γκρεμίζεται το βράδι γκρεμίζεται, θυσία θέλει. Καθίσανε τρία αδέλφια να κουβεντιάσουν, να αποφασίσουν. - Αδέλφια, βρε αδέλφια, τρία αδέλφια, Ελάτε να κάνουμε δικιά μας συμφωνία Όποια θα έρθει αύριο νωρίς Εκείνη θα τη βάλουμε στη μέση στα θεμέλια. Ξεπρόβαλλε του πιο μικρού (αδελφού) του πιο μικρού η όμορφη Γιουρκέ, Η όμορφη Γιουρκέ, η νέα νύφη. Στο αριστερό χέρι κρατάει ζεστό πρωϊνό. Στο δεξί της έχει κρύο νερό. Την είδε ο μικρότερος ο αγαπημένος της με το χέρι της έγνεψε πίσω να γυρίσει. Της έκλεισε το μάτι. Εκείνη πήγε πιο γρήγορα. - Αδέλφια, αδέλφια, τρία αδέλφια, Καλή ευκολία, τρία αδέλφια. - Ο Θεός μαζί σου, όμορφη Γιουρκέ - Γιατί μου κλαις πρώτη μου αγάπη; -Πώς να μην κλαίω, όμορφη Γιουρκέ; Το δαχτυλίδι μου έπεσε στη μέση του γεφυριού. - Μη μου κλαις πρώτη μου αγάπη θα μαζέψω το μανίκι και θα σηκώσω το πανωφόρι θα μπω στη μέση στα θεμέλια.Θα σου βγάλω το άξιο το δαχτυλίδι το ασημένιο δαχτυλίδι με τη μαρμαρένια πέτρα. - Ρίξτε της αδέλφια, ξύλο για ξύλο πέτρα για πέτρα για να χτίσουμε την όμορφη Γιουρκέ στη μέση της γέφυρας - Αφήστε με, τρία αδέλφια έχω παιδί, μου είναι ξεσκέπαστο, μου είναι ξεσκέπαστο και ξεφασκιωμένο. - Μη μου κλαις όμορφη Γιουρκέ. Έχεις μάνα, θα σου το σκεπάσει.Θα το σκεπάσει και θα το φασκιώσει.

33. Μελετώντας τις 3 δημοτικές παραλλαγές να επισημάνετε τις ομοιότητες και τις διαφορές που εντοπίσατε ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ : Μια από τις ομοιότητες που εντοπίσαμε στα τρία δημοτικά τραγούδια είναι οτι αναφέρονται στο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι μάστορες και μαθητάδες στο θεμελίωμα των γεφυριών, καθώς αυτοί το χτίζουν τη μέρα και το βράδυ γκρεμίζεται. Και στις τρείς παραλλαγές η μοίρα επιφυλάσσει άσχημο τέλος για την όμορφη και λυγερή γυναίκα του πρωτομάστορα, η οποία πρέπει να στοιχειωθεί, ώστε να δώσει ζωή στο γεφύρι και να εκπληρωθεί με επιτυχία το έργο. Σε όλες τις περιπτώσεις η δικαιολογία για να την παρασύρουν στο θάνατο είναι το οτι έπεσε ένα δαχτυλίδι στο ποτάμι. Τότε αυτές προσπαθούν να το πάρουν και ασυνείδητα βοηθούν στην εκπλήρωση της προφητείας. Η αυτοθυσία τους αυτή είναι δείγμα αγάπης και εμπιστοσύνης για τους άνδρες τους. Μία ακόμα είναι η αγάπη της γυναίκας προς την οικογένεια της. Τέλος κοινός παράγοντας είναι η κατάρα που δίνουν και στη συνέχεια μετατρέπεται σε ευχή, ώστε να μην υπάρξουν σοβαρές συνέπειες σε συγγενικά τους πρόσωπα. Πάλι κυριαρχεί ως αξία η οικογένεια και οι δεσμοί της, όπως και η θυματοποίηση, μα και η αυτοθυσία της γυναίκας.

34. ΔΙΑΦΟΡΕΣ : Η πρώτη διαφορά που εντοπίζουμε είναι στον αριθμό των μαστόρων και των μαθητάδων. Επίσης πολλές φορές η προφητεία δίνεται με τη μορφή και τη φωνή ενός πουλιού, ενώ άλλες φορές ακούγεται μια φωνή της οποίας δεν μπορούμε να καθορίσουμε την πηγή. Προφανώς είναι η φωνή του στοιχειωμένου γεφυριού. Η δημοτική παραλλαγή της Σκιάθου δεν αναφέρεται σε ποτάμι, αλλά σε γιαλό και σε κάποια καμάρα που θεμελιώνεται εκεί. Επιπλέον στην ποντιακή παραλλαγή στο διάλογο που γίνεται ανάμεσα στο γεφύρι και στον πρωτομάστορα δεν ζητείται από την αρχή η γυναίκα του. Η επιλόγη γίνεται, απορρίπτοντας κάποια άλλα πιθανά πρόσωπα για τη θυσία. Αυτές οι διαφορές αφορούν το περιεχόμενο, υπάρχουν και άλλες που έχουν να κάνουν με τα χαρακτηριστικά της γλώσσας στην οποία είναι γραμμένο το κάθε τραγούδι. Οι διαφορές αυτές οφείλονται κυρίως σε γεωγραφικές και πολιτιστικές αλλαγές, καθώς και σε γλωσσικά ιδιώματα της κάθε περιοχής.

35. http://www.youtube.com/watch?v=wZgHtPRyG20&feature=related http://olympia.gr/2010/04/18/%CE%B5%CE%AF%CF%87%CE%B5-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BF-%CF%80%CF%8C%CE%BD%CF%84%CE%BF%CF%82-%CE%B3%CE%B5%CF%86%CF%8D%CF%81%CE%B9-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%AC%CF%81%CF%84%CE%B1%CF%82-%CF%8C%CF%80%CF%89/ http://pomakohoria.blogspot.com/2009/11/blog-post_2226.html http://www.mygreek.fm/el/video-clip/5513/Tis-Artas-to-Giofiri Βιβλιογραφία-Ιστογραφία

37. Φανή Τσερτσενέ

38. Άνθιμος Νέδος

39. Γεώργιος Μπαταράκας ΤΕΛΟΣ