Presentation made by Professor Evangelos Fradelos (TEI of Thessaly), from Greece, at the 10th Pan-Hellenic & 9th Pan-European Scientific & Professional Nursing Conference. The conference was held in Heraklion, Crete, Greece, between 27th and 30th April 2017.

1. CRITHINKEDU
Critical Thinking Across the European Higher Education Curricula
2017

2. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΘΕΣΕΩΝ
ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ:
ΜΙΑ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ
Ιωάννα Παπαθανασίου1, Ευάγγελος Φραδέλος2, Βασιλική Καπράλου3,
Κωνσταντίνος Τσάρας4
1. Επίκουρος Καθηγήτρια, Τμήμα Νοσηλευτικής Τ.Ε.Ι. Θεσσαλίας.
2. Νοσηλευτής MSc, PhD(c), Τμήμα Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, Ψυχιατρικό Νοσοκομείο
Αττικής «Δαφνί».
3. Καθηγήτρια Εφαρμογών, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Τ.Ε.Ι. Θεσσαλίας.
4. Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής Τ.Ε.Ι. Θεσσαλίας.

3.  Η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης είναι ένας από τους πιο
κεντρικούς στόχους της εκπαίδευσης και ένα από τα πιο αξιόλογα
αποτελέσματα που μπορεί να έχει (van Gelder, 2001, 2005).
 Αποτελώντας ταυτόχρονα μια και ίσως τη πιο σημαντική από τις
κομβικές ικανότητες που απαιτούνται στην κοινωνία του 21ου
αιώνα (Καραγκιοζίδης, 2013).
 Στους γενικούς σκοπούς όλων, σχεδόν, των μαθημάτων, του
αναλυτικού προγράμματος σπουδών, περιλαμβάνεται και η
ανάπτυξη της κριτικής και δημιουργικής σκέψης των μαθητών
(ΝΑΠ, 2010).
ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

4. Τι είναι η κριτική σκέψη;
Δεν υπάρχει κανένας κοινά αποδεκτός ορισμός της κριτικής σκέψης, αλλά
ποικιλία ορισμών για το τι περιλαμβάνει αυτή η έννοια (Alvarez, 2007).
 «Διανοητική διαδικασία ενεργής και επιδέξιας αντίληψης, ανάλυσης, σύνθεσης και
εκτίμησης πληροφοριών συγκεντρωμένων ή προερχόμενων από την παρατήρηση,
την εμπειρία, τον συλλογισμό, την αιτιολόγηση ή την επικοινωνία που οδηγεί στην
απόκτηση πεποίθησης για την ανάληψη δράσης» (Scriven and Paul, 2003 ) .
 Λογική και στοχαστική σκέψη, η οποία επικεντρώνεται στην απόφαση για το τι θα
πράξει ή τι θα πιστέψει το άτομο (Ennis 1987).
 Δεξιότητα του ατόμου να σκέφτεται για τη σκέψη, ώστε να εντοπίζει τα δυνατά και τα
αδύνατα της σημεία και να την επαναθέτει σε βελτιωμένη μορφή, αν χρειάζεται
(Paul,1993).

5.  Νοητική – συναισθηματική λειτουργία που ενεργοποιεί γνωστικές
δεξιότητες, λογικούς συλλογισμούς και μεταγνωστικές στρατηγικές
για την επεξεργασία δεδομένων, η οποία είναι απαλλαγμένη από
προκαταλήψεις και προσωπικές πεποιθήσεις.
Ώστε το άτομο τελικά να καταλήξει σε έγκυρα και λογικά
συμπεράσματα, διαπιστώσεις, κρίσεις, πεποιθήσεις και επιλογές
δράσης.
(Ματσαγγούρας,1998)
Τι είναι η κριτική σκέψη;

6. Ευελιξία σκέψης: είναι έτοιμο να τροποποιήσει την κρίση, τις ενέργειες
και τις αποφάσεις του κάθε φορά που παρουσιάζεται μια ευκαιρία να
μετακινηθεί σε ανώτερα επίπεδα σκέψης ή ικανότητας.
Xαρακτηριστικά Γνωρίσματα του Κριτικά Σκεπτόμενου Ατόμου
Ανοικτό μυαλό: είναι ανοικτό σε όλες τις δυνατότητες, ερμηνείες και
προοπτικές ενός ζητήματος και σκέφτεται πριν δεχτεί μια άποψη
εξετάζοντας γιατί πρέπει να ευνοήσει μια επιλογή έναντι κάποιας άλλης.

7. 2016
Στο πλαίσιο του Προγράμματος Erasmus+ και με χρηματοδότηση της
Ευρωπαϊκής Επιτροπής αναπτύσσεται το σχέδιο ερευνητικής δράσης
με τίτλο «Η Κριτική Σκέψη στα Ευρωπαϊκά Προγράμματα Σπουδών της
Ανώτατης Εκπαίδευσης» (‘Critical Thinking Across the European
Higher Education Curricula’ – CRITHINKEDU). Βασίζεται στην
εμπειρία Ευρωπαϊκών Ιδρυμάτων Ανώτατης Εκπαίδευσης,
επιχειρήσεων και Μη-Κυβερνητικών Οργανώσεων, καθώς και στο
διαρκές ενδιαφέρον τους για τη βελτίωση της μάθησης στα
πανεπιστήμια και σε ποικίλους τομείς, οι οποίοι συγκλίνουν σε μια
κοινή ανάγκη: πώς είναι δυνατό να υποστηριχτεί καλύτερα η ανάπτυξη
της Κριτικής Σκέψης (ΚΣ), σύμφωνα με τις ανάγκες της αγοράς
εργασίας και τις κοινωνικές προκλήσεις.

8. 2017
Το CRITHINKEDU θα δημιουργήσει ευκαιρία για την ενίσχυση του
διαλόγου μεταξύ των σχετικών φορέων σε έναν κοινό τόπο συνάντησης
των βιομηχανιών με τα πανεπιστήμια, όπου θα καταβάλλεται διαρκώς
προσπάθεια για την ευθυγράμμιση των μαθησιακών αποτελεσμάτων με
τις προκλήσεις του πραγματικού κόσμου. Θα επιτρέψει επίσης την
εφαρμογή ενός μοντέλου για τη διδασκαλία της ΚΣ και για ανάλογες
μαθησιακές δραστηριότητες στα προγράμματα σπουδών των διαφόρων
εταίρων σε διακρατικό επίπεδο. Η σύμπραξη θα λειτουργήσει ως θεμέλιο
για την προώθηση της εκπαίδευσης στην ΚΣ σε όλη την Ευρώπη. Η
διεθνοποίηση αυτή των προγραμμάτων ΚΣ αποβλέπει στη διαμόρφωση
ενός αποτελεσματικού ακαδημαϊκού περιβάλλοντος το οποίο θα
υποστηρίζει τις μαθησιακές ανάγκες διαφορετικής κουλτούρας που έχουν
οι διεθνείς φοιτητές.

9. Αριθμός Προγράμματος: 2016-1-PT01-KA203-022808
Χρηματοδότηση: European Union
Πρόγραμμα: Erasmus+ / KA2 Action – Στρατηγικές
Συμπράξεις
Προϋπολογισμός: 397 478,00€
Διάρκεια: 2016-2019
Συντονιστής:
University of Trás-os-Montes e Alto Douro, Πορτογαλία
Ιδρύματα – Εταίροι:
Universidad de Santiago de Compostela, Ισπανία
Universita Degli Studi Roma Tre, Ιταλία
Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, Ελλάδα
Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Θεσσαλίας, Ελλάδα
University College Dublin, Ιρλανδία
Katholieke Universiteit Leuven, Βέλγιο
UC Leuven, Βέλγιο
Siuolaikiniu Didaktiku Centras, Λιθουανία
University of Economics, Πράγα,Τσεχία
Academia de Studii Economice din Bucuresti, Ρουμανία

10. 1ο ΠΑΚΕΤΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
ΔΡΑΣΕΙΣ
• 1η Διακρατική Συνάντηση
• Συνεντεύξεις από ομάδες-στόχους από διαφορετικές εταιρείες,
οργανισμούς και ΜΚΟ σε τοπικό/εθνικό επίπεδο, προκειμένου να
καθοριστεί ένα σύνολο από εγκάρσιες κοινωνικές δεξιότητες και
δεξιότητες ΚΣ που αντιστοιχούν στις ανάγκες και τις προκλήσεις
της αγοράς εργασίας για τους εργαζόμενους του μέλλοντος
• 2η Διακρατική Συνάντηση
ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ
Ένας Ευρωπαϊκός κατάλογος δεξιοτήτων ΚΣ που χρειάζονται σε
διαφορετικούς επαγγελματικούς τομείς

11. 2017
Σκοπός: Η διερεύνηση των δεξιοτήτων και των διαθέσεων κριτικής
σκέψης, τις οποίες στελέχη Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (ΜΚΟ)
θεωρούν σημαντικές να κατέχονται από τα άτομα που συνεργάζονται.
Μεθοδολογία: Πρόκειται για μια ποιοτική μελέτη, ερμηνευτικής
φαινομενολογικής προσέγγισης. Οκτώ ανώτερα διοικητικά στελέχη
Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων που προέρχονται από τον τομέα
Υγείας (4), Επικοινωνίας και Πολυμέσων (2) και Διοίκησης (2),
συμμετείχαν σε ομάδα εστιασμένης συζήτησης (focus group) με θέμα
τις δεξιότητες και διαθέσεις κριτικής σκέψης που θεωρούν βασικές
στο χώρο εργασίας τους. Η ανάλυση των δεδομένων, ο διαχωρισμός
και η ένταξη των δεξιοτήτων και των διαθέσεων κριτικής σκέψης σε
κατηγορίες και υποκατηγορίες έγινε με ανάλυση περιεχομένου κατά
Delphi Report (ERIC ED 315-423), (Facione et al, 1990).

12. Αποτελέσματα
2017
Δεξιότητα Υποκατηγορία Αποσπάσματα
Ερμηνεία Ταξινομώ – Κατηγοριοποιώ “… να ενημερώνεται για τις εξελίξεις στον τομέα του για να μπορεί να
κάνει κάποιες εργασίες αυτοματοποιημένες και πιο εύκολα…”
(NGO_GR_ΤΕΙ_3_ADMIN)
“… πως μπορεί να τα αξιολογήσει και τι προβλήματα βλέπει…. Πόσο
μπορεί να ενταχθεί στην ομάδα..” (NGO_GR_TEI_5_HEALTH)
Ανάλυση Εξετάζω ιδέες “…..ο καθένας μόνος του το ψάχνει και το συζητάμε όλοι μαζί και
υπάρχει και η ανάλυση και όλοι μαζί βλέπουμε εναλλακτικές λύσεις….”
(NGO_GR_TEI_6_INCO)
‘’…..Να μη βλέπεις το δέντρο, αλλά το δάσος και αυτό το έχουν
αρκετά μέλη της ομάδος και μας έχει βοηθήσει να πάμε παρακάτω και
να βγάλουμε ευκαιρίες μπροστά ...” (NGO_GR_TEI_6_INCO)
Αναγνωρίζω επιχειρήματα “….η αναγνώριση και μετά η κρίση είναι το σημαντικότερο εργαλείο
στους χώρους αυτούς γιατί έχεις να κάνεις με τη πρακτική εφαρμογή
όλων, όσον έχεις διαβάσει οπότε ο τρόπος που θα τα φέρεις στη
πρακτική εφαρμογή είναι πολύ σημαντικός και πως θα δεις τους
ανθρώπους με τους οποίους είναι το αντικείμενο της εργασίας σου….”
(NGO_GR_ΤΕΙ_5_HEALTH)
Αναγνωρίζω λόγους και ισχυρισμούς “… ..νομίζω ότι πρέπει να μάθουμε να είμαστε λίγο πιο αναλυτικοί και
να ψάχνουμε την αξιοπιστία των δεδομένων που επεξεργαζόμαστε,
γιατί πολύ εύκολα βασιζόμαστε στο πρώτο πράγμα που βλέπουμε
μπροστά μας, χωρίς να το αναλύσουμε και να το εμβαθύνουμε ……”
(NGO_GR_TEI_7_INCO)

13. Αποτελέσματα
2017
Δεξιότητα Υποκατηγορία Αποσπάσματα
Συμπέρασμα - Τεκμήριο Εικάζω εναλλακτικές λύσεις “…… να είσαι διορατικός, να μπορείς να προβλέπεις με όσο το δυνατό λιγότερο
ρίσκο τι είναι ωφέλιμο για το πλαίσιο ή για την δουλειά…”
(NGO_GR_ΤΕΙ_4_HEALTH)
“…Να είσαι εργατικός, θα έλεγα και να μπορείς να είσαι διορατικός…”
(NGO_GR_ΤΕΙ_4_HEALTH)
Σχεδιάζω λογικώς έγκυρα και αιτιολογημένα συμπεράσματα “... το πώς μπορείς να συνολικά να μεταφέρεις την επιστημονική σου γνώση στο
πεδίο της πραγματικότητας, πως μπορείς να τη φιλτράρεις να τη διοχετεύσεις
στης παρατηρήσεις σου και να πάρεις την ανατροφοδότηση και να κάνεις κάτι
χρήσιμο….” (NGO_GR_ΤΕΙ_4_HEALTH)
Αξιολόγηση - Εκτίμηση Αξιολογώ την ποιότητα των επιχειρημάτων που έγιναν
χρησιμοποιώντας επαγωγικό ή συμπερασματικό συλλογισμό
“….Για να γίνεται αυτή η αυτοβελτίωση, η αυτογνωσία, η αυτοαξιολόγηση πρέπει
να βρεθούν και κάποια κίνητρα, για να σκεφτούμε ….” (PB_GR_ΤΕΙ_4_HEALTH)
Αυτορρύθμιση
Αυτό - παρακολούθηση “………Γνώσεις, πρέπει να της εμπλουτίζει, αλλάζουν τα δεδομένα δηλαδή άλλαξε
η κοινότητα, όταν λέμε κοινότητα ήταν κλειστή τώρα περιλαμβάνει όλες της
ομάδες όλες της ηλικίες, πρέπει να έχει γνώσεις του αντικειμένου. Να θέλει να
κάνει πρωτοποριακά ερευνητικά προγράμματα τα…..” (NGO_GR_ΤΕΙ_1_HEALTH)
Αυτό - διόρθωση “……συνεχή γνώση…….. Την ευθύνη την έχει πρωτίστως ο εαυτός μας ο καθένας
από εμάς….. θα πρέπει να ενδιαφέρετε κάθε τι που έχει που είναι μικρό να το
βελτιώσει ……..” (NGO_GR_ΤΕΙ_1_HEALTH)
“….να ελισσόμαστε , να είμαστε δημιουργικοί να προσπαθούμε συνεχώς να
εξελισσόμαστε και να βρίσκουμε λύσεις σε προβλήματα που προκύπτουν
συνεχώς… αυτά θα έλεγα…..” (NGO_GR_ΤΕΙ_4_HEALTH)

14. Αποτελέσματα
2017
Διαθέση Υποκατηγορία Αποσπάσματα
Αναζήτησης της
αλήθειας
Προθυμία να αναζητώ την καλύτερη δυνατή γνώση σε ένα
δεδομένο πλαίσιο
“…..Πρώτα θα πρέπει να έχει γνώσεις του αντικειμένου, να έχει κατάρτιση, να γνωρίζει τη κοινότητα, να
έχει αγάπη για το αντικείμενο του….” (NGO_GR_TEI_1_HEALTH)
“…..ένα καλό υπόβαθρο όσον αφορά τις γνώσεις …το γνωστικό υπόβαθρο που έχεις πάρει από τη σχολή
… θεωρητικό υπόβαθρο που παίρνεις από τη σχολής, ένα κράμα εμπειριών, διάθεσης στοιχείων της
προσωπικότητας……” (NGO_GR_ΤΕΙ_4_HEALTH)
Είμαι θαρραλέος στο να θέτω ερωτήσεις “….. Το κίνητρο μπορεί να είναι εξωγενές αλλά μιλάω για το εγγενές κίνητρο, εκείνο που θα σε οδηγήσει
κάνε αυτό.. κάνε εκείνο.. για να ψάξουμε αυτό για να ψάξουμε το άλλο….” (NGO_GR_ΤΕΙ_5_HEALTH)
Ευρύτητα πνεύματος Ανοχή σε αποκλίνουσες απόψεις “……αλλά το σημαντικότερο είναι να έχει κάποιος τη διάθεση να μην είναι εγωιστής , να έχεις τη
διάθεση να συνεργαστεί να ακούσει την άποψη του άλλου, ακόμη και αν διαφωνεί να υπάρχει
σεβασμός…” (NGO_GR_TEI_6_INCO)
“……..αυτή της συνεργατικότητας, τη γνωστική κατάσταση την έχουν αλλά θα πρέπει να έχουν το πνεύμα
το υ αλτρουισμού, της ανθρωπιάς, της ανιδιοτέλειας, να συνεργάζονται να μπορούν να κάνουν
προγράμματα από κοινού με τους συναδέλφους, αγάπη, επιμονή και υπομονή σε αυτά…….”
(NGO_GR_ΤΕΙ_1_HEALTH)
Ευαισθησία σε προσωπικές προκαταλήψεις “…..να ξεχωρίσεις, να κρίνεις και να μην εισαγάγεις αυτό το συναισθηματικό στοιχείο το οποίο θα
διαθλάσει τη κρίση σου και πως αυτό θα μπορέσεις να το διοχετεύσεις και να το μοιράσεις στους
συναδέλφους σου για να μπορέσει να σε βοηθήσει στη δική σου κρίση …” (NGO_GR_ΤΕΙ_5_HEALTH)
Aναλυτικότητα Εφαρμογή της συλλογιστικής και της χρήσης αποδεικτικών
στοιχείων για την επίλυση των προβλημάτων
“….η αναγνώριση και μετά η κρίση είναι το σημαντικότερο εργαλείο στους χώρους αυτούς γιατί έχεις να
κάνεις με τη πρακτική εφαρμογή όλων, όσον έχεις διαβάσει οπότε ο τρόπος που θα τα φέρεις στη
πρακτική εφαρμογή είναι πολύ σημαντικός και πως θα δεις τους ανθρώπους με τους οποίους είναι το
αντικείμενο της εργασίας σου….” (NGO_GR_ΤΕΙ_5_HEALTH)
Πρόβλεψη δυνητικών εννοιολογικών ή πρακτικών δυσκολιών και
ετοιμότητα για παρέμβαση
“…. Ευελιξία γιατί είναι δύσκολοι οι καιροί και το πλαίσιο , δημιουργικότητα στη σκέψη και τη πράξη …”
(NGO_GR_ΤΕΙ_5_HEALTH)

15. Αποτελέσματα
2017
Διαθέση Υποκατηγορία Αποσπάσματα
Συστηματικότητα Οργανώνει προσεγγίσεις για την επίλυση προβλημάτων και τη λήψη
αποφάσεων
“….. Γνώσεις τις οποίες αναγνωρίζω γιατί θέλουν να κάνουν
προγράμματα στη κοινότητα, τα οποία είναι πρωτοπόρα και για
πρώτη φορά μπορούν να έχουν εφαρμοστεί…….”
(NGO_GR_ΤΕΙ_1_HEALTH)
Αυτοπεποίθηση Έφεση να οδηγήσει άλλους στην επίλυση προβλημάτων “ …..Η αποφασιστικότητα , να μπορεί κάποιος να δεσμευτεί και να
ολοκληρώσει αυτό που έχει αποφασιστεί…” (NGO_GR_TEI_7_INCO)
‘”……να μην περιμένει να του πει κάποιος κάνε αυτό κάνε εκείνο… να
παίρνει πρωτοβουλίες ….’”(NGO_GR_TEI_6_INCO)
Φιλοπεριέργεια Επιθυμία για μάθηση “…είναι η εξέλιξη θεωρώ, η προσαρμογή και η γνώση σε όλα τα
καινούργια δεδομένα για να μην μείνει εκτός και να μπορείς να τα
εφαρμόσεις κάθε φορά στους χώρους όπου βρίσκεσαι …..”
(NGO_GR_TEI_3_ADMIN)
Γνωστική ωριμότητα Εφαρμογή συγκεκριμένων προσεγγίσεων που βασίζονται σε ένα
πλαίσιο.
“…..εκεί πέρα θέλει οργάνωση… πρέπει κάποιος να σε μπάσει στη
καθημερινότητα του πλαισίου….” (NGO_GR_TEI_5_HEALTH)
“…….να βάλεις σε εφαρμογή αυτά που έχεις μάθει… να εμπειριστείς
τι είναι να δουλεύεις και να έρθεις σε επαφή σε πραγματικές
συνθήκες με το πληθυσμό που θα πρέπει να δουλεύεις….”
(NGO_GR_TEI_5_HEALTH)
Λαμβάνοντας υπόψη διαφορετικές απόψεις, ηθικές νόρμες “……να έχει εγκράτεια πάρα πολύ και φυσικά να είναι συνεργάσιμος
και να μπορεί να αναπτύξει διαπροσωπικές
σχέσεις…”(NGO_GR_TEI_2_ADMIN)
“…η ενσυναίσθηση. έχουμε την ικανότητα να κατανοούμε το
περιβάλλον …..” (NGO_GR_TEI_2_ADMIN)

16. Ευχαριστώ
2017
Συμπεράσματα: Η ανάλυση περιεχομένου
των δεδομένων που καταγράφηκαν από την
ομάδα εστίασης (focus group) διοικητικών
στελεχών Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων
έδειξε ότι οι δεξιότητες και διαθέσεις κριτικής
σκέψης αποτελούν σημαντικές δεξιότητες,
τις οποίες πρέπει να κατέχουν οι
εργαζόμενοι.