1. Нийлэг (синтезийн) болон нүүрс, нефть, ургамал, амьтад зэрэг байгалийн
бүтээгдэхүүнээс гаралтай, нүүрстөрөгч ба устөрөгчийн атомаас тогтсон
нэгдлийгорганик бодис гэх ба энэ нь найрлагадаа С, Н-ийн атомаас гадна О, N,
S, Р, Halзэргийг агуулсан байж болно.
Органик хими нь органик нэгдлийг гаргах арга, шинж чанарыг судлах, улмаар энэ
үндсэн дээр хэрэглээг тоггоох зорилготой шинжлэх ухааны нэг томоохон салбар
юм. Судалгаа нь химийн үндсэн хэл болох урвал судлах аргад тулгуурлана.
Тухайлбал: сонирхсон урвалын өгөөжийг дээшлүүлэх, явах оптималь (тохирсон)
нөхцлүүдийг олж тогтооход оршино. Үүний тулд тухайн урвалын механизм, түүнд
нөлөөлөх факторууд (хүчин зүйл)-ыг буюу чухамдаа эдгээрээр дамжуулан судалж
органик нэгдлийн гаргах арга, шинж чанарыг тогтооно.
Эдгээр факторууд нь даралт, температур, орчин, концентрац урвалын кинетик
нөхцлөес гадна урвал явагдах төвд нөлөөлөх термодинамик фактор зүйл юм.
Гэхдээ энд шинээр үүсч буй төвийн тэнцвэрт тайван нөхцөлд байх эсэхийг
харгалзан үзэх нь зүйтэй. Эсрэг тохиолдолд урвал явагдахгүй буюу эргэх болно.
Термодинамик фактор нь чөлеөт буюу Гиббсийн энергийн
( AF= AH-TAS) өөрчлөлтөөр хэмжигддэг билээ. Эдгээр
хэмжигдэхүүнд: AF<0, Н<0,AS>0 байгаа тохиолдолд урвал өөрөе аяндаа явна.
/A-гаар дельта тэмдэглэгээ хийсэн болно/
Гэхдээ AF<0 байх эсэх нь AН, TAS- ийн харьцаанаас хамаарах ба энэ нь улмаар
эцсийн эцэст тасарч байгаа ба шинээр үүсч буй холбооны энергийн ялгавар буюу
энтальпийн утпа (±АН ккал/моль) урвал явагдах төвийн тохиромжтой нөхцөл
байдалд байгаа эсэхээс хамаарна. Тухайлбал: энэ мь тэрхүү төвийн хүрээлэл,
тодруулбал электрон байгуулалт ба түүний эффект (нөлөө) юм. Урвал бүхэн

2. өөрийн механизмтай ба нөлөөлөх фактортай. Урвалын кинетик ба термодинамик
нөхцөл нь харилцан бие биенээ нөхцөлдүүлсэн симбат чанартай хүчин зүйлс
болно.
Урвалын механизм, орон зайн ба электрон эффөкт нь хоорондоо маш нягт холбоо
шутэлцээтэй бөгеөд энэ талаар номын бүлэг бүхэнд гарах болно.
Урвалын механизм, орон зайн ба электрон эффект нь органик химийн онолын ба
хэрэглээний судалгааны тулгын гурван чулуу юм. Энэхүү тулгын гурван чулууг
кинетик нехцөлтэй нь холбогдуулан судална гэдэг нь уг чанартаа органик нэгдлийн
гаргах арга, шинж чанарын судалгаа болно. Тухайн урвалын механизм, улмаар
түүнд нелөөлөх факторыг тохируулж тооцохгүйгээр урвал явуулбал тухайн
нэгдлийн шинж чанарыг бүрэн төгс гаргаж чадахгүйгээр үл барам урвалаар
бүтээгдэхүүний гарцыг ихэсгэх, хугацаа, эрчим хүч хэмнэх, түүхий эдийн орцыг
бууруулах, дагалдах урвал явах замыг хаах, арилгах, ингэснээр хаягдалгүй
технологи боловсруулах үндэс суурийг тавих, байгаль орчинд үзүүлэх хор
хөнөөлийг тооцох, улмаар тэр хенөөлийг гаргахгүй байх боломжийг бүрдүүлж
чадахгүй бөгөөд урвал жолоодлогогүй болно. Йймд онол бол хэрэглээ юм.
Ингэхлээр урвалын механизм, электрн ба орон зайн эффектийг судлах нь хэрэглээ
төдийгүй технологи юм. Энэ бол орчин үеийн органик химийн судалгааны
хөгжлийн онцлог билээ.
Хүн төрөлхтөн органик бодисыг өнө эртнээс амьдрал ахуйдаа хэрэглэсээр иржээ.
Эдгээрийн тоонд юуны өмнө цуу, сахар, архины спирт, ургамлын гаралтай зарим
будагч ба эмийн бодис, хатуу шингэн тос орно. Байгалийн органик нэгдлийг ялган
цэвэрлэх арга, судалгааны ажлын эхлэл үндсэндээ германы эрдэмтэн К.В.Шееле
(1742-1786)-ийн ажлаар эхэлжээ. Тэрээр хандлах аргаар усан үзэмнээс усан
үзэмний -С4Н606, нимбэгнээс нимбэгний - С6Н807, алимнаас алимны - С4Н605,
бэхний самарнаас галлын - С7Не05, гашилсан сүүнээс сүүний - С3Н603, шээснээс
шээсний -С5Н403, хурган чихнээс хурган чихний - С2Н204 зэрэг органик
хүчлүүдийг 1769-1786онуудад анх ялган авчээ. К.В.Шееле хатуу шингэн тосны
молекулын үндсэн бүрдэл хэсгийн нэг нь глицерин - С3Н803 болохыг анх тогтоосон
юм.
Шаталтын талаар хийсэн К.Лавуазьегийн сонгомол ажлууд ч чухам энэ үед (1772-
1777)хийгджээ. Ингэхлээр XVIII зууны II хагас нь химийн шинжлэх ухааны сэргэн
мандалтын эхлэлийн үе байсан юм.
Органик хими, органик бодис гэдэг нэр томъѐог Шведийн агуу их химич Берцелиус
анх1807 онд дэвшүүлсэн нь агуулгын хувьд органик бодисын тухай орчин үеийн
ойлголтонд тохирохгүй байгаа хэдий боловч химийн шинжлэх ухаанд баттай байр
сууриа нэгэнт эзэлжээ. Берцелиус "Органик ба ер нь организмд үүсдэг аливаа
бодис нь гагцхүү амьд эд эсийн дотор байгаа амьдралын хүч" гэгдэх тусгай
материаллаг хүчний нөлөөгеөр үүснэ. Түүнийг энэ хүчний оролцоогүйгээр бүтээх
боломжгүй юм." гэж узсэнээр хүний оюун сэтгэлгээнд хязгаар тавьж, органик ба
органик биш бодисын хооронд эрс зааг тавьсан юм. Чухам эндээс үндэслэн
шинжлэх ухаанд "витализм" гэдэг үзэл нэгэн үе гарч ирсэн билээ. Берцелиусын
дэвшүүлсэн "амьдралын хүч" гэдэг томъѐололд зөвхөн буруутгах үзлийн үүднээс

3. хандаж бас боломгүй, шүүмжлэлтэй хандах нь зүйтзй. Үнэхээр ч амьд эд эс,
байгалийн бүтээсэн ээсэн
тусгай бодисын оролцоотойгоор амьдралын бодисуудыг (уураг, эслэг, цардуул,
нуклейны хүчил зэрэг биополимер болон бусад нэгдлүүдийг) хэвийн нөхцөлд нэн
урлагтайгаар,- гажиггүй синтезлэдэг.
Одоо хэр нь хүн төрөлхтөн эд эсийн дотоодод явж байгаа программчилсан энэ
нарийн синтезийн нууцыг бүрэн төгс тайлж, практикт хуулбарлан явуулж чадаагүй
л байна. Гэвч орчин үеийн органик синтез нь хөгжлийн нэн өндөр түвшинд хүрч
нэгэнтэй үйлдвэрлэх хүчин болсон нь хүний нийгмийн хөгжлийн өнеө ирээдүйн
дэвшлийг түүнгүйгээр сэтгэхийн аргагүй боллоо. Органик синтез нь молекул
инженер буюу молекул архитектур гэж зүй ѐсоор нэрлэгдэн шинжлэх ухааны
биеэ даасан нэгэн шинэ салбар болтлоо эрчимтэй хөгжиж байна.
Эд эсийн хүрээнд явж байгаа синтезэд хлорофиль, уураг,
ферментүүд ба нуклейны хүчил болон бусад бодисууд онцгой үүрэгтэйг эрдэмтэд
нэгэнт тогтоожээ. Орчин үеийн ойлголтоор чухам эдгээр нь амьдралын хүчний
бодисууд юм гэлтэй. Эдгээр амьдралын хүчний бодисуудын бүтэц байгуулалт,
үйлчлэх мехаиизм үлэмж нарийн юм.
Берцелиус "амьдралын хүч" гэдэг ойлголтыг цэвэр хийсвэр сэтгэлгээний үүднээс
дэвщүүпзэгүй юм. Ургамал амьтнаас гаралтай органик бодисыг "амьдралын хүч"-
ний оролцоогүйгээр гаргах боломжгүй юм гэсэн Берцелиусын үзэл нь хүний оюун
ухааны сэтгэлгээнд хязгаар тавьснаараа дутагдалтай юм. Гэвч Берцелиус бол
химийн түүхэнд мөнхөрсөн агуу их эрдэмтэн юм. Дарсны хүчлийг судалж
байгаад 1830 онд Берцелиусын дэвшүүлсэн изомерийк тухай ойлголт нь органик
нэгдлийн байгуулалтын онолын сэтгэлгээнд томоохон үүрэг гүйцэтгэснийг
эрдэмтэд зүй ѐсоор үнэлдэг юм. Орчин үед изомерийн онол нь атропизомер,
геометрийн изомер, байршлын (салбарлалтын) изомер, конформер буюу
эргэлтийн изомер зэрэг олон чиглэлээр амжилттай хөгжиж байна.
Биосинтезтэй харьцуулбал нэн болхи хэдий боловч цэвэр хуруу шилний синтезийн
аргаар 1828 онд аммонын цианитаас мочевинийг синтезлэсэн германы эрдэмтэн
Ф.Вѐллерийн ажил нь "амьдралын хүчний" оролцоогүйгээр организмд үүсдэг
бодисыг синтезлэх боломжтой болохыг нотолсон анхны түүхэн синтез юм.
Францын эрдэмтэн Ж.Дюма (1800-1884), германы эрдэмтэн ЮЛибих (1803-
1873) нарын ажлын үрд дээрх үетэй эн зэрэгцэн органик нэгдлийн найрлагыг
тодорхойлох тооны анализ эрчимтэй хөгжиж байлаа.

4. Too, чанарын анализ нь химичдэд судалгаа шинжилгээний ажилд нь нүд, чих нь
болсон маш чухал, нэн хүчтэй хэрэглүүр болсон бөгеөд одоо ч ач холбогдлоо
алдаагүй байна.
Too ба чанарын анализ нь химийн анализийн заавал хийх ѐстой анхдагч анализ
бөгөөд энэ нь бодисын бүтэц, байгуулалт, шинж чанарын талаар маш үнэтэй
мэдээлэл өгдөг юм.
Органик химийн хөгжлийг ерөнхийд нь дөрвөн үед ангилж болно. Үүнд:
• Нэгдүгээр үе буюу байгуулалтын онол боловсрогдох (1800-1860) хүртэлх үе нь
байгалийн нэгдлийг ялгах, цэвэрлэх, судлах, синтезлэх оролдлого арга замыг
хучтэй эрэлхийлж байснаар тодорхойлогдоно. Энэ үед эрдэмтдийн үзэл бодол
нэгдмэл биш, мэдээлэл дутмаг, судалгааны баримт материал асар их
хуримтлагдсан, түүнийг нэгтгэн дүгнэх, ангилах ажил их хоцрогдсон байв.
Энэ үе нь ямар их ээдрээтэй байсан нь Вѐлероос багшдаа (Берцелиуст)
бичсэн (1835)захидалдаа "Органик химийг нэвтэршгүй балар ширэнгэ, шугуйтай
зүйрлэснээс тодорхой байдаг."
• Дараах үе буюу электрон онол боловсрогдох хүртэлх үед (1860-1910) байгалийн
шинэ брдисыг нээх, бүтэц байгуулалтыг тогтоох, түүнийг синтезлэх ажил эрчимтэй
өрнөж байв. Энэ үед байгалийн алдартай будаг болох ализарин (К.Гребе,
К.Либерман. 1869), индиго (А.Байер, 1879), алкалоид-никотин
(А.Пикте, 1904) зэрэг зэгсэн нарийн байгууламжтай бодисуудыг амжилттай
синтезлэжээ. Органик синтез нь ид эрч хүчээ авч олон тооны эмийн ба будагч
бодисыг нийлэг аргаар гаргаснаар синтезийн үйлдвэрлэлийн эхлэл тавигдлаа.
• Электрон онолын буюу 3-р үе нь 1950-аад оноос эхэлнэ. Энэ үе нь органик
химид орчин уеийн физик судалгааны нарийн багаж төхөөрөмж нэвтэрч эхэлсэн үе
юм. Энэ суурин дээр квант-органик хими тасран гарчээ. Органик синтез улам
эрчимтэй хөгжиж, олон тооны нийлэг полимер материал, бага молекулт нэгдэл
синтезлэж хүмүүс зарим талаар байгалийн эрхшээлээс гарлаа.
• Орчин үе нь синтезийн ба онолын органик химийн нэгдлийн буюу органик -
синтезийн үйлдвэрлэлийн цэцэглэлтийн үе юм. Өнөө үед хүмүүс янз бүрийн шинж
чанартай, ихэнх органик бодисоо синтезлэж чадаж байна. Орчин үе нь нэг талаар
органик химийн интеграцчиллын үе юм. Энд юуны өмнө шинжлэх ухааны салбарт
шинээр үүссэн, үйлдвэрлэлийн органик синтез, физик органик хими, биоорганик
хими, гео органик хими, полимер нэгдпийн хими физикийг дурьдаж болно.

5. Одоо үед альч улсын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадлыг үнэлэхдээ
үйлдвэрийн органж синтезийн хөгжлийг нэгэн гол үзүүлэлт болгож авдаг нь
жирийн хэрэг биш юм.
Органик химийн байгуулалтын тухай онол боловсрогдохоос өмнө янз бүрийн
онолууд дэвшигдэж байсан юм.
Витализмаас гадна химийн түүхэнд гарч байсан нилээд ээдрээтэй чухлаас чухал
асуудлын нэг нь органик нэгдлийн байгуулалтын тухай асуудал байлаа. Учир юу
гэвэл байгуулалтын тухай онолын үндсийг тавьснаар:
а. Хуримтлагдаад байсан туршлагын асар их материалыг тайлбарлах, нэгтгэн
дүгнэх;
б. Органик нэгдлийн бүтэц, байгуулалт тэдгээрийн уялдаа холбоог тайлбарлах,
органик нэгдлийг ангилах;
в.Бодисын шинж чанар, байгуулалтын хоорондын уялдаа холбоо, органик бодисын
олон болохын шалтгааныг тайлбарлах, ингэснээр органик синтезийг
үйлдвэрлэлтэй холбох зорилго чиглэлтэй буюу хэрэглээний шинж чанарыг
удирдлага болгон явуулах, урьдчилан харах зэрэг олон асуудлыг шийдвэрлэх
байлаа-j Байгуулалтын онолын гол асуудал бодисын шинж чанарыг, тухайлбал
байгуулалт ба шинж чанарын хоорондын холбоо хэлхээг тайлбарлахад оршино.
Байгуулалт нь бодисын зөвхөн химийн төдийгүй түүний өнгө, үнэр, амт, хүнс
тэжээлийн болон эмчилгээний ба хоруу чанар зэрэг бүхий л шинжтэй маш салшгүй
холбоотой. Ингэхлээр бодисын химийн ба орон зайн байгуулалтын тухай асуудал
нь хими сургалтын зангилаа асуудал юм. Бодисын шинж чанар нь дараах хүчин
зүйлээс хамаарна. Үүнд:
1. Атомуудын холбогдсон эрэмбэ дараалал буюу химийн
байгуулалтаас: Жишээ нь: СН3-О-СН3 (диметмлийн эфир), СН3-СН2-ОН
(этилийн спирт) нь хэдийгээр найрлагын хувьд ижил боловч шинж чанар нь эрс
өөр билээ. Мөн анхдагч, хоѐрдогч, гуравдагч нүүрстөрөгчийн атомтай холбогдсон -
Н, -OH, -Hal нь халалцаанд орохдоо идэвхийн хувьд ялгаатай төдийгүй урвалын
эрэмбийн хувьд ч өөр байна.
2. Орон зайн байгуулалтаас: Энд цис, транс изомерийн шинж цикланы аксиаль
ба экваториаль байршилд байгаа устөрөгчийн халалцаанд орох байдал зэрэг олон
жишээ татаж болно- СА3 2
3. Электрон байгуулалтаас: sp , sp , sp- холбоо бүхий нэгдэл ароматик
нэгдлийн шинж чанар, мөн спиртийн, фенолын, хүчлийн -ОН бүлгүүдийн эрс тэс
ялгаатай шинж чанар нь электрон байгуулалтаар тодорхойлогдоно.

6. 4. Орон зайн фактороос буюу урвалын төвийн
халхавчлалтаас: Урвалын SN1, SN2-эрэмбэ нь орон зайн фактороос хамаарна.
Алканы хувьд гомолитик задралд орох энерги С-С холбооны хувьд 350 кЖ/моль ба
С-Н холбооны хувьд үүнээс их буюу 376-435 кЖ/моль байсаар байтал халалцаа С-
Н холбоогоор явах, изобутаныг монобромжуулахад (СН3)3С-Вг (99.0%) үүсэх,
толуолыг бромжуулах, нитрожүүлэхэд п-изомер дийлэнх үүсэх, тетрахлорт этилен
полимержих урвалд ордоггүй зэрэг нь орон зайн фактортай холбоотой.
Дараа дараагийн бүлэг, хэсгүүдтэй танилцахад энэ талаар тодорхой урвалуудаар
жишээ гарах болно.
Химийн түүхэнд органик бодисын молекул байгуулалтын талаар хэд хэдэн онол
дэвшигдэн гарч байсан юм.
Энэ нь органик нэгдлийн байгуулалтын талаар гарсан анхны онол юм. Энэхүү
онолын боловсрогдоход Берцелиусын дэвшүүлсэн химийн холбооны тухай
электрохимийн буюу дуалист онол үндэс нь болжээ. Дуалист онол ѐсоор аливаа
бодис нь эсрэг цэнэггэй хэсгүүдийн харилцан таталцлаар үүснэ гэж үзэж байв.

7. Органик нэгдлийн хувьд ийм эсрэг цэнэгтэй хэсэг нь зевхен ион ч төдийгүй
радикал гэгдэх бүлэг атомууд байж болох ба радикалууд нь атомын адилаар
химийн урвалаар хувиралд орохгүй нэг бодисоос нөгөөд шилжинэ гэж үзэж
байлаа.
Ингэснээрээ энэ онол нь байгуулалтын биш харин органик нэгдлийн бүтэц,
бүрдлийг тайлбарлах гэж оролдсон жинхэнэ "Бүтцийн онол" байсан юм. Зарим
эрдэмтэд. тухайлбал Дюма, Либих нар органик химийг нийлмэл радикалын хими
гэж тодорхойлж байв.
Анх нээгдсэн (Ю.Либих, Ф.Вѐлер нарын) ийм органик радикалын нэг нь бензойны
хүчил, хлорт бензоил. бензальдегидаас гаргасан бензоил (С6Н5СО) юм.
Радикалын онол нь органик нэгдлийг бүлэглэх, ангилах, бодисын шинж чанарыг
тайлбарлахад болон нэршлийн тогтолцоонд томоохон түлхэц болсон юм. Гэтэл
радикалын онол тийм ч төгс биш болох нь Дюмашйн нээсэн металепсийн (метаны
ба метилийн устөрөгч дараалан хлороор халагдах) урвалаар хөдөлгөөнгуй
нотлогдлоо.
Үүний нэгэн адил мөн энэ үеэр цууны хүчлийн ба бусад нэгдлийн метилийн
устөрөгч нь галогенаар халагддагийг нээлээ.
Ингээд нэмэх цэнэгтэй устөрөгч нь хасах цэнэгтэй хлороор
халагдах бопон хасах цэнэпэй хлор мь устөрөгчөө алдахад үүссэн, мөн хасах
цэнэгтэй үлдэгдэлтэй нь нэгдэж байгаа мэт ээдрээтэй асуудал гарч ирсэн нь
радикалын онолд эргэлзэхэд хүргэжээ. Мөн этанаар жишээ авахад тэр нь эсрэг
цзнэгтэй метил (-СН3) гэсэн ижил радикалаас үүсэх болж байна.
Органик биш нэгдлийн найрлага дахь элементүүдийн нэгэн адилаар радикалыг
чөлөөт байдлаар гаргах гэсэн удаа дараагийн оролдлогууд бүтэлгүйтсээр байсны
зэрэгцээ, радикалын онолыг баримталснаар алдаатай узэлд ч хүрч байлаа.
Тухайлбал Вюрцийн урвалаар гаргасан этаныг:
(2 СН3Вг + 2 Na -> СН3-СН3 + 2 NaBr)
түүний молекулын массыг тодорхойлох хүртэл метил (-СН3) гэж үзсээр байв. Өнөө
үед радикал гэсэн ойлголт нь арай өөр ухагдахуунаар хэрэглэгдэж байгаа билээ.